مریخ دی آباد کاری

مریخ ممکنہ انسانی آبادکاری دی سائنسی تحقیق دے لئی بوہت زیادہ مرکز نگاہ رہیا اے۔ اس دا سطحی ماحول تے مریخ اُتے پانی دی موجودگی نے اس نوں معقولیت دی حد تک نظام شمسی وچ زمین دے بعد سب توں زیادہ قابل سکونت جگہ بنا دتا اے۔ مریخ اُتے پہنچنا زہرہ دے بعد سب توں زیادہ کفایت شعار ہوۓ گا۔ ایتھے پہنچنے دے لئی زہرہ دے بعد فی کمیت اکائی دے لحاظ توں سب توں کم توانائی دی ضرورت ہوۓ گی۔ پر کم توانائی دے استعمال دے باوجود عصر حاضر دے جدید کیمیائی ایندھن نال چلنے والا خلائی جہاز وی ایتھے تک دے سفر وچ 6 تا 7 مہینے دا عرصہ لوے گا۔ مریخ دی انسانی مہم دے دوران پیش آنے والی دوسری مشکلات وی بیان کیتیاں جا چکیاں نیں ۔ ^[۱]

زمین توں نسبتی مشابہت

زمین اپنی "جڑواں بہن" زہرہ توں اجزائے ترکیبی، حجم تے سطحی ثقل وچ کافی مشابہ اے، پر مریخ دی زمین توں مشابہت، آباد کاری دے حوالے توں زیادہ موزوں اے۔ مثلاً:

مریخی دن دورانیہ دے لحاظ توں زمین توں خاصا قریب اے۔ مریخ اُتے اک شمسی دن دا دورانیہ 24 گھنٹے 39 منٹ تے 35.244 سیکنڈ دا ہُندا اے۔
مریخ دی سطح دا رقبہ زمین دا 28.4 فیصد اے، زمین اُتے موجود خشکی دے رقبے توں تھوڑا کم (جو زمین دی سطح دا 29.2 فیصد اے)۔ مریخ دا خشکی حصہ زمین دے مقابلے وچ نصف قطر ادھا اے جدونکہ اس دی کمیت زمین توں دس گنا گھٹ اے۔
مریخ اپنے محور اُتے 25.19° جھکیا ہویا اے، جداں کہ زمین 23.44° اُتے جھکی ہوئی اے۔ نتیجتاً مریخ دے موسم کافی حد تک زمین دے مشابہ نیں ، اگرچہ انہاں دا دورانیہ لگ بھگ دو گنا ہُندا اے کیونجے مریخی برس زمینی 1.88 برس دے برابر ہُندا اے۔ مریخی شمالی قطب فی الوقت دجاجہ ول رخ کیتے ہوئے اے جدونکہ زمین دے قطب شمالی دا رخ دب اکبر ول اے۔
ناسا دے مریخی پڑتال گر مدار گرد، ای ایس اے دے مریخی ایکسپریس تے ناسا دے فینکس خلائی گاڑی توں کیتے گئے تازہ مشاہدات نے مریخ اُتے آبی برف دی موجودگی دی تصدیق کیتی اے۔

زمین نالوں وکھریواں

کرۂ فضائی دے دباؤ دا موازنہ
مقام	دباؤ
اولمپس مونس دی چوٹی	۰٫۰۳ کلوپاسکال (۰٫۰۰۴۴ psi)
مریخ دا اوسط	۰٫۶ کلوپاسکال (۰٫۰۸۷ psi)
ہیلس پلانیشیا دی تہ	۱٫۱۶ کلوپاسکال (۰٫۱۶۸ psi)
آرمسٹرانگ دی حد	۶٫۲۵ کلوپاسکال (۰٫۹۰۶ psi)
ماؤنٹ ایورسٹ دی چوٹی^[۲]	۳۳٫۷ کلوپاسکال (۴٫۸۹ psi)
زمینی سطح سمندر	۱۰۱٫۳ کلوپاسکال (۱۴٫۶۹ psi)

اگرچہ کچھ شدت شناس جاندار ایسے نیں جو زمین اُتے شدید سخت حالات وچ وی باقی رہ سکدے نیں ، بشمول اوہ نقلی حالات جو مریخی حالات ورگے ہُندے نیں ، پودے تے جانور عموماً مریخ دی سطح اُتے موجود عصر حاضر دے حالات وچ زندہ نئيں رہ سکدے۔ ^[۳]
مریخ دی سطح دی قوّت ثقل زمین دا 38 فیصد اے۔ اگرچہ ثقل اصغر دی وجہ توں صحت توں متعلق کچھ مسائل جداں کہ پٹھیاں دی کمزوری تے ہڈیاں وچ نمکیات دی کمی دا سامنا ہو سکدا اے، ^[۴]^[۵] حالے ایہ معلوم نئيں ہو سکیا اے کہ آیا مریخی قوت ثقل دا وی انسانی صحت اُتے ایسا ای اثر ہوۓ گا جاں نئيں۔ مریخی ثقلی حیاتی سیارچہ اک ایسا منصوبہ اے جو اس لئی بنایا جائے گا تاکہ انساناں اُتے مریخ دی کم قوت ثقل دے اثرات دے بارے وچ جان سکے۔ ^[۶]
مریخ زمین دی نسبت بوہت زیادہ سرد اے، اس دا اوسط درجہ حرارت 186 تے 268 کیلون دے درمیان رہندا اے۔^[۷]^[۸] زمین اُتے انٹارکٹکا وچ سب توں کم درج کیتا جانے والا درجہ حرارت 180 کیلون اے۔
مریخ اُتے پانی کچھ مختصر عرصے دے لئی پایا جا سکدا اے پر ایسا بوہت ای مخصوص حالات دے زیر اثر ہُندا اے۔^[۹]^[۱۰]
کیونجے مریخ لگ بھگ سورج توں 52 فیصد زیادہ دور اے، لہٰذا اس دی اوپری فضاء وچ داخل ہونے والی شمسی توانائی فی اکائی رقبے دے لحاظ توں زمین دے بالائی کرۂ فضائی وچ داخل ہونے والی شمسی توانائی دا صرف 43.3 فیصد ای ہُندی اے۔^[۱۱] بہرحال مہین کرۂ فضائی دی وجہ توں سطح اُتے زمین دے مقابلے زیادہ شمسی توانائی داخل ہُندی اے۔^[۱۲]^[۱۳] مریخ اُتے زیادہ توں زیادہ شمسی درخشانی 590 W/m² اے جدونکہ زمین اُتے ایہ درخشانی لگ بھگ 1000 W/m² دی ہُندی اے۔ مزید براں ایہ کہ مریخ اُتے سال بھر جاری رہنے والے دھول دے طوفان سورج دی روشنی دی ہفتیاں بھر دے لئی سطح اُتے پہنچنے توں روک دیندے نیں ۔ ^[۱۴]^[۱۵]
مریخ دا مدار زمین دے مقابلے وچ زیادہ بیضوی اے جس دی وجہ توں درجہ حرارت تے شمسی دن جاں شمسی مستقل وچ کافی تغیر آندے رہندے نیں ۔
مقناطیسی میدان دی کمی، شمسی ذرّات تے کائناتی شعاعاں آسانی دے نال مریخی سطح اُتے پہنچ جاندیاں نیں ۔
مریخ اُتے کرۂ فضائی دا دباؤ آرمسٹرانگ دی حد توں کدرے زیادہ کم اے۔ ایہ اوہ حد اے جس اُتے لوک دباؤ نوں برداشت کرنے والے لباس دے بغیر رہ سکدے نیں ۔ کیونجے ارض سازی دا مستقبل قریب وچ کوئی امکان نئيں اے، مریخ اُتے رہائشی جگہ بنانے دے لئی خلائی جہاز ورگے دباؤ والیاں چیزاں بنانیاں پین گیاں جو اس قابل ہون کہ 30 تا 100 kPa دے درمیان دا دباؤ جھل سکن۔ مزید دیکھو مریخ دا کرۂ فضائی۔
مریخی کرۂ فضائی 95فیصد کاربن ڈائی آکسائڈ،3 فیصد نائٹروجن، 1.6 فیصد ارگان تے دوسری گیساں اُتے مشتمل اے بشمول آکسیجن دے جو کل ملیا کر 0.4 فیصد توں وی کم اے۔
مریخی ہوا دا جزوی دباؤ کاربن ڈائی آکسائڈ دا 0.71 kPa اے جدونکہ اس دے مقابلے اُتے زمین دا ایہ دباؤ 0.031 kPa ہُندا اے۔ کاربن ڈائی آکسائڈ دا انساناں وچ ہونے والا زہریلا پن لگ بھگ 0.10 kPa اُتے ہُندا اے۔ پودیاں دے لئی وی کاربن ڈائی آکسائڈ دی سطح 0.15 kPa توں زیادہ زہریلی ہوۓگی۔ اس دا مطلب ایہ ہویا کہ مریخی ہوا پودیاں تے جانداراں دوناں دے لئی کم دباؤ اُتے اک جیسی ای زہریلی ہوۓگی۔ ^[۱۶]
پتلی کرۂ فضائی سورج دی بالائے بنفشی روشنی نوں چھان نئيں سکدی۔

