محمد بن قاسم تے سندھ
محمد بن قاسم توں پہلے دا سندھ
[سودھو]“تیرہ سو سال پہلے سندھ دا اطلاق جس علاقے اُتے ہُندا سی اوہ بہت لمبا تے چوڑا سی۔ اسلام توں پہلے راجا داہر دی حکومت دے زمانے وچ جس ملک نوں سندھ دے ناں توں موسوم کردے سن، اوہ سمت مغرب وچ مکران تک، جنوب وچ بحیرہ عرب تے گجرات تک، مشرق وچ موجودہ مالوہ دے وسط تے راجپوتانے تک تے شمال وچ ملتان توں گزر کر جنوبی پنجاب دے اندر تک وسیع سی تے عرب مورخین ايسے سارے علاقے نوں سندھ کہندے سن ۔
فیر ایہ ملک اِنّا قدیم اے کہ اس دے متعلق ایہ وی نئيں بیان کيتا جا سکدا کہ کدوں توں اے تے اس دے ناں وچ کیہ تبدیلیاں ہوئیاں۔ صرف تریخ توں اِنّا پتا چلدا اے کہ اج توں ہزاراں سال پہلے جدوں آریہ اس ملک وچ آئے تاں اُنھاں نے اس دا ناں ‘سندھو’ رکھیا، کیونجے اوہ اپنی بولی وچ دریا نوں ‘سندھو’ کہندے سن ۔ ابتداء اوہ اس ملک نوں سندھو کہندے رہے، مگر آہستہ آہستہ اوہ اسنوں سندھ کہنے لگے۔ ایہ ناں اس قدر مقبول ہويا کہ ہزاراں سال گزر جانے اُتے وی اس دا ناں سندھ ہی اے۔ کہندے نيں کہ شروع وچ آریاں نے سندھ دے ادھر جِنّے ملک فتح کیتے، انھاں نے سب دا ناں سندھ ہی رکھیا۔ ایتھے تک کہ پنجاب دی سرحد توں اگے ودھ گئے، مگر ناں وچ کوئی تبدیلی نہ ہوئی۔ جدوں گنگا تک پہنچ کے رک گئے تاں اُس دا ناں آریہ ورت رکھیا، مگر ہندوستان توں باہر اس ناں نوں شہرت حاصل نہ ہوئی۔
ایرانیاں نے اپنے لہجے وچ سندھ نوں ہند کر ڈالیا تے یونانیاں نے ‘ھ’ نوں اس دے نیڑے المخرج حرف ہمزہ توں بدل کے اند کر دتا، رومن وچ ایہ لفظ اند توں اندتا ہوئے گیا تے انگریزی بولی وچ چونکہ ‘دال’ نئيں اس لئی اوہ انڈیا بن گیا.
اسلام توں پہلے سندھ وچ جو راجا حکومت کردے سن اوہ رائے کہلاندے سن، جناب سرور کائنات صلی اللھ علیہ وآلہ وسلم دی ہجرت توں پہلے ایتھے رائے حکومت سی تے حکومت اک سو سینتیس سال تک رہی۔ اس حکومت دے پنج راجا گزرے نيں جو عقیدتاً بدھ مذہب دے پیرو سن، اُنہاں دے ناں ایہ نيں:
- ۱۔ رائے ڈیوانچ
- ۲۔ رائے سیھرس
- ۳۔ رائے ساہ سی
- ۴۔ رائے سیھرس ثانی
- ۵۔ رائے ساہ سی ثانی [۱]
راجہ داہر دی اپنی بہن نال شادی
[سودھو]چچ دی موت دے بعد اس دا بھائی چندر راجہ بنا۔چند سالاں وچ اوہ فوت ہوگیاتو شمالی سندھ وچ چچ دا وڈا بیٹا دھرسیہ راجہ بنااور جنوبی سندھ وچ چھوٹا بیٹا داہر ۔چچ دی اک بیٹی سی، دھرسیہ نے اس دے جہیز دا سامان تیار کيتا تے اسنوں داہر دے پاس بھیج دیاکہ اس دی شادی کردتی جائے۔داہر نے ہندو جوتشیاں توں زائچہ نکلوایا ۔جوتشیاں نے کہیا کہ آپ دی بہن بہت نصیب والی اے ۔ایہ جس دے پاس رہے گی اس دے پاس سندھ دی حکومت ہوئے گی۔داہر نے اس ڈر توں کہ کدرے اس دے ہتھوں توں حکومت نہ چلی جائے وزیر باتدبیر توں مشورہ کيتا، وزیر نے مشورہ دتا کہ آپ اپنی بہن نال شادی کرلاں، گل اچھی ہوئے یا بری لوک دو چار دن یاد رکھدے نيں تے فیر بھُل جاندے نيں۔لوکاں نے تاں راج پاٹ دے چکر وچ بھائیاں تے باپ تک نوں قتل کرادتا،بہن نال شادی تاں معمولی گل اے ۔گو کہ وزیر دے مشورے اُتے عمل کرکے داہر نے اپنی بہن نال شادی رچالی، مگر دھرسیہ نوں ایہ گل ناگوار گزری تے اوہ اک لشکر جرار لے کے برہمن آباد توں روانہ ہويا تے وادی مہران دے جنوبی علاقے نیرون کوٹ (حیدرآباد) پہنچیا تے اس نے قلعے دا محاصرہ کرلیا۔اسی دوران چیچک دی وبا پھیلی تے دھرسیہ فوت ہوگیا۔اب راجہ داہر پورے سندھ دا راجہ بن گیا تے اس دی خود سری حد توں ودھ گئی۔قزاقی ،پرت مار تے غنڈہ گردی کرنے والے داہر دے سایہ عافیت وچ پناہ لیندے سن ۔[۲]
سندھ وچ اسلام -اک جائزہ
[سودھو]اسلام مذھب دی حیثیت توں پہلے جنوبی ہند پہنچا- مسلمان تاجرو تے مبلغین ستويں صدی عیسوی وچ (یاد رہے کہ رسول اللہۖ دی وفات 632ء وچ ہوئی سی- یعنی آپ دی وفات دے بعد جلد ہی مسلمان) مالیبار تے جنوبی سواحل دے ہور علاقےآں وچ آنے جانے لگے- مسلمان چونکہ بہترین اخلاق و کردار دے مالک تے کاروباری لین دین وچ دیانتدار واقع ہوئے سن - لہذا مالیبار دے راجاؤں، تاجراں تے عام لوکاں نے انہاں دے نال رواداری دا سلوک روا رکھا- چنانچہ مسلماناں نے برصغیر پاک و ہند دے مغربی ساحلاں اُتے قطعی اراضی حاصل کرکے مسجداں تعمیر کيتياں- (یاد رہے کہ اس وقت حانقاہاں دی تعمیر دا سوال ہی پیدا نئيں ہُندا سی) تے اپنے دین دی تبلیغ وچ مصروف ہوگئے- ہر مسلمان اپنے اخلاق تے عمل دے اعتبار توں اپنے دین دا مبلغ سی نتیجہ عوام انہاں دے اخلاق و اعمال توں متاثر ہُندے چلے گئے- تجارت تے تبلیغ دا ایہ سلسلہ اک صدی تک جاری رہیا ایتھے تک کہ مالیبار وچ اسلام نوں خاطر خواہ فروغ حاصل ہويا تے اوتھے دا راجہ وی مسلمان ہوگیا- جنوبی ہند وچ فروغ اسلام دی وجہ ایہ وی سی کہ اس زمانے وچ جنوبی ہند مذھبی کشمکش دا شکار سی- ہندو دھرم دے پیروکار بدھ مت تے جین مت دے شدید محالف تے انہاں دی بیخ کنی وچ مصروف سن - انہاں حالات وچ جدوں مبلغین اسلام نے توحید باری تعالی تے ذات پات تے چھوت چھات دی لا یعنی تے خلاف انسانیت قرار دتا، تاں عوام جو ہزاراں سال توں تفرقات تے امتیازات دا شکار ہورہے سن - بے اختیار اسلام دی طرف مائل ہونے لگے- چونکہ حکومت تے معاشرہ دی طرف توں تبدیلی مذھب اُتے کوئی پابندی نئيں سی- لہذا ہزاراں غیر مسلم مسامان ہوگئے- [۳]
خاص سندھ وچ اسلام دی آمد
[سودھو]1۔ دور فاروقی
[سودھو]دور فاروقی وچ بحرین وعمان دے حاکم عثمان بن ابوالعاص ٹقفی نے 636ء-637ء وچ (وفات رسول اللہ توں صرف 4 سال بعد) اک فوجی مہم تھانہ نزد ممبئی وچ بھیجی- فیر اس دی اطلاع حضرت عمر رض نوں دی- آپ ناراض ہوئے تے لکھا” تسيں نے میری اجازت دے بغیر سواحل ہند اُتے فوج بھیجی- جے ساڈے آدمی اوتھے مارے جاندے تاں وچ تواڈے قبیلہ دے اِنّے ہی آدمی قتل کرڈالتا” [۴]
2۔ عہد عثمانی
[سودھو]عہد عثمانی وچ عراق دے حاکم عبداللہ بن عامر نے حکیم بن حبلہ نوں بریصغیر سرحدی حالات دی تحقیق اُتے مامور کيتا- واپسی پرانہاں نے حضرت عثمان رض نوں اپنی رپورٹ وچ بتلایا کہ ” اوتھے پانی کیمیاب اے، پھل نکمے نيں، ڈاکو بہت دلیر نيں جے قلیل التعداد فوج بھیجی تاں ہلاک ہوجائے گی تے جے زیادہ لشکر بھیجیا گیا، تاں بھُکھیاں مرجائے گا” اس رپورٹ دی بناء اُتے حضرت عثمان غنی رض نے مہم بھیجنے دا ارادہ ترک کردتا۔ [۵]
3۔ دور معاویہ
[سودھو]معاویہ دے دور حکومت وچ مشہور سپہ سالار مہلب بن ابی صفرہ نے برصغیر دی سرحد اُتے حملہ کيتا تے لاھور تک ودھ آیا- انہاں ایام وچ خلیفہ اسلام نے اک ہور شپہ سالار عبداللہ بن سوار عبدی نوں سواحل برصغیر دے سرکش لوکاں دی گوشمالی دے لئی 4 ھزار دی عسکری جمیعت دے نال بھیجا- اس نے قیقان دے باشندےآں نوں سخت شکست دتی تے مال غنیمت لے کے واپس چلاگیا- انہاں نے معاویہ دی خدمت وچ قیقانی گھوڑے پیش کیے- لیکن کچھ مدت بعد عبداللہ بن سوار قیقان واپس آگیا، جتھے ترکاں نے یورش کرکے اسنوں قتل کردیا- [۶]
4۔ عہد ولید بن مالک
[سودھو]بعد وچ 712ء یعنی 93ھ وچ ولید بن مالک دے زمانہ وچ اوہ واقعہ پیش آیا جس نے برصغیر وچ اسلام دی اشاعت دے سلسلہ وچ وڈا موثر کردار ادا کيتا یعنی محمد بن قاسم رح نے اس سال سندھ دے سارے علائقہ نوں فتح کرلیا- اس حملہ ک اسباب و محرکات ساڈے موضوع توں خارج نيں- اسيں ویہ دیکھنا چاہندے نيں اس مہم وچ محمد بن قاسم نے دیبل، نیرون، سیوستان، سیسم، رادڑ، برہمن آباد، اوور، باتیہ (موجودہ بہاولپور دے قرب و جوار وچ موجود سی)، تے ملتان نوں فتح کيتا تے قنوج دی تسخیر دا ارادہ کررہیا سی کہ اسنوں واپس بلالیا گیا-
محمد بن قاسم دے جانے دے بعد فتوحات دا سلسلہ اچانک رک گیا- بہرحال عرب سندھ و ملتان اُتے 200 سال توں زیادہ عرصہ تک (یعنی 10 صدی عیسوی تک) قابض رہے، چوتھی صدی ہجری تک خلیفۃ المسلمین والیان سندھ دا تقرر کردے رہا- اس دے سندھ وچ عرباں دی دو نیم ریاستاں قائم ہوگئیں- انہاں وچوں اک ملتان تے دوسری منصورہ سی۔ [۷]
محمد بن قاسم دے سندھ آمد دے اسباب
[سودھو]محمد بن قاسم سیکولر طبقہ دے نزدیک اسلامی تریخ دے قابل نفرت کرداراں وچوں اک اے ، ایہ طبقہ اس اُتے طرح طرح دے الزامات لگاندا اے تے اسکے مقابلے وچ راجہ دہر نوں اپنا ہیرو گرداندا اے۔
مسلماناں دے سندھ اُتے حملے دی وجہ کیہ سی ؟
[سودھو]اس دے لئی اسيں سندھ دی تریخ اُتے تاریخی دستاویز دی حیثیت رکھنے والی قاضی اسماعیل دی کتاب چیچہ نامہ توں استفادہ کرن گے جسنوں حال ہی وچ سندھ دے بلند پائے دے محقق و مؤرخ ڈاکٹر بنی بخش جان بلوچ دی تحقیق توں سندھی بولی دے ترجمان ادارے سندھی ادبی بورڈ نے شائع کيتا اے۔ قاضی صاحب چیچہ نامہ المعروف فتحہ نامہ سندھ وچ محمد بن قاسم دا سندھ اُتے حملہ کرنے دی وجوہ بیان کر تے ہوئے لکھدے نيں کہ