انسانی سکونت دے لئی حالات

مریخ دی سطح اُتے موجود حالات درجہ حرارت تے کرۂ فضائی دے دباؤ دے لحاظ توں کسے وی دوسرے سیارے جاں چاند دی نسبت زمین توں زیادہ قریب نیں ۔ پر انہاں دی مشابہت زہرہ دے بادلاں دے اُتے حصّے وچ موجود ماحول توں کم اے۔ اس طرح توں نظام شمسی وچ زہرہ دے بادلاں دے اوپری حصّے زمین دے ماحول توں سب توں زیادہ مشابہت رکھ سکتے نیں ۔^[۱۷] بہرحال انہاں تمام باتاں دے باوجود سطح انساناں جاں معلومہ حیات دی کسے وی شکل دے لئی مہربان نئيں اے اس دی وجہ اوتھے ہویا دا کم دباؤ تے 0.1% فیصد توں کم آکسیجن رکھنے والا کرۂ فضائی اے۔

2000ء وچ دسیا گیا کہ کچھ کائی تے شائنو جرثومے نقلی مریخی حالات وچ 34 دن گزارنے دے بعد نہ صرف زندہ باقی رہ گئے بلکہ انہاں نے ضیائی تالیف دے لئی حیرت انگیز مطابقت پذیری دی صلاحیت نوں ظاہر کیتا۔ ایہ نقلی مریخی ماحول مارس سیمولیشن لیبارٹری وچ بنایا گیا سی جس نوں جرمن ایرو اسپیس سینٹر چلاندا اے۔^[۱۸]^[۱۹]^[۲۰] کچھ سائنس دان سمجھتے نیں کہ مریخ اُتے خود کفیل انسانی بستی بنانے دے لئی شائنو جرثومے بوہت ای اہم کردار ادا کر سکتے نیں ۔^[۲۱] انہاں دی تجویز دے مطابق شائنو جرثومے براہ راست طور اُتے کچھ جگہاں اُتے جداں خوراک، ایندھن تے آکسیجن دی پیداوار دے لئی نہ صرف استعمال کیتے جا سکتے نیں بلکہ انہاں دا بالواسطہ استعمال کر دے دوسرے جانداراں دی نشو و نما ہوسکتی اے اس طرح توں ایہ مریخی وسائل اُتے انحصار کر دے ہوئے وسیع حیات نوں سہارا دینے والے حیاتیاندی عمل دے لئی راستہ کھول دیندے نیں ۔

انساناں نے زمین دے کچھ ایسے حصّوں دی چھان بین دی اے جو اک طرح توں مریخ دے ماحول توں تھوڑی مطابقت رکھدے نیں ۔ ناسا دے جہان گرداں توں حاصل کردہ اعداد و شمار توں معلوم ہویا اے کہ مریخ اُتے درجہ حرارت (نشیبی عرض البلد وچ) انٹارکٹکا توں کافی مشابہت رکھدے نیں ۔^[۲۲] انسانی بردار غباراں نے جو فضائی دباؤ بلند ترین عرض البلد(1961ء ^[۲۳] وچ 35 تے 2012ء وچ 38 کلومیٹر) اُتے جھیلا اے اوہ مریخ دی سطح اُتے موجود دباؤ دے مشابہ اے۔^[۲۴]

مریخ اُتے انسانی بقاء دے لئی پیچیدہ حیات نوں سہارا دینے والی تدبیراں کونہ صرف اختیار کرنا ہوگا بلکہ مصنوعی ماحول وچ رہنا پئے گا۔

مریخ دی ارض سازی

ارض ساز مریخ ایک مصور کے تخیل میں (2009ء)

مریخ دی ارض سازی دے امکان دے اُتے کافی بحث ہو چکی اے تاکہ مریخ دی سطح اُتے بغیر کسے سہارے دے مختلف نوع دی حیات بشمول انسان زندہ رہ سکاں۔ انہاں مباحثاں وچ انہاں فنیات اُتے وی سیر حاصل گفتگو کیتی گئی اے جو مریخ دی ارض سازی دے لئی درکار ہوں گی۔^[۲۵]

تابکاری

مریخ دے کول زمین وانگکے مقناطیسی میدان موجود نئيں نیں ۔ مہین کرۂ فضائی دے نال مقناطیسی میداناں دی غیر موجودگی دی وجہ توں آئن زدہ اشعاع دی کافی مقدار سطح تک پہنچ جاندی اے۔ مریخی مہم خلائی گاڑی دے اُتے اک ایسا آلہ - مریخی اشعاعی ماحول تجربہ (میری)موجود سی جس دا کم انساناں دے لئی اشعاع دے خطرات نوں ناپنا سی۔ اس آلے میری نے مریخ توں اُتے رہ کر مدار وچ تابکاری دی سطح نوں بین الاقوامی خلائی اسٹیشن دے مقابلے وچ 2.5 گنا زیادہ درج کیتا۔ اوسط خوراک لگ بھگ 22 ملی ریڈس فی دن اے۔ اس طرح دی تابکاری دی سطح دا تن برس دا سامنا ناسا دے حفظان صحت دے اصولاں دی حد نوں پار کر جائے گا۔^[۲۶] مریخی سطح اُتے تابکاری دی سطح کچھ کم ہو سکدی اے جس دا انحصار مختلف جگہاں دے عرض البلد تے مقامی مقناطیسی میداناں اُتے ہو گا۔ زیر زمین(ممکنہ طور اُتے پہلے توں موجود لاوے دی سرنگاں وچ) رہنے دے قابل گھر اوتھے دے انسانی رہائشیاں دے تابکاری دا سامنا کرنے دے خطرے نوں کافی حد تک کم کر دتیاں گے۔ کدی کبھار شمسی پروٹون نکلنے دے واقعات وچ تابکاری دا سامنے کرنے دا خطرہ کافی حد تک ودھ جاندا اے۔

خلائی تابکاری دے بارے وچ حالے کافی کچھ جاننا باقی اے۔ 2003ء وچ ناسا دے لینڈون بی جانسن اسپیس سینٹر نے اک سہولتی مرکز جس دا ناں ناسا اسپیس ریڈیشن لیبارٹری نوں بروک ہیون نیشنل لیبارٹری وچ کھولا جس وچ ذرّاتی اسراع گر دا استعمال کر دے خلائی تابکاری دی نقل دی جائے گی۔ اس سہولتی مرکز وچ جانداراں دے اُتے حفاظتی تراکیب دا استعمال کر دے تحقیق دی جاندی اے۔^[۲۷] شروع وچ کچھ ایسے ثبوت مل گئے سن کہ اس قسم دی کم لمبی تابکاری اِنی زیادہ خطرناک نئيں سی کہ جِنی پہلے سمجھی جاندی سی؛ تے تابکاری قرار گیری(پیچیدہ بلند تر جانوراں دے جسمانی نظام دا اوہ رجحان جس دے تحت اوہ قدرتی وظیفہ جاں حالت متغیر ہونے اُتے وی نامیاندی استحکام دا ماحول برقرار رکھدے نیں ) وقوع پزیر ہُندی اے۔^[۲۸] پر 2006ء وچ کیتی گئی تحقیق وچ معلوم ہویا کہ کائناندی تابکاری توں نکلنے والے پروٹون ڈی این اے نوں اس توں دو گنا زیادہ نقصان پہنچا سکتے نیں جتنا پہلے سمجھیا جادا سی۔ اس طرح توں خلا نورداں نوں سرطان تے دوسری بیماریاں دا سامنا کرنے دا خطرہ تے ودھ جاندا اے۔^[۲۹] مریخی ماحول وچ بلند تابکاری دے نتیجے وچ "مریخ اک ایسی جگہ نئيں اے جتھے آسانی دے نال موجودہ فنیات دے نال بغیر وسائل وچ سرمایہ کاری کیتے بغیر جایا جا سکے۔" ایہ بات اس یو ایس ہیومن اسپیس فلائٹ پلانز کمیٹی دے جائزے دی رپورٹ دے خلاصے وچ کہی گئی اے جس نوں 2009ء وچ شایع کیتا گیا سی۔ ناسا متبادل طریقاں تے فنیات اُتے کم کر رہیا اے جیسا کہ پلازما توں بنی منحرف کرنے والی حفاظتی ڈھال، جس توں خلا نورداں تے خلائی جہاز نوں تابکاری توں بچایا جا سکدا اے۔

ذرائع نقل و حمل

بین السیاروی خلائی اڑاناں

سوائے زہرہ دے زمین توں کسے وی دوسرے سیارے تک پہنچنے دے لئی مریخ نوں فی کمیت دے لحاظ توں سب توں کم توانائی درکار ہُندی اے۔ ہومین مدار وچ منتقلی دا طریقہ استعمال کر دے ہوئے مریخ تک جانے دے لئی خلاء وچ نو مہینے تک دا سفر کرنا پئے گا۔^[۳۰] ہومین مدار وچ منتقلی دے طریقہ دے مقابلے وچ تبدیل شدہ منتقل خط پرواز جوخلاء وچ سفر دے دورانیے نوں ست جاں چھ مہینے تک کر سکاں اس دے لئی بتدریج ودھدی ہوئی توانائی تے ایندھن دی مقدار درکار ہو گی۔ عام طور اُتے روبہ جاندی مریخی مہمات وچ ایہی تبدیل شدہ منتقل خط پرواز استعمال ہُندی اے۔ سفر دے وقت نوں چھ مہینے توں کم کرنے وچ فی کمیت توانائی دی زیادہ مقدار درکار ہو گی جس وچ شارحانہ ودھدی ہوئی ایندھن دی مقدار وی استعمال ہو گی۔ اس طرح دا طریقہ کیمیائی راکٹ دے نال قابل عمل نئيں اے پر ایہ جدید خلائی جہازاں دے دھکیلنے دی فنیات دے نال ممکن ہو سکدا اے۔ کچھ طریقے نوں پہلے ای جانچے جا چکے نیں جیسا کہ متغیر مخصوص ضربی مقنا پلازما راکٹ^[۳۱] تے نیوکلیائی راکٹ۔ اول الذ کر صورت وچ مریخ تک دے سفر دا دورانیہ کم ہو کر چالیس دن تک دا رہ جاندا اے۔^[۳۲] جدونکہ بعد الذکر وچ ایہ دورانیہ کم ہو کر صرف دو ہفتے تک رہ جاندا اے۔^[۳۳]

سفر دے دوران خلا نورداں نوں تابکاری دا سامنا کرنا پئے گا جس دی وجہ توں انہاں اس توں کسے صورت بچانا ہو گا۔ کائناندی اشعاع تے شمسی ہوائاں ڈی این اے نوں نقصان پہنچا سکدی نیں جس دی وجہ توں سرطان دا خطرہ ودھ سکدا اے۔ بین السیاروی خلاء دے درمیان لمبے عرصے تک دے سفر دا اثرات نامعلوم نیں پر سائنس دان 1 فیصد توں 19 فیصد تک دا خطرہ مد نظر رکھدے نیں ، مرداں دے لئی غالباً 3.4 فیصد تک سرطان دا خطرہ مریخ تے زمین دے درمیان سفر دے دوران تابکاری دی وجہ توں اے۔ عورتاں دے لئی اس دا امکان انہاں دے وڈے غدودی بافتاں دی وجہ توں زیادہ اے۔^[۳۴]