“سراندیپ دے حاکم نے جزیرہ یا قوت توں حجاج بن یوسف دے لئی کچھ قیمتی تحائف روانہ کیتے جس قافلے وچ کچھ مسلمان عورتاں بیت اﷲ دی زیارت تے تخت گاہ نوں دیکھنے دی شوق وچ کشتیاں اُتے سوار ہوگئياں فیر جدوں ایہ قافلہ قازرون دے علاقے وچ پہنچیا تاں مخالف سمت ہواواں کشتیاں نوں دیبل دے کنارےآں دی طرف لے آئاں۔جتھے نکا مرہ دے ٹولے نے آٹھاں جہازاں اُتے دھاوا بول دتا املاک نوں لُٹیا تے مسلمان عورتاں نوں گرفتار کيتا اہل سراندیپ نے انہاں نوں بہت سمجھایا کہ ایہ تحائف بادشاہ دے لئی جا رہے نيں لہٰذا آپ ایہ مال فوراً واپس کرن لیکن انہاں نے انکار کر دتا تے فاخرانہ انداز وچ کہیا کہ آج جے کوئی تواڈا داد رس اے تاں اسنوں پکارو ايسے اثناء وچ اک عورت دی بولی توں مظلومانہ آہ نکلی ۔ان مغویاں وچوں اک آدمی فرار ہوئے کے حجاج دے پاس پہنچااور حجاج نوں کہیا کہ مسلمان عورتاں راجا داھر دے پاس قید نيں جو تینوں مدد دے لئی پکار رہیاں نيں۔۔۔ اس اُتے حجاج نے لبیک کہیا “۔ [۸] انہاں نوں دناں مسلمان اندلس، سپین تے ترکستان دے محاذ علی الترتیب موسیٰ بن نصیر تے قتیبہ بن مسلم دی قیادت وچ کھول چکے سن تے اک تیسرا وڈا محاذ کھولنے دی گنجائش نئيں سی ايسے لئی حجاج نے اتمامِ حجت تے صورتِ حال نوں اُتے اَمن ماحول وچ نپٹانے دے لئی راجہ داہر حاکمِ سندھ نوں لکھ بھیجیا تے قیدیاں دی واپسی دا مطالبہ کيتا۔ لیکن راجہ داہر نے جواب دتا کہ
” عورتاں تے بچےآں نوں قید کرنا تے مال و اسباب نوں لُٹنا بحری قزاقاں دا فعل اے جو میرے دائرہ اختیار توں باہر نيں۔ لہٰذا وچ اس دے بارے وچ کچھ نئيں کر سکدا۔ (چیچہ نامہ ص ۱۳۱) ایتھے سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ جے حجاج بن یوسف تے انہاں دے کمانڈر مال و اسباب چاہندے سن تاں انہاں نے ایہ سفارتی خط کیوں ارسال کيتا؟ انہاں نے سیدھا حملہ کیوں نئيں کيتا؟ یہ امر وی قابل ذکر اے کہ مسلماناں نوں پرتن والے راجہ داہر دے ہی لوک سن لُٹیا گیا مال و دولت تے عورتاں بعد وچ راجہ دہر دے ہی کمانڈراں توں برآمد ہوئیاں سن۔
راجہ دہر دے اس جواب دے بعد جو جوابی خط ارسال کيتا گیا ۔ اس دا متن وی چچہ نامہ دے حوالے توں ملاحظہ فرماواں جس توں سارا معاملہ نصف النہار دی طرح واضح ہوئے جا توں اے کہ اوہ کیہ اسباب سن جنہاں نے محمد بن قاسم نوں حملے اُتے مجبور کيتا ؟ ” سانوں لشکر کشی دا معاملہ اس لئی پیش آیا کہ تسيں لوکاں نے سرا ندیپ توں آئے ہوئے مال و اسباب نوں لُٹیا تے مسلمان عورتاں نوں قید کيتا۔ جدوں تسيں لوکاں نے ایسی معیوب چیزاں نوں جائز سمجھیا تب مینوں دارا لخلافہ توں تسيں اُتے چرھائی دا حکم دتا گیا۔ماں اﷲ تبارک و تعالیٰ دی مدد توں تینوں مغلوب کر کے رسوا کراں گا تے تیرا سر عراق دی طرف روانہ کراں گا یا خود جام شہادت نوش کرو ں گا۔ ميں نے ایہ جہاد اﷲ تبارک و تعالیٰ دے فرمان و جاہد و ا الکفار وا لمنافقین دے تحت اپنے اُتے واجب سمجھ کر قبول کيتا اے ‘‘ ۔[۹] اس خط توں وی ایہ واضح اے کہ حملے دی وجہ مظلوماں دی داد رسی سی نہ کہ املاک دے حصول تے اپنی خلافت دی توسیع پسندی ۔
محمد بن قاسم تے اہل سندھ دے نال سلوک
[سودھو]محمد بن قاسم دی فوج تے انتظامی کامیابی پاک و ہند دے مسلماناں دی تریخ دا اک سنہری باب اے - محمد بن قاسم خداداد صلاحیتاں توں مالا مال اک قابل لیڈر سی- اک شیر٬ حب الوطنی دے جذبے توں سرشار اک قابل منتظم ، دور اندیش حکمران تے سیاستدان سی- اس نے فتح دے بعد سندھ دے موجودہ نظام نوں خراب نئيں کيتا- اس نے اندرونی معاملات دا نظام اوتھے دے باشندےآں اُتے چھڈ دتا۔برہمناں نے ملکی انتظامات و انصرام وچ داخلہ حاصل کرکے وڈے خوش گوار ماحول پیداکیتے۔ مال گزاری وغیرہ دے اصول کرنے دا حق وی انہاں لوکاں دے ذمہ رہنے دتا۔ اس رعایت توں اوہ لوک نہ صرف خوش سن ؛ بلکہ انہاں لوکاں نے جگہ جگہ پہنچ کے اس عفو و درگزر تے حسن سلوک دا تذکرہ تے پرچار کيتا، جس توں تے وی ماحول خوش گوار ہُندا گیا تے بوہت سارے لوک اطاعت گزاری اُتے مجبور ہوئے۔ اوہ جتھے پہنچدے اپنے اسيں قوماں کویہ کہہ کے اطاعت گزاری دا درس دیندے کہ ساڈی سلطنت تباہ ہوگئی تے فوجی طاقت جاندی رہی، ہن اسيں وچ مقابلہ دی تاب نئيں اے یقینا اسيں گھر توں کڈ دئیے جاندے تے تمام جائداداں توں محروم ہُندے، فقط حاکم قوم دی مروت تے عدل وانصاف توں اسيں اس وقت وی معزز عہدےآں اُتے نيں تے ہر چیز ساڈے ہتھ وچ اے۔ ہن صورت ایہ اے کہ یا تاں اسيں لوک اہل وعیال نوں لے کے ہندوستان ہجرت کرجاواں، ایسی صورت وچ اسيں لوک بالکل مفلس ہوجاواں گے، کیوں کہ تمام جائداداں ايسے جگہ چھوڑنی پڑاں گی تے یا فیر مطیع رہ کے جزیہ ادا کرن تے آرام و عزت توں زندگی بسر کرن۔