مریخ اُتے اترنا

مریخ دی قوّت ثقل زمین دے مقابلے وچ 0.38 گنا اے جدونکہ اس دی کرۂ فضائی دی کثافت زمین دے مقابلے وچ لگ بھگ 0.6 فیصد اے۔^[۳۵] نسبتاً مضبوط قوّت ثقل تے ہویا حرکی اثر دی موجودگی وچ بھاری، انسان بردار خلائی جہاز دھکیلو دے نال اترنے وچ کافی مشکل ہو گا، اس طرح دی صورت حال اپالو دے چاند اُتے اترنے دے دوران نئيں ہوئی سی، اس دے علاوہ کرۂ فضائی اس قدر مہین اے کہ ہویا حرکی اثرات ہوائی روک بھاری وڈی گاڑی دے اترنے وچ کچھ زیادہ مدد گار نئيں ہوں گی۔ مریخ اُتے انسان بردار مہمات رفتار نوں کم کرنے تے اترنے دے لئی انہاں توں مختلف نظام درکار ہوں گے جو حالے تک چاند اُتے عملے نوں اتارنے جاں مریخ اُتے روبہ جاندی مہمات دے لئی استعمال ہوئے نیں ۔^[۳۶]

اگر اساں کاربن نینو ٹیوب توں بنے ہوئے اس مادّے جس دی مضبوطی 130جی پی اے اس دی دستیابی نوں قیاس کر لیں تو اس توں کوئی خلائی بالا بر بنا جاں جا سکے گا تاکہ لوگاں تے سامان نوں مریخ تک پہنچا جاں جا سکے۔^[۳۷] فوبوس اُتے وی اک خلائی بالا بر بنانے دی تجویز کیتی گئی اے۔^[۳۸]

آباد کاری دے لئی درکار ساز و سامان

مریخ دی آبادکاری دے لئی مختلف نوع دے ساز و سامان دی ضرورت ہو گی – ایسا ساز و سامان جو براہ راست طور اُتے انساناں نوں خدمات مہیا کرو تے ایسا سامان جو خوراک، ایندھن، پانی، توانائی تے سانس لینے دے قابل آکسیجن پیدا کر سکے۔ تاکہ انسانی آبادکاری دی کوششاں وچ معاونت ہو سکے۔ درکار ساز و سامان وچ درج ذیل چیزاں شامل ہوں گی:

مسکن* ذخیرہ کرنے دی سہولت
کم کرنے دی جگہ
وسائل نوں نکالنے دے لئی آلات – ابتدا وچ پانی تے آکسیجن، بعد وچ وسیع معدنیات تے عمارتی سامان وغیرہ دے لئی وی درکار ہوں گے ۔
توانائی دی پیداوار تے اس نوں ذخیرہ کرنے دے آلات، کچھ شمسی تے شاید دوسری قسم دے وی آلات درکار ہوں گے۔
خوراک پیدا کرنے دے لئی جگہ تے سازو سامان۔
ایندھن بنانے دے آلات، عام طور اُتے اوہ ہائیڈروجن تے میتھین ہوں گی جو سیبیٹیرردعمل^[۳۹] دے ذریعہ ایندھن دے لئی پیدا ہوں گی- تے نال وچ آکسیجن نوں تکسید وی کر سکے تاکہ انہاں نوں کیمیائی راکٹ دے انجن وچ استعمال کیتا جاسکے۔ ^[۴۰]
ایندھن جاں دوسری توانائی دے وسیلے تاکہ سطح اُتے چلنے والی باربرداری والی سواریاں وچ استعمال کیتا جا سکے۔ کاربن مونو آکسائڈ /آکسیجن توں چلنے والے انجناں نوں شروع دی سواریاں وچ تجویز کیتا گیا اے۔ مریخی کرۂ فضائی توں زرکونیم ڈائی آکسائڈ برق پاشی توں کاربن مونو آکسائڈ تے آکسیجن نوں براہ راست حاصل کر دے اس وچ استعمال کیتا جا سکدا اے۔ اس طرح توں مریخی پانی دے ذخیراں توں ہائیڈروجن نوں حاصل کرنے دی ضرورت باقی نئيں رہے گی۔
ابلاغ دا ساز و سامان

ایلون مسک دے مطابق، "صرف دس لکھ لوگاں [جو مریخ اُتے کم کر رہے ہوں] دے لئی تہاناں فی کس ناقابل تصور ثمر آواری درکار ہو گی، کیونجے تہاناں صنعت دی بنیاد دے لئی تمام دی تمام چیزاں نوں مریخ اُتے دوبارہ توں بنانا ہوگا۔۔۔ تہاناں زمین توں کہاں زیادہ مشکل ماحول وچ مختلف ماداں نوں کڈ کر انہاں نوں قابل استعمال بنانا ہو گا ۔^[۴۱]

مواصلاتی ذرائع

زمین توں رابطہ ادھے شمسی دن وچ اس وقت تو سیدھا سادہ سا ہوۓ گا جدوں زمین مریخی افق دے اُتے ہو گی۔ ناسا تے ای ایس اے نے مریخی مدار گرداں وچ کافی ابلاغی آلات لگائے ہوئے نیں ، اس طرح توں مریخ اُتے پہلے ای مواصلاتی سیارچے تو موجود نیں ۔ اگرچہ ایہ بالآخر ناکارہ ہو جائے گا، لہٰذا خبر رسائی توں مزین مزید مدار گرد کسے وی قسم دی آباد کاری توں پہلے چھڈنے ہون گے۔

یکطرفہ رابطے وچ ہونے والا تعطل جو روشنی دی رفتار دی حد دی وجہ توں در پیش ہو گا اس دا دورانیہ قریبی فاصلے دے وقت تن منٹ(لگ بھگ جدوں مریخ دے حضیض شمس توں زمین دا اوج شمس کڈ دتا جائے ) دا ہو گا جدونکہ زیادہ توں زیادہ اس دا دورانیہ بائیس منٹ (لگ بھگ جدوں مریخ دا اوج شمس تے زمین دا اوج شمس جمع ہو گا) دا ہو گا جدوں زمین تے مریخ دا فاصلہ سب توں زیادہ ہو گا۔ وقت حقیقی وچ مریخ تے زمین دے درمیان روابط جس طرح توں ٹیلیفون اُتے بات کر دے ہوئے ہُندا اے جاں انٹرنیٹ بات چیت وچ ہُندا اے لمبے فاصلاں دی وجہ توں عملی طور اُتے ناممکن نیں ۔ ناسا نوں معلوم ہویا اے کہ براہ راست رابطہ لگ بھگ دو ہفتے دے دورانیہ دے لئی مقارنہ دور وچ منقطع ہو جاندا اے۔ ایہ زمین تے مریخ دے اک دوسرے توں طویل ترین فاصلے اُتے ہونے دے اس دور وچ ہُندا اے جدوں سورج انہاں دونے دے درمیان براہ راست آ جاندا اے۔^[۴۲] ہرچند اصل رابطے دے اس طویل تعطل دا دورانیہ مہم مہم دے مختلف عوامل اُتے انحصار کردا اے جیسا کہ رابطے دی حد دی مقدار جو ابلاغی نظام دے لئی بنائی گئی اے تے اوہ کم توں کم اطلاعات دی شرح جو مہم دی جگہ توں حاصل کرنے دے لئی قابل قبول ہو۔ حقیقت وچ مریخ دی اکثر مہمات وچ اوہ دورانیہ جدوں رابطے وچ تعطل آگیا اوہ اک مہینے تک دا اے۔ ^[۴۳]

کوئی سیارچہ جو زمین سورج دے ایل 4 جاں ایل 5 نقطہ اُتے موجود ہو اوہ اس دورانیہ دے دوران ہونے والے ابلاغی تعطل دے مسئلے نوں ختم کر سکدا اے ؛ ایتھے تک کہ ابلاغی سیارچاں دے جھرمٹ مکمل آباد کاری دے تناظر وچ بوہت ای معمولی خرچہ ہو گا۔ بہرحال انہاں فاصلاں اُتے درکار آلات دا حجم و قوّت تے انہاں علاقاں وچ موجود فطری استحکام ایل 4 تے ایل 5 دے مقام نوں نشری اسٹیشن بنانے دے لئی انتہائی نامعقول بناندے نیں، اگرچہ ایہ بطور اسٹیشن کافی فائدہ مند نیں پر ایتھے دھول تے سیارچہ کافی بھٹکتے رہتے نیں جس دی وجہ توں خطرہ ہو سکدا اے۔^[۴۴] تمام تر خطرات دے باوجود اسٹیریو کھوجی نے ایل 4 تے ایل 5 دے علاقاں نوں بغیر کسے نقصان نوں 2009ء دے اواخر وچ پار کر لیا سی۔

یونیورسٹی آف اسٹرایٹ کلائڈ دی ایڈوانسڈ اسپیس کانسپٹس لیبارٹری نے یورپین اسپیس ایجنسی دے نال اشتراک وچ کم کیتا جس وچ اس نے اک متبادل نشری ساخت دی تجویز دی جس دی بنیاد بلند کیپلری مدار اُتے ہوگی۔ ایہ خاص قسم دے مدار ہُندے نیں جو اس وقت بنتے نیں جدوں مسلسل ہلکے دھکیل، جیسا کہ آئن انجن جاں شمسی بادبان پیدا کر دے نیں ، خلائی جہاز دے خط پرواز نوں تبدیل کردا اے۔ اس طرح دا مدار مسلسل جاری رہنے والا رابطہ شمسی اتصال (اوہ مقام جدوں زمین کسے تے سیارے تے سورج دے نال اک ای قطار وچ ہُندی اے) دے دوران وی قائم رکھتا اے۔ دونے سیاراں دے مداروی میدان توں باہر رہ کر ایہ نشری خلائی جہاز نوں مریخ دے اُتے "معلق" رکھ کر کر سکدا اے۔^[۴۵] اس طرح دا نشری سیارچہ ایل 4 تے ایل 5 دے مدار وچ رہ کر سامنا کرنے والی مشکلات توں بچ سکدا اے اس دے لئی اوہ مریخ دی سطح توں قریب رہ کر مسلسل دوناں سیاریاں دے درمیان رابطہ قائم رکھ سکدا اے۔

روبہ جاتی پیش رو

انسانی آبادی دا راستہ روبہ جاتی نظاماں جیسا کہ مریخی کھوجی جہان گرد اسپرٹ، آپرچونیٹی تے کیوریوسٹی توں بنایا جا سکدا اے۔ اس طرح دے نظام وسائل نوں ڈھونڈنے وچ مدد دے سکتے نیں جیسا کہ سطح اُتے موجود پانی جاں برف جس دی مدد توں بستی قائم رہ کر پھل پھُل سکدی اے۔ اس طرح دے نظاماں دا کم برساں بلکہ دہائیاں لے لے گا تے جیسا کہ حال وچ تجارتی اڑاناں وچ ہونے والی پیش رفت وچ دیکھیا گیا اے، ہو سکدا اے کہ اس طرح دے نظام نجی و گورنمنٹ ملکیت دے اشتراک توں شروع ہو جائاں۔ اس طرح دے روبہ جاندی نظاماں دی قیمت ابتدائی انسان بردار مہمات دی نسبت کم جدونکہ سیاسی خطرہ وی نہ ہونے دے برابر ہو گا۔

عجیب و غریب نظام شاید ابتدائی انسان بردار جہازاں تے انہاں دے اترنے دی جگہ اُتے بنیادی کم کر سکاں جس وچ اوہ مختلف اقسام دی روز مرہ دی استعمال دی چیزاں بشمول ایندھن، تکسیدی، پانی اورعمارتی سامان پیدا کر سکتے نیں ۔ توانائی، ابلاغ، رہائشی، حرارتی تے پیداواری بنیادی ڈھانچے روبہ جاندی نظاماں توں شروع کر وائے جا سکتے نیں جو انسان بردار مہمات دا پیش خیمہ ہوں گے۔

مریخی سرویر 2001 خلائی گاڑی دا مپ اس لئی سی تاکہ اوہ مریخی کرۂ فضائی توں آکسیجن بنانے دا براہ راست مظاہرہ کر سکے،^[۴۶] تے انہاں شمسی فنیات تے طریقاں دی جانچ کر سکے جو توانائی دے نظام اُتے پڑنے والی مریخی مٹی دے خطرات دے اثرات دی کمی نوں دیکھے۔ ^[۴۷]

اس توں پہلے کہ کوئی وی انسان مریخ اُتے منتقل کیتا جائے جیسا کہ2030ء تک خیالی طور اُتے اسپیس ایکس نے مریخی آباد کاری بار بردار دا منصوبہ بنایا ہویا اے، اس منصوبے وچ کئی روبہ جاندی باربردار مہمات نوں پہلے درکار سازو سامان، سکونت پذیری دی جگہاں دا سامان تے رسد لے کر بھیجیا جائے گا۔^[۴۸] ضروری ساز وسامان وچ جو چیزاں شامل ہوں گی انہاں وچ " کھاد بنانے، مریخ توں میتھین تے آکسیجن بنانے دی مشیناں تے سیارے دے ماحول توں نائٹروجن تے کاربن ڈائی آکسائڈ تے سیارے دی زیر سطح پانی دی برف حاصل کرنے دے آلات دے علاوہ ابتدائی زرعی جگہاں دے شفاف گنبداں نوں بنانے دے لئی درکار عمارتی سامان ہو گا۔^[۴۹]

ابتدائی انسانی مہمات

1948ء وچ ورنر وان براؤن نے اپنی کتاب مریخی منصوبے وچ بیان کیتا کہ اک 10 خلائی جہازاں اُتے مشتمل بیڑا اک ہزار تن مرحلے دے راکٹاں دا استعمال کر دے بنایا جا سکدا اے۔ ایہ 70 لوگاں نوں مریخ تک لے جا سکے گا۔

مریخ تک جانے والے ابتدائی انسان بردار مہمات جو قومی سرکاری خلائی پروگرام وچ بنے نیں - جداں کہ اوہ جو ناسا، ایف دے اے تے ای ایس اے نے بنائے نیں - اوہ انسانی آباد کاری دے پیش رو نئيں نیں ۔ انہاں دا مقصد خالص طور اُتے کھوج کرنا اے، جس طرح توں چاند اُتے بھیجی جانے والی اپالو مہم دا مقصد اوتھے اُتے کوئی مستقل اڈا قائم کرنا نئيں سی۔