برہمناں نوں مندر وچ پوجا پاٹ کرنے تے نذر و نیاز چڑھانے دی فراخ دلی توں جو اجازت دتی اس دی تفصیل حچ نامہ وچ دیکھی جاسکدی اے۔ چنانچہ اس سلسلے وچ سید طفیل احمد منگلوری لکھدے نيں کہ محمد بن قاسم دا برہمناں تے مندراں دے نال برتاؤ دی نسبت اس زمانہ دے ہندو مورخاں نے وی تسلیم کيتا اے کہ انھاں نے ہندوواں دے مندر وغیرہ نئيں توڑے۔ زمانہ قدیم وچ عام خیال ایہ سی کہ ہرقوم دے دیوتا جنگ دے وقت اپنی اپنی قوم نوں مدد دیندے نيں، پس جدوں کوئی قوم فتح پاندی تواس قوم دے معبود دی طاقت دیکھ کے مفتوح قوم دے لوک فاتح قوم دا مذہب اختیار کرلیندے۔ ايسے کلیہ دے مطابق راجہ داہر دے مارے جانے اُتے جدوں ہندوستان دے لوک مسلمان ہونے لگے تاں محمد بن قاسم نے دوسرے روز اعلان کردتا کہ جو شخص چاہے اسلام قبول کرے تے جو چاہے اپنے آبائی مذہب اُتے قائم رہے، ساڈی طرف توں کوئی تعرض نہ ہوئے گا۔
برہمن آباد فتح ہونے اُتے مندراں دے پجاری محمد بن قاسم دے پاس گئے تے کہیا کہ ہندوواں نے مسلمان سپاہیاں دے ڈرسے بتاں دی پوجا دے لئی مندراں وچ آنا کم کردتا اے جس توں ساڈی آمدنی وچ فرق آگیا اے۔ مندراں دی مرمت وی نئيں ہُندی اے، تسيں انہاں نوں درست کرادو تے ہندوواں نوں مجبور کرو کہ اوہ مندراں وچ آکے پوجا پاٹ کرن۔ ایہ سن کرمحمد بن قاسم نے خلیفہ توں بذریعہ خط دے استصواب کيتا تے جو ہن آنے اُتے اعلان کردتا کہاپنے مندراں وچ آزادانہ پوجا پاٹ کرن، سرکاری مال گزاری وچوں تن روپیہ فی صدی برہمناں دے لئی وکھ خزانے وچ جمع کيتا، اس روپیہ نوں برہمن جس وقت چاہن اپنے مندراں دی مرمت تے ضروری سامان دے لئی خزانہ توں لے سکدے نيں۔ فیر سب توں وڈے پنڈت نوں رانا دا خطاب دے کے انہاں نوں امورمذہبی دا مہتمم تے افسر مقرر کردتا۔
محمد بن قاسم نے سندھ فتح کرنے دے بعد ایتھے دی غیر مسلم رعایا نوں اوہی حیثیت دتی جو صحابہ کرامؓ نے اہل فارس نوں دتی سی، یعنی انہاں نوں شبہ اہل کتاب تسلیم کيتا، جس دے معنی ایہ نيں کہ دوگلاں نکاح تے ذبیحہ دے علاوہ تمام امور وچ انہاں دے نال اہل کتاب دا برتاﺅ کيتا جائے۔ انہاں دے مندراں دی حیثیت ایران دے آتش کداں دی طرح رکھی گئی تے جس طرح صحابہ کرامؓ نے آتش کدے نئيں توڑےسن، ايسے طرح مندر وی محفوظ رہنے دتے گئے۔ [۱۰] محمد بن قاسم نے ہندوستان وچ مستقل سلطنت دے لئی بنیاداں استوار کيتياں مسلماناں دی بستیاں تے مسیتاں تعمیر کيتياں۔ عوام نوں پہلی بار انہاں دے حقوق توں آشنا کيتا۔ انہاں دے جان و مال تے عزت و آبرو دا محافظ بنا۔محمد بن قاسم نے عمر دے اس حصے وچ فتحِ سندھ دا ایہ عظیم کارنامہ انجام دتا جو لوکاں دے کھیل کود دا وقت ہوتااے۔ دنیا دی کوئی تے قوم اِنّے کم عمر تے اِنّے قابل جرنیل دی کوئی مثال پیش نئيں کر سکدی۔محمد بن قاسم دے بعد سندھ دے لئی کوئی وی اس دا اسيں پلہ حکمران مامور نہ کيتا گیا۔ نتیجہ ایہ ہويا کہ مسلماناں دی پیش قدمی رُک گئی۔ اُتے اِنّا ضرور ہويا کہ سندھ دے ذریعے ہندوستان وچ اسلام متعارف ہوئے گیا۔ اہلِ سندھ نے وڈی تعداد وچ اسلام قبول کر ليا۔ محمد بن قاسم دی فتح سندھ تے عراق روانگی دے بعد تقریباًتین سو سال دا زمانہ جس وچ بنو امیہ تے بنو عباس دے گورنر سندھ اُتے سرفرازہُندے رہے انہاں نے عرب ہند تعلقات نوں علمی وتہذیبی بنیاداں پراستوار کيتا، اہل سندھ دا علمی و تہذیبی رشتہ منقطع نئيں ہونے دتا گیا۔ سندھ دی فتح‘ سیاسی‘ تہذیبی تے علمی اعتبار توں اک جمہوری تے روشن خیالی دور دا آغاز سی۔
ہزاراں برساں دے سندھیاں توں ابن قاسم نے سندھیت نئيں کھاوہی۔ اج وی سندھی ٹوپی تے اجرک انہاں دا نشان امتیاز اے۔ قاسم نے اس خطے نوں کيتا دتا؟ اس نوجوان دی بدولت ایہ خطہ اسلام دی روشنی توں منور ہويا۔ پنجاب، دہلی، آگرہ تے پورا برصغیر گجراتی ہاں یا بلوچ، میراٹھی ہاں یا پختون، اج وی اپنی شناخت دے نال رہ رہے نيں۔ محمد بن قاسم نے انہاں توں انہاں دی بولی و لباس دی پہچان نئيں کھاوہی۔ حجاج بن یوسف دا ایہ بھتیجا کسی توں کچھ لے دے اپنے وطن عرب نئيں گیا بلکہ ایتھے دے لوکاں نوں کچھ دے کے ہی گیا اے۔
ایہ اوہ بے مثال رواداری اے کہ سندھیاں دی نظر وچ محمد بن قاسم محبوب بن گئے، جنہاں دی آواز اُتے اوہ جان دینے نوں ہروقت تیار رہندے سن ۔ تے جدوں انہاں نوں قید کرکے واسط دی جیل وچ بھیجیا جارہاتھا تاں ایتھے دے لوک غم وچ آنسو بہائے تے جدوں انہاں دا انتقال ہوگیا تاں یادگار دے طور اُتے انہاں دا مجسمہ بنایا۔ اس محبت تے رواداری توں ہندومسلماناں وچ اس قدر قریبی تعلقات قائم ہوگئے کہ خاص عرب وچ مسلماناں دی باہمی خانہ جنگیاں وچ ہندوشریک ہُندے سن چنانچہ برہمناں دا اک خاندان اپنے آپ نوں ايسے بناپر حسینی برہمن کہندا اے کہ بقول انہاں دے انہاں دے بزرگاں نے کربلا وچ سادات دا نال دتا تھا”[۱۱]