آبادکاری دے لئی مستقل اڈا بنانے دی ضرورت ہو گی جو اس قابل ہو کہ خود توں اپنے تہاناں اگے ودھیا سکے۔ اس طرح دے اڈے بنانے دے لئی مشہور منصوباں وچ مریخ راست تے جزوی راست منصوبے شامل نیں جنہاں دی حمایت رابرٹ زبرن کر دے نیں ۔

آباد کاری دے دوسرے تخیلاندی منصوبے جم مک لین تے باس لانس ڈارپ (جو مریخ اول دے روح رواں سن تے جنہاں نے یکطرفہ مریخی انسانی سفر دا منصوبہ تجویز کیدا سی) نے پیش کیتے نیں ،^[۵۰] جدونکہ الون مسک دی اسپیس ایکس کمپنی 2015ء تک تو ایسے خلائی بار بردار نظام دے بنانے وچ سرمایہ کاری کر رہی اے جس دا ناں مریخی آباد کار بار بردار اے۔^[۵۱]^[۵۲]

مریخی سوسائٹی نے کینیڈا وچ ڈیون اُتے جدونکہ ریاست ہائے متحدہ وچ یوٹاہ دے مقام اُتے مریخی مماثل تحقیقی اسٹیشن پروگرام شروع کیتا اے تاکہ مریخ اُتے انساناں نوں لے جانے دے مختلف منصوباں اُتے تجربہ کر سکاں تے اس دی بنیاد انہاں نے مریخ راست اُتے رکھی اے۔ جدید مریخی ڈھانچے دے تصورات وچ اکثر اس طرح دے سہولتی مراکز رکھے گئے نیں جتھے سیارے دی سطح اُتے آکسیجن تے ایندھن نوں بنایا جا سکے۔

اقتصادیات

نیو ورلڈ دی ابتدائی آبادیاں وانگمعیشت اوہ اہم چیز ہو گی جو اس طرح دی آبادیاں دے کامیاب ہونے دی ضمانت دے گی۔ مریخ دی کم ثقلی قوّت تے نظام شمسی وچ اس دا مقام مریخ تے زمین دے درمیان ہونے والی تجارت وچ آسانی پیدا کر سکدا اے تے مریخ اُتے مسلسل آباد کاری دا معاشی ب رہان مہیا کر سکدا اے۔ اس دے حجم تے وسائل نوں مد نظر رکھدے ہوئے ایہ کہیا جا سکدا اے کہ ایہ اک ایسی جگہ ہو گی جتھے خوراک نوں اگایا جا سکے گا تے ایسے آلات بنائے جا سکے گا جس توں سیارچاں دی پٹی توں معدنیات نوں نکالا جا سکے گا۔

سب توں وڈا معاشی مسئلہ زبردست ابتدائی سرمایہ کاری دا اے جو آبادی نوں آباد کرنے تے شاید سیارے دی ارض سازی دے لئی درکار ہوگی۔

کچھ شروع دی مریخی آبادیاں ہو سکدا اے کہ مقامی وسائل نوں مریخ اُتے استعمال کرنے دے قابل بنا سکاں جیسا کہ پانی تے / جاں برف اے۔ مقامی وسائل دا استعمال کر دے ہوئے بنیادی ڈھانچہ بنایا جا سکدا اے۔^[۵۳] مریخ وچ اک معلوم ذرائع دھاندی لوہے دی کچ دھات اے جو نکل لوہے دے شہابیاں دی صورت وچ اوتھے اُتے موجود اے۔ اس صورت وچ لوہا آئرن آکسائڈ دی نسبت آسانی توں نکالا جا سکدا اے جس نے پورے سیارے کوڈھکا ہویا اے۔

مریخی ابتدائی آباد کاری دے دوران تجارت دے لئی اک تے چنگی چیز کھاد ہو سکدی اے۔^[۵۴] فرض کرو کہ حیات مریخ اُتے وجود نئيں رکھتی، تو مریخ اُتے موجود مٹی پوداں نوں اگانے دے لئی بوہت ای خراب ہو گی، لہٰذا کھاد تے اس طرح دی دوسری چیزاں کسے وی مریخی تہذیب دے لئی اس وقت تک بوہت ای زیادہ قیمدی آں گی جدوں تک سیارے کیمیائی طور اُتے اتنا بدل نہ جائے کہ خود توں سبزہ دی بالیدگی دے قابل نہ ہو جائے۔

مریخی آبادی دے لئی شمسی طاقت توانائی دی فراہمی دی امیدوار اے۔ شمسی آفتاب زدگی (شمسی شعاعاں دی اوہ مقدار جو مریخ تک پہنچتی اے) زمین دے مقابلے وچ 42 فیصد اے، کیونجے مریخ سورج توں زمین دے مقابلے وچ 52 فیصد زیادہ دور اے تے آفتاب زدگی فاصلے دے مربع دے لحاظ توں سطح تک پہنچتی اے۔ پر مہین کرۂ فضائی دی وجہ توں زمین دے مقابلے وچ دھوپ دی تمام توانائی مریخ دی سطح تک پہنچ جاندی اے جدونکہ زمین اُتے کرۂ فضائی لگ بھگ چوتھائی توانائی جذب کرلیندا اے۔ مریخ دی سطح اُتے سورج دی روشنی زمین اُتے بادلاں توں ڈھکے معتدل دن جیسی ہوگی۔^[۵۵]

نیوکلیائی توانائی وی اک بہتر امیدوار ہو سکدی اے، کیونجے ایہ اک ایسا ایندھن اے جو زمین توں سستے نقل و حمل وچ اپنی کم جگہ گھیرنے دی وجہ توں استعمال کیتا جا سکدا اے۔ نیوکلیائی توانائی حرارت وی پیدا کردا اے جو مریخی آبادی دے لئی بوہت ای زیادہ قابل قدر چیز ہوگی۔

مریخ دی کم قوّت ثقل اس دے گھومنے دی رفتار توں مل کر اس بات نوں ممکن بنا سکدی اے کہ دور حاضر دے ماداں دی مدد توں کوئی خلائی بالا بر بنایا جا سکے، اگرچہ فوبوس (مریخی چاند) دا انتہائی قریبی مدار مشکلات پیدا کر سکدا اے۔ اگر ایسا ہو گیا تو بالا بر دے ذریعہ معدنیات تے سیارے توں نکالے گئے دوسرے قدرتی وسائل منتقل کیتے جا سکے گا۔

معاشی محرک

مریخ اُتے خلائی آبادی اس وقت ممکن کہی جاسکتی اے جدوں خلائی آبادی دے ضروری طریقے لازمی طور کافی سستے ہو جائے گا (جیسا کہ خلائی رسائی بذریعہ سستے خلاء وچ چھڈے جانے والے نظام) تاکہ سرمائے نوں اس مقصد دے لئی جمع کیتا جاسکے۔

ہرچند کہ روایندی خلاء وچ جانے دے طریقاں نوں مد نظر رکھدے ہوئے فی الفور تو کوئی وی خلائی آباد کاری دے لئی وڈی مقدار وچ سرمایہ دستیاب تو نئيں اے،^[۵۶] پر کچھ ایسے طریقے موجود نیں جس توں بنیادی خلاء وچ جانے دے طریقاں دی لاگت وچ کمی دی جا سکے، اس طرح توں اس سمت وچ آنے والی لاگت نوں کافی حد تک کم کیتا جا سکے گا۔ زمین دے نچلے مدار وچ لے کر جانے والی شایع شدہ قیمت فی 13,150 کلو گرام ^[۵۷] تک 5 کروڑ 65 لکھ امریکی ڈالر اے، اسپیس ایکس دا فالکن 9 راکٹ پہلے ای اپنے ساتھیاں دے درمیان سب توں زیادہ سستا راکٹ بن چکیا اے۔^[۵۸] فی الوقت اسپیس ایکس دوبارہ قابل استعمال خلاء وچ چھڈے جانے والے نظام وچ پیش رفت جاری اے۔ اس پیش رفت دا مقصد فالکن 9 نوں دوبارہ قابل استعمال بنانا اے۔ اگر ایسا ہو گیا تو لاگت بوہت ای تیزی گر جائے گی تے خلائی صنعت وچ مزید سرمایہ کاری نوں دعوت دے گی تے اس طرح کفایت پیمانہ دی وجہ توں لاگت مزید گرے گی۔ اسپیس ایکس قابل استعمال منصوبہ وچ فالکن بھاری تے مستقبل دا میتھین توں چلنے والی خلائی گاڑی بشمول مریخی آبادکار بار بردار دے شامل نیں ۔ اگر اسپیس ایکس کامیابی دے نال باز یافتہ فنیات نوں بنانے وچ کامیاب ہو گیا، تو امید دی جا رہی اے کہ خلاء وچ رسائی اُتے آنے والی لاگت وچ نہ صرف زبردست کمی ہو گی بلکہ خلاء وچ چھڈے جانے والی صنعت وچ مقابلے دی فضا وی قائم ہو گی۔^[۵۹]

متبادل سرمایہ کاری دے طریقاں وچ تحریک دینے والے انعام وی موجود نیں ۔ مثال دے طور اُتے 2004ء وچ صدارتی کمیشن برائے نفاذ منصوبہ ریاست ہائے متحدہ خلائی کھوجی پالیسی وچ ایہ تجویز پیش کیتی گئی کہ اک تحرک دینے والا انعام خلائی آباد کاری نوں حاصل کرنے دے لئی رکھیا جائے، جس دا اعلان ممکنہ طور اُتے حکومت کرے۔ اس دی اک مثال وچ اک ایسے انعام دی پیش کش اے جو اس پہلے ادارے نوں دی جائے گی جو انساناں نوں چاند اُتے پہنچا کر زمین اُتے واپس پہنچنے تک کچھ مخصوص عرصے تک رکھ سکے۔^[۶۰]

آباد کاری دے لئی ممکنہ جگہاں

قطبی علاقے

مریخی شمالی تے جنوبی قطب کسے وقت وچ رہائش دے لئی کافی توجہ سمیٹے ہوئے سن اس دی وجہ موسمی تغیر پزیر قطبی برفیلی ٹوپیاں تھاں جن نوں کافی عرصے توں زمین اُتے موجود دوربیناں توں دیکھیا جا رہیا سی۔ مریخی مہم نے پانی دا سب توں وڈا مرتکز ذخیرہ شمالی قطب دے قریب دیکھیا، پر اس نے ایہ وی دسیا کہ پانی نشیبی عرض البلد وچ وی موجود ہو سکدا اے، اس طرح توں صرف قطبین دی رہنے دی جگہ دی حیثیت کم ہو گئی۔ زمین وانگمریخ نیم شب دے سورج نوں اپنے قطبین وچ مقامی گرمیاں دے موسم وچ جدونکہ قطبی رات سردیاں دے موسم وچ دیکھتا اے۔

استوائی علاقے

مریخی مہم نے دیکھیا کہ ارسیا مونس دے آتش فیشن دے قریب قدرتی غار موجود نیں ۔ ایہ قیاس لایا گیا اے کہ رہائشی اس طرح دے محفوظ تھاں جاں اس طرح دی ساختاں دا استعمال کر دے ہوئے تابکاری تے خرد شہابیاں توں بچ سکے گا۔ استوائی حصّوں وچ حر حرکی توانائی دی موجودگی دا وی اندازہ لایا گیا اے۔^[۶۱]

اندرونی علاقے

مریخ دی سطح دی چھان بین ہن وی جاری اے۔ خلائی گاڑیاں تے جہان گرداں جیسا کہ فینکس، مریخی کھوجی جہان گرد اسپرٹ تے آپرچونیٹی تے مریخی سائنس لیبارٹری کیوریوسٹی انہاں سب نوں بوہت ای مختلف مٹی تے چٹاناں دی خصوصیات ملی نیں ۔ اس توں ایہ معلوم ہُندا اے کہ مریخی ارض کافی متغیر تے رہنے دے لئی جگہ دا تعین اس وقت بہتر طور اُتے ہو سکے گا جدوں مزید معلومات ہمارے کول موجود ہوں گی۔ جس طرح توں زمین اُتے ہُندا اے کہ ماحول دے موسمی تغیر استواء توں دور جاندے ہوئے زیادہ ہُندے نیں بعینہ ایسے ای مریخ وچ وی ہُندا اے۔

ویلس مرینیر

ویلس مرینیر جو مریخ دی "عظیم گھاٹی" اے اوہ 3,000 کلومیٹر لمبی تے 8 کلومیٹر گہری اے۔ نیچے تلے وچ کرۂ فضائی دا دباؤ کچھ 25 فیصد سطح دے اوسط درجہ حرارت تک ہُندا اے۔ یعنی 0.9 kPa بمقابلہ0.7 kPa۔ دریائی نہراں اس گھاٹی تک جاندی نیں جو اس بات دا عندیہ نیں کہ ایتھے کدی پانی بہدا سی۔

لاوا سرنگاں

ارسیا مونس دی کوکھ وچ مختلف قسم دی لاوے دی سرنگاں مریخ اُتے پائیاں گئیاں نیں ۔ زمین اُتے موجود مثالاں دسدیاں نیں کہ انہاں وچوں کچھ لمبی گزر گاہاں مکمل طور اُتے تابکاری توں محفوظ رکھ سکدیاں نیں تے انہاں نوں آسانی دے نال کسے وی مادّے دے نال خاص طور اُتے ٹکڑاں وچ ونڈ کے بند کیتا جا سکدا اے۔^[۶۲]

سیاروی حفاظت

مریخ تک جانے والے روبہ جاتی خلائی جہازاں نوں جراثیم توں پاک ہونا ضروری اے تاکہ خلائی جہاز دے اُتے موجود 300,000 توں زیادہ تخمک توں نمٹیا جا سکے – تے انہاں نوں مزید باریک بینی توں جراثیم توں پاک کیتا جائے اگر اس بات دا امکان ہوۓ کہ اوہ انہاں "مخصوص علاقیاں" توں رابطہ کرے گا جتھے پانی ہو گا،^[۶۳]^[۶۴] اگر ایسا نہ کیتا گیا تو اوتھے اُتے حیات دا سراغ لگانے والے تجربات وچ نہ صرف آلودگی دا سامنا کرنا ہوۓ گا بلکہ سیارہ وی آلودہ ہو جائے گا۔