کیہ سندھ وچ اسلام صرف صوفیاء دی بدولت پھیلا؟
[سودھو]جب سندھ وچ اسلام دی اشاعت دی گل آندی اے تاں ایہی سیکولر طبقہ ایہ ثابت کرنے دی کوشش کردا اے کہ اسلام عرب فاتحین و حکمراناں دی وجہ توں نئيں بلکہ صوفیاء کرام دے سلسلےآں دی بدولت پھیلا اے ،سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ صوفیاء وی تاں اسلام دے ہی نمائندے سن ،ایہ سیکولر لوک اس مسئلے وچ اسلام دے خیر خواہ کِداں ہوگئے۔ ؟ اصل وچ ایسا کہنے دی اک وجہ اے . تریخ دیکھی جائے تاں برصغیر وچ اسلام نوں مکمل طور اُتے صوفیاء دا کارنامہ قرار دینے دی گل سب توں پہلے مستشرق مصنفاں خصوصا پروفیسر آرنلڈ نےکيتی سی ، ايسے وجہ توں پروفیسرآرنلڈکی کتاب پریچنگ آف اسلام نوں نہ صرف ہندوستان بلکہ دنیا بھر وچ غیر معمولی شہرت تے مقبولیت حاصل ہوئی، جس وچ ہندوستان دے حوالے توں بحث وچ اسلام دی اشاعت دا سارا سہرا صوفیائے کرام دے سر ڈال دتا گیا اے تے گھٹ توں گھٹ اس اعتراض توں ہندی مسلماناں نوں نجات ملی جو دوسرے انگریز موٴرخاں نے دی کہ اسلام دی جبری اشاعت ہوئی اے تے سلاطین وقت نے تلوار دے ذریعہ لوکاں کواسلام قبول کرنے پرمجبور کيتا۔۔۔۔لیکن جے غور کيتا جائے تاں اس کتاب دا ایہ مقصد بالکل نظر نئيں آندا ۔ اس کتاب دی زمانہ تصنیف اُتے وی نظر رکھی جائے۔اک طرف الزام و اتہام دا لامتناہی سلسلہ جاری اے کہ اسلام تلوار توں پھیلا تاں دوسری طرف ایسا کہنے والےآں دے ہی طبقے دا اک رائٹر اس کتاب دے ذریعے ایہ لکھ رہیا اے کہ اسلام تاں صوفیاء نے پھیلایا … ایتھے ایہ سوال اٹھدا اے کہ کیہ آرنلڈ نے ایہ کتاب انہاں اپنے لوکاں دے رد وچ لکھی گئی ؟ جواب ایہ اے کہ نئيں۔اس کتاب وچ کدرے آ پ نوں ایہ نظر نئيں آئے گا کہ آرنلڈ نے اسلام تلوار دے ذریعے پھیلنے دی گل کرنے والے انگریز موٴرخاں دی پھیلائی غلط فہمی دور کرنے دی کوشش کيتی ہوئے ، انہاں دی تحریر اُتے تنقید دی ہویا انہاں دی عصبیت دا اُتے دہ فاش کيتا ہوئے ۔چنانچہ اس کتاب دی تصنیف دے مقاصد دا یقین دلاندے ہوئے عہد حاضر دے اک مبصر نے لکھیا کہ:
ایہ گل بعید از قیاس اے کہ اسلام دے مخالفین اس دے اک پہلو نوں بغیر کسی خاص سبب دے وکالت کرنے لگياں۔اصولی طور پریہ ممکن نئيں کہ اصل دا مخالف فرع دی حمایت دا بیڑا اٹھالے،اس دے لئی کسی بہت خاص وجہ تے سبب دی موجودگی ضروری اے ۔ظاہر اے مقصداسلام توں ہمدردی ہرگز نہ سی بلکہ پیش نظرانہاں نوں مقاصد دا حصول تھاجن دے لئی اول الذکرذریعہ استعمال کيتا گیا تھا۔راستہ بالکل مختلف تھالیکن نتائج اوہی حاصل کرنے سن ۔ مقاصد دے گھناؤنے پن نوں البتہ وڈی چابک دستی توں ہمدردی دے دبیز تہاں دے تھلے چھپا دتا گیاسی۔ مسلماناں وچ تصوف تے صوفیائے کرام دی غیر معمولی مقبولیت دے سہارے انہاں دی سوچ دے دھارے نوں غیر محسوس طور پراک نواں رخ دینے دی ایہ نہایت شاطرانہ چال سی۔۔ اس کاوش دے ذریعے اک طرف مسلمان ہیروز تے انہاں دی محنت نوں سائیڈ لائن لگانے دی کوشش کيتی گئی دوسری طرف مسلماناں نوں ایہ سمجھانے دی کوشش کيتی گئی کہ اسلام تاں تلوار اٹھائے بغیر وی پھیل سکدا اے جس طرح انہاں صوفیاں نے سارے ہندوستان نوں مسلمان کردتا ، اس لئی محمد بن قاسم وغیرہ دی طرح دے کسی جہادی کم وچ اپنے آپ نوں کھپانا ،اس دا انتطام کرنا بے فاعدہ اے۔۔۔اسی ذہن سازی دے سلسلے وچ اگلا کم انہاں دوسرے انگریز مورخین نے کيتا ، ایم۔اے۔ٹائیٹس نے مسلمان بادشاہاں بالخصوص محمد بن قاسم تے اورنگ زیب توں متعلق سخت بہتان تراشی کردے ہوئے لکھیا اے کہ محمد بن قاسم نے سندھ وچ مندراں دے انہدام تے لوکاں نوں جبری مسلمان بنانے دا جو منصوبہ بند پروگرام شروع کيتاتھا،عہدعالم گیری تک جاری رہیا ۔حالانکہ حقیقت اس توں بالکل الٹ اے۔
اس طرح ’ لارڈالن برو‘نے محاربہ قابل دے بعد ۱۸۴۲ء وچ سلطان محمود غزنوی دے مقبرے توں صندل دے کنوار اکھڑواکر غزنی توں آگرہ تک اس دا جلوس اس اعلان دے نال کڈیا کہ سلطان ایہ کنوار سومناتھ توں لے گیاسی۔ بعد وچ جلد ہی ایہ حقیقت وی ظاہر ہوئے گئی کہ ایہ گلاں غلط نيں تے اس دا تعلق سومنا تھ توں نئيں اے ،بلکہ ایہ مسلماناں دے بنائے ہوئے نيں۔ [۱۲]
خلاصہ ایہ کہ ایہ کہنا بالکل غلط اے تے اک سکیم دے تحت اے کہ اسلام دی اشاعت وچ صرف صوفیاء اورعرب تجار دا صرف حصہ اے ۔برصغیر وچ اسلام دی اشاعت دی اس کامیابی دے پِچھے مندرجہ ذیل اسباب عوامل کار فرما سن :
۱۔ عرب تجار دی تبلیغی مساعی۔
۲۔ سلاطین دے حملے تے رعایا نال رواداری
۳۔ علماء دی تدریسی،تقریری اورتحریری خدمات۔
۴۔ صوفیاء کرام دی جدوجہد۔
۵۔ انسانی مساوات وبشر دوستی دا اسلامی عقیدہ۔
۶۔ ذات پات دی تفریق نال نفرت وبیزاری۔
انہاں وچوں ہر عامل نے اپنے اپنے خطوط اُتے نمایاں کردار اداکیا۔سلاطین نے ملک فتح کرکے ایتھے دے باشندےآں نوں اک مرکز توں جوڑااور مسلماناں نوں ا ن دے درمیان رہنے کاموقع فراہم کيتاجنہاں دی معاشرت ،رہتل تے عادات واطوار توں مقامی باشندے متأثر ہوئے تے اس طرح گاہے بہ گاہے اوہ مسلمان معاشرہ وچ اسلام قبول کرکے ضم ہوگئے۔ جے مسلمان ہندوستان وچ سیاسی افق اُتے کمزور ہُندے تاں بقول اک ہندودانشور کہ ایہ وی امکان سی کہ ہندی ادیان دے گھنے جنگل وچ اسلام دی شخصیت ہی گم ہوجاندی قطع نظر اس دے مسلمانون دی تعداد کِنّی ہُندی؟[۱۳]
جے سلاطین نہ ہُندے تاں فیر صوفیائے کرام جو سلاطین وقت توں وکھ تھلگ ہوکے دین دی دعوت نوں عام کیتے ہوئے سن کِداں تے کیوں کر ایتھے آندے تے کون انہاں نوں اپنے کفرستان وچ قال اللہ وقال الرسول دی آواز بلند کرنے دی اجازت دیندے،جسنوں سن کر دیکھ کراور انہاں دے کشف وکرامات توں متاثر ہورکربوہت سارے لوکاں نے اسلام قبول کيتا جس دی تعداد کاکوئی حتمی ریکارڈ تاں نئيں ملدا البتہ تریخ تے تذکرہ دیاں کتاباں وچ ایداں دے واقعات بکھرے پئے نيں جنہاں توں ایہ نتیجہ اخذکیا جاسکتاہے کہ انہاں پاک نفوس دی برکت تے انہاں دی مساعی توں بے شمارلوک حلقہ اسلام وچ داخل ہوئے۔
اسی طرح مسئلہ صرف قبول اسلام تک محدود نئيں بلکہ انہاں دی تعلیم وتربیت تے دینی فہم دی وی ضرورت سی جس دے لئی ایہ علماء کرام سن ۔ انہاں دی تعلیم وتدریس دے ذریعہ پرورش وپرداخت کردے سن ۔ ايسے طرح مناظرے دی گرم بازاری نے وی اسلام نوں وسعت دینے وچ کافی تقویت پہونچائی اے ۔اسی طرح عرب تجار نے وی ملک دے اک حصے وچ اپنے اخلاق وکردار اورصفائی معاملات دی وجہ توں اسلام دی اشاعت وچ کوشاں سن ۔ جے صرف انہاں نوں لوکاں کواسلا م دی اشاعت دا ذمہ دار ٹھہرایاجائے تاں فیر شمالی ہند دے لوکاں نوں کس گل نے مجبور کيتا کہ اوہ اسلام قبول کرن۔
سندھ تے اشاعت اسلام
[سودھو]سندھ دے مایہ ناز مورخ رحیم داد خان مولائی شیدائی اپنی کتاب جنت السندھ وچ رقمطراز نيں کہ عربی فتوحات دی وجہ توں سندھ باب الا سلام بنا تے ایہ مقام اک معلم دی حیثیت توں سارے ہندوستان دی رہنمائی کرنے لگیا [۱۴] اگے لکھدے نيں
” محمد بن قاسم نے سندھ فتح کرنے دے بعد وڈے وڈے شہراں مثلاً دیبل نیرون کوٹ سیوستان برھمن آباد الور ملتان دیپالپور قنو چ وچ جامع مسجداں تعمیر کراواں جنہاں وچ ائمہ خطبہ مقرر کیتے تے مسلماناں دے حسن خلق نوں دیکھ کے لوک دائرہ اسلام وچ داخل ہوئے دیبل تے ہور شہراں توں کئی سو علماء پیدا ہوئے جنہاں دا تذکرہ علامہ سمعانی نے کيتا اے۔۔۔ عرب حکمراناں نے سندھ وچ جنہاں نويں شہراں دی بنیاد رکھی۔ مثلاً منصورہ محفوظ تے بیضاء ایہ حقیقت وچ اسلامی نشرو اشاعت دے عظیم ادارے سن ۔عمر بن عبد العزیز دا زمانہ سن ۹۹ ہجری توں سن ۱۰۱ ہجری تک تقریباً ڈھائی سال دا قلیل عرصہ رہیا۔ اس قلیل عرصے وچ اسلام سندھ وچ انتہائی سرعت توں پھیلا ۔عمر بن عبد العزیز نے اسلام دی اشاعت دے لئی سلطنت دے صوبےآں دی طرف مبلغین و اعظین مفتیان کرام نوں روانہ کيتا تاکہ اوہ اوتھے دے لوکاں نوں حدیث فقہ حلال حرام وغیرہ توں واقف کرن تے اس نے اسلامی دنیا وچ رہنے والے سب غیر مسلماں دے طرف اسلام اختیار کرنے دے دعوت نامے ارسال کیتے [۱۵]
رحیم داد خان عرب حکمراناں دی اسلام دے لئی خدمات دا تذکرہ کے تے ہوئے قمطراز نيں کہ
’’ولید بن عبد الملک نے سلطنت دے چاراں طرف قرآن کریم دے حافظ مقرر کیتے کہ لوک قرآن دی تعلیم حاصل کرن تے انہاں حفاظ دے لئی وظائف جاری کیتے ہور قرآن مجید دا سب توں پہلا سندھی ترجمہ وی ايسے عہد وچ ہوا‘‘۔
ہور لکھدے نيں کہ
’’ قرآن مجید تاں خلافت راشدہ دے عہد وچ مرتب و مدون ہوئے چکيا سی مگر اس وچ اعراب و نقاط نئيں سن جس توں عرب تاں اسنوں آسانی توں پڑھ لیندے سن مگر عجمی قاریاں نوں تلاوت وچ دشواری پیش آندی سی۔حجاج بن یوسف اوداں تاں ظلم و زیادتی دے حوالے توں مشہور سن مگر قرآن مجید دی اشاعت دے سلسلے وچ ایہ نیک عمل انہاں دا یاد گار اے کہ انہاں نے عجمیاں دی سہولت دے لئی قرآن کریم نوں اعراب لگوائے۔ اورکئی نسخے لکھوا کر مشرقی صوبےآں دے طرف بھیجے جس توں نو مسلماں نوں وی تلاوت کرنے وچ آسانی میسر ہوئی‘‘۔ [۱۶]
محمد بن قاسم دے بعد متعدد مسلم حکمراں آئے تے تھوڑی تھوڑی مدت وچ بدلدے رہے جس دی وجہ توں پہلے دے بنسبت نظم و نسق خاصا اثر انداز ہويا۔ البتہ عمر بن عبدالعزیز رحمہ اللہ نے اپنے دور اقتدار وچ اہل سندھ و ہند دے ناں دعوتی خطوط روانہ کیتے۔ جنہاں وچ توحید و رسالت دی دعوت تے بت پرستی و بداخلاقی توں باز رہنے دی گل سی۔ جس دا سردست نتیجہ ایہ برآمد ہويا کہ بہت سارے ہندو سرداران اسلام وچ داخل ہوگئے جنہاں وچ سرلسٹ ”جے سنگھ“ بن داہر سی۔
سندھ دے اک ہور گراں قدر محقق و مورخ ڈاکٹر میمن عبد المجید سندھی رقمطراز نيں کہ
’’ سندھ نے اس زمانے وچ ممتاز علماء پیدا کیتے جنہاں وچ مختلف علوم مثلاً حدیث تفسیر نحو ادب فقہ تے شعر و شاعری وچ بہت وڈا مقام پیدا کيتا اے ‘‘[۱۷]
محمد بن قاسم دی موت کِداں ہوئی ؟
[سودھو]سیکولر طبقہ دے متعصبین نے محمد بن قاسم دی موت دے حوالے توں وی اک روایت کيتی بنیاد اُتے محمد بن قاسم دا مذاق اڑیا اے ۔ چچ نامہ دی اس روایت دا خلاصہ ایہ اے:
محمد ابن علی عبدالحسن ہمدانی کہندے نيں ک جدوں رائے داہر قتل ہوگیاتو محمد بن قاسم نےاس دتی لڑکیوں نوں اپنے محل وچ قید کردتا تے پھراپنے حبشی غلاماں دے ہتھ انہاں نوں اپنے حاکم سلیمان بن عبدالملک نوں بھجوا دتا۔ جدوں خلیفہ نے انہاں نوں اپنے حرم وچ بلايا تاں راجہ داہر دی بیٹیاں نےخلیفہ توں جھوٹھ بولا کہ اوہ خلیفہ دے لائق نئيں کیوں کہ محمد بن قاسم نے انہاں نوں پہلے ہی استعمال کر ليا سی۔ اس گل اُتے اوہ بہت ناراض ہويا تے حکم دتا کہ محمد بن قاسم نوں بیل دی کھل وچ بند کر کے واپس لے آؤ۔ محمد بن قاسم نوں خط ادھفر وچ ملیا ۔اس دے حکم اُتے عمل کيتا گیا اُتے بیل دی کھل وچ دم گھُٹنے توں محمد بن قاسم دی راستے ہی وچ موت واقع ہوئے گئی۔ بعد وچ خلیفہ نوں راجہ داہر دی بیٹیاں دا جھوٹھ معلوم ہوئے گیا۔ اس نے محمد بن قاسم توں اپنے باپ دی موت دا بدلہ لینے دے لئی ایہ جھوٹھ بولا سی۔ حجاج نے انہاں لڑکیوں نوں زندہ دیوار وچ چنوا دتا۔
ایہ روایت کس حد تک درست اے:
غور کيتا جائے تاں اس روایت وچ بوہت سارے تضادات تے بترتیب تاریخی غلطیاں نيں۔ چچنامہ دے مطابق “محمد ابن علی ابو حسن حمدانی کہندے نيں کہ جدوں رائی داہر ماریا گیا، (تو)اس دتی دو بیٹیاں نوں انہاں دے محل وچ قید کر دتا گیا تے محمد بن قاسم نے انہاں نوں اپنے حبشی غلاماں دی حفاظت وچ بغداد بھجوادتا۔”
اس ہی کتاب (چچنامہ) وچ سانوں ایہ لفظاں وی ملدے نيں کہ محمد بن قاسم آودھافر دے اندر “ہار رائی چندر” دے خلاف اپنے فوجیاں نوں تھکا دتا:
“اج اسيں اس بدبخت کافر دا قلع قمع کرنے آئے نيں،” تے اس ہی توں تھوڑا سا اگے اسيں پڑھدے نيں، “اگلے دن تختِ حکومت توں اک اونٹھ سوار فرمان لےکے آندا اے ۔”
اس توں صاف ظاہر اے کہ محمد بن قاسم نوں خلیفہ دے اوہ فرمان تب موصول ہوئے جدوں ملتان دی فتح دے بعد جدوں اوہ کانوج اُتے حملے کرنے اُتے غور کر رہیا سی۔ ہن چچنامہ دا کاتب کہندا اے، “ملعون داہر غروبِ آفتاب دے وقت قلع راور وچ ، 10 رمضان، سنہ 712 93 ہجری ، بروز جمعرات ماریا گیا۔”[۱۸]
محمد بن قاسم نوں اوہ جان لیوا فرمان آودھافر وچ (96 ھ) وچ ملے
سزا دے عمل درآمد وچ ایہ کئی سالاں اُتے پھیلی بےجا تاخیر جس دے دوران بوہت سارے خطوط محمد بن قاسم نے حجاج دی طرف بھیجے تے موصول کيتے جنکا ذکر ہی نئيں ملدا۔ جداں کہ محمد ابن عبد الحسن حمدانی، محمد بن قاسم اُتے ایہ الزام عائد کردے نيں کہ راجا داہر دی موت دے بعداس دتی بیٹیاں نوں قید کيتا گیا تے بعد وچ خلیفہ دی طرف بھیج دتا، تاں اوہ یقیناً زیادہ توں زیادہ دو ماہ دے عرصہ وچ راجگڑھ پہنچ گئی ہونگی؛ تے فیر ایہ گل کہ خلیفہ نے انہاں نوں اپنے بستر اُتے بلايا تے “کچھ دن دے بعد” ایہ خبر ملی کہ محمد قاسم نے انہاں نوں خلیفہ دے پاس بھیجنے توں پہلے اپنے نال رکھیا تے (محمد بن قاسم دے لئی) سزائے موت دے فرمان جاری کيتے تاں ایہ فرمان زیادہ توں زیادہ چھ ماہ دے اندر اندر ہی محمد بن قاسم نوں مل چکے ہونگے نہ کہ راجہ داہر دی موت تے راور سےاس دتی بیٹیاں دے خروج دے “کئی سال بعد”۔
کیونجے ايسے چچ نامہ وچ لکھیا اے کہ محمد بن قاسم نے برہمن آباد دے لوکاں دی بدھ مندر دے تعمیر کروائے جانے دی درخواست حجاج نوں بھیج دتی سی اوراس دا جواب “کچھ دن بعد” ہی موصول ہوگیا سی نہ کہ کئی مہینے یا سالاں دے بعد۔ ۔۔
ایہ سب نکات اس کہانی اُتے توں پردہ ہٹانے دے لئی کافی نيں ۔ اسکے علاوہ وی بوہت سارے ایداں دے پوائنٹس نيں جو اسکے رد وچ دلیل دیندے نيں سندھ دی تریخ دے مصنف اعجاز الحق قدوسی نے وی اسنوں لئی لکھیا کہ :
“محمد بن قاسم نوں خلیفہ سلیمان بن عبدالملک دے حکم توں کچے چمڑے وچ بند کر کے لے جایا جانا من گھڑت قصہ اے، عرب مورخین نے اس دا تذکرہ نئيں کيتا۔[۱۹]
عرب مورخین وچ مشہور مسلمان مورخ أحمد بن يحيى بن جابر البلاذري نے مسلماناں دے ابتدائی دور دی تریخ نوں قلم بند کيتا اے۔ البلاذري نے اک کتاب فتوح البلدان دے ناں توں اے جس دا انگریزی ترجمہ فلپ دے ہِٹی(Philip K Hitti) نے ‘The Origins of the Islamic State’کے ناں توں کيتا اے۔ البلاذري دے مطابق714ء وچ حجاج دی موت دے بعد اُس دے بھائی سلیمان بن عبدالمالک نے حکومت سنبھالی۔ اوہ حجاج بن یوسف نوں سخت ناپسند کردا سی۔ اُس نے عنان حکومت سنبھالدے ہی حجاج دے رشتہ داراں تے منظورِنظر افراد نوں قید کروا دتا۔ محمد بن قاسم وی حجاج بن یوسف دے پسندیدہ افراد وچ گنیاجاندا تھا(یاد رہے کہ محمد بن قاسم حجاج بن یوسف دا داماد وی سی تے بعض مورخین دا خیال اے کہ بھانجا یا بھتیجا وی سی)۔
چنانچہ سلیمان نے یزید بن ابی کبشہ نوں سندھ دا والی بناکر بھیجیا تے حکم دتا کہ محمد بن قاسم نوں گرفتار کرکے بھیجو۔ محمد بن قاسم دے ساتھیاں نوں جدوں انہاں گرفتاری دا پتہ چلا تاں انہاں نے محمد بن قاسم توں کہیا کہ اسيں توانوں اپنا امیر جاندے نيں تے اس دے لئی آپ دے ہتھ اُتے بیعت کردے نيں، خلیفہ دا ہتھ ہرگز تسيں تک نئيں پہنچنے دین گے لیکن محمد بن قاسم نے خلیفہ دے حکم دے سامنے اپنے آپ نوں جھکادتا۔ ایہ انہاں دی عظمت دی سب توں وڈی دلیل اے کہ جے اوہ ایسا نہ کردا تاں انہاں دی امداد دے لئی سندھ دے ریگستان دا ہر ذرہ اگے آندا لیکن انہاں نے اپنے آپ نوں ابی کبشہ دے سپرد کردتا۔ محمد بن قاسم نوں گرفتار کرنے دے بعد دمشق بھیج دتا گیا۔ سلیمان نے انہاں نوں واسط دے قید خانے وچ قید کروادتا۔
مورخین نے لکھیا اے جدوں سلیمان نے محمد بن قاسم دے قتل دے احکامات دے دتے تاں عمر بن عبدالعزیز نوں خبر مل گئی ۔ تاں آپ خبر ملدے ہی فوراً سلیمان دے دربار وچ پہنچے۔ تے سلیمان توں کہیا کہ ایہ کیہ تسيں ظلم کردے ہوئے۔ حجاج دے گناہاں دی سزا اک بے قصور نوں دیندے ہوئے۔ تے اوہ وی اس شخص نوں جس نے اسلام دی بے حد خدمت کيتی اے۔ سلیمان چونکہ حضرت عمربن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ دی بے حد عزت کردا سی۔ تاں آپ دے سمجھانے اُتے بے حد نادم ہويا۔ تے فوراً قتل دے احکامات دی واپسی دا خط لکھ کے حضرت عمربن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ دے حوالے کيتا۔ کہندے نيں کہ حضرت عمربن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ خود ایہ خط لے کے واسط دے قید خانے دی طرف روانہ ہوگئے۔ لیکن خدا نوں کچھ تے ہی منظور سی۔ جدوں آپ واسط دے قید خانے دے نیڑے پہنچے تاں دیکھیا لوک اک جنازہ اٹھائے آرہے نيں۔ معلوم کرنے اُتے پتا چلیا کہ فاتح سندھ نوں شہید کر دتا گیا اے تے ایہ ايسے دا جنازہ اے۔ اس عظیم شخصیت دی شہاد ت اُتے آپ نوں بے حد دکھ ہويا ۔
- ↑ سندھ دی تریخ – اعجاز الحق قدوسی، صفحہ نمبر1,2,4 اشاعت بار دوم: فروری 1976، ناشر: مرکزی اردو بورڈ، لاہور)
- ↑ (سندھ دی تریخ، صفحہ 45-46)
- ↑ (تریخ پاک وہند، ص:390)
- ↑ (تریخ پاک وہند ص: 18)
- ↑ (تریخ پاک وہند ص: 19)
- ↑ (تریخ پاک وہند ص:19)
- ↑ (تریخ پاک وہند ص: 35)
- ↑ (چچ نامہ ص ۱۲۱)
- ↑ (چچہ نامہ)
- ↑ (ہندوستان دے سلاطین، علماءاور مشائخ دے تعلقات اُتے اک نظر، از سید صلاح الدین عبدالرحمٰن ۔ ص 43)
- ↑ (آئینہٴ حقیقت۱/۱۰۱ بحوالہ اسلام امن وآشتی دا علمبردار ص:۷۳) ( سندھ دی تریخ – اعجاز الحق قدوسی صفحہ۔ 228-229])
- ↑ ( جیمس فرگیسن،اسلامی فن تعمیر ہندوستان وچ ،ص:۱،یونیورسٹی عثمانیہ،حیدر آباد،۱۹۳۲ء)
- ↑ ( این۔سی۔مہتا،ہندوستانی رہتل وچ اسلام دا حصہ،ص:۱۰،نظامی پریس ،بدایاں،۱۹۳۵ء)
- ↑ ( جنت السندھ ۔ ص ۱۰۲)
- ↑ ( جنت السندھ ۔ ص ۱۰۳)
- ↑ (جنت السندہ ۔ ص ۱۰۲)
- ↑ (سندھ سیاحن جی نظر وچ ص ۲۱)
- ↑ ( See supra, p. 2. 4. £. & D., Vol. I, p. 208. 5. Ibid., p. 209. 6. Ibid., p. 170.)
- ↑ ( سندھ دی تریخ – اعجاز الحق قدوسی صفحہ۔ 228-229])