انسانی مہم نوں اس سطح اُتے جراثیم توں پاک کرنا ناممکن ہوۓ گا، کیونجے انسان عام طور اُتے ہزاراں اقسام دے سینکڑاں کھرباں خرد جراثیم دا گھر ہُندے نیں تے انہاں نوں انسانی زندگی نوں بچا کے انہاں توں نئيں نکالیا جا سکدا۔ آلودگی صرف واحد حل اے پر خلائی جہاز دے اترنے وچ کسے قسم دی خراب صورت حال وچ اس توں نمٹنے وچ مشکلات دا سامنا کرنا پئے گا۔^[۶۵] اس سلسلے وچ کافی سیاروی مشاورت منعقد کیتی گئی نیں ، پر اس وچ مستقبل وچ اختیار کیتا جانے والے کسے طریقے دی تجویز نئيں دتی گئی اے۔^[۶۶] انسانی کھوجی وی اسی طرح زمین اُتے اوتھے دی آلودگی لانے دا سبب بن سکتے نیں اگر اوہ کسے قسم دے خرد اجسام نوں اپنے جسم وچ پال لیتے نیں ۔^[۶۷]

حمایت تے وکالت

مریخی آبادکاری دی وکالت مختلف نجی گروہاں نے مختلف النوع وجوہات تے مختلف تجویزاں دے نال دی اے۔ انہاں وچوں سب توں پرانا گروہ مریخی سوسائٹی اے جو ناسا دے مریخ اُتے انسانی کھوج دے پروگرام دی تشہیر کر دے نیں تے انہاں نے مریخی مماثل تحقیقی مرکز کینیڈا تے ریاست ہائے متحدہ امریکا وچ قائم کیتا اے۔ مریخ اُتے رکن، جداں ای اس بات دا تعین ہو سکے کہ مریخ اُتے مستقل سکونت ممکن اے تے اوہ باز یافتہ ہنگامی واپسی دیاں گاڑیاں نوں مستقل رہائش دے طور اُتے حمایت کر دے نیں ۔ مریخ اول جس دی تشہیر عوام وچ جون 2012ء وچ ہوئی سی اس دا مقصد مریخ اُتے 2023ء تک اک مکمل مستقبل قابل رہائش نوں بنانا اے۔ اس وچ سرمایہ کاری ریالٹی ٹیلی ویژن پروگرام تے دوسرے کاروباری ذرائع توں دی جا رہی اے۔ ہرچند کہ اس طریقہ کار اُتے زبردست تنقید ہوئی اے تے اس نوں ناقابل عمل قرار دتا گیا اے۔^[۶۸]^[۶۹]^[۷۰] مریخی قطبی دا مقصد انسانی آبادی نوں 2029ء تک مریخ دے قطبی علاقے وچ بسانا اے ایہ اوہ حصّہ اے جتھے اُتے برف دے پانی دی وسیع مقدار موجود اے۔ انہاں دی کوشش اے کہ اس منصوبے نوں عطیات دے ذریعہ قابل عمل بنایا جائے۔^[۷۱] الون مسک نے اسپیس ایکس دی بنیاد رکھی جس دا مقصد طویل عرصے وچ اس طرح دی فنیات نوں بنانا اے جو مریخ اُتے خود کفیل بستی نوں قائم کرنے وچ مدد گار ہون۔^[۷۲] 2015ء وچ اس نے کہیا" میرے خیال وچ ہمارے کول اگلے 11 جاں 12 برساں وچ انساناں نوں مریخ اُتے بھیجنے دا معقول موقع میسر ہو گا"۔^[۷۳] رچرڈ برانسن نے اپنی زندگی نوں وقف ای اس لئی کر دتا کہ "اوہ مریخ اُتے آبادی کرنے والے کسے منصوبے دا حصّہ بن سکے۔ میرے خیال وچ ایہ مطلق طور اُتے قابل عمل اے۔ ایسا ہو کر رہے گا۔۔۔ میرے خیال وچ اگلے 20 برساں وچ، اساں حقیقت وچ سینکڑاں ہزاراں لوگاں نوں خلاء وچ لے جانے دے قابل ہوں گے تے اس توں سانوں اوہ مالیاتی فوائد حاصل ہون گے جس دی بدولت اساں مزید وڈے کم کرنے دے قابل ہواں گے"۔^[۷۴]

جون 2013ء وچ بز ایلڈرن جو اک امریکی انجنیئر تے سابقہ خلانورد دے نال نال اوہ دوسرے انسان نیں جنہاں نے چاند اُتے چہل قدمی کیتی اے، نیو یارک ٹائمز وچ شایع شدہ اپنے اک مضمون وچ مریخ اُتے انسان بردار مہم دی وکالت کر دے نیں تے چاند نوں " منزل دی بجائے اک اگے ودھنے دی جگہ دے طور اُتے دیکھدے نیں ، اک ایسی جگہ جو انسانی خط پرواز دے لئی مریخ نوں مسکن بنائے گی تے انساناں نوں دو سیاراں دی انواع بنا دے گی۔"^[۷۵] اگست 2015ء وچ ایلڈرن نے فلوریڈا انسٹی ٹیوٹ آف ٹیکنالوجی دے اشتراک دے نال ناسا دے لئی اک " ہمہ گیر منصوبہ " پیش کیتا۔ جس وچ خلانورداں دے لئی "دس برس کم دا دورہ" پیش کیتا جس دا مقصد مریخ اُتے 2040ء توں پہلے آباد کاری سی۔^[۷۶]

قصےآں وچ

کہانیاں وچ کچھ جگہاں وچ مریخی آباد کاری دی مکمل تفصیلاں نوں بیان کیتا گیا اے۔ اس وچ شامل نیں :

آریا از کوزو امانو
ایکسس از رابرٹ چارلس ولسن
آئس ہینج (1985ء)، مریخی مثلث (سرخ مریخ، سبز مریخ، نیلا مریخ، 1992ء تا 1996ء) تے مریخی (1999ء)، از کم اسٹینلے روبنسن
پہلا اتراؤ (2002ء)، از رابرٹ زبرن
انسانی اضافہ (1976ء)، از فریڈرک پھُل
"اساں تساں دے لئی اس تھوک فروشی نوں یاد رکھے گا" (1966ء)، از فلپ دے ڈک
مریخ (1992ء) تے مریخ اُتے واپسی (1999ء)، از بین بووا
اولمپس اُتے کمند (1994ء)، از کیون جے اینڈرسن
سرخ بلواہ (2001ء) از ولیشن، شایع کردہ ٹی ایچ کیو
پلیٹ فارم (2011ء) از جیمز گاروی
"فینا دی تباہی" (1974ء)، از الیگزینڈر کازنٹ سوف
مریخی سرگزشت (1950ء)، از رے براڈ بری
مریخ دی ریت (1951ء)، از آرتھر سی کلارک
مکمل طلبی (1990ء)، از پال ور ہوون
جناب نامعلوم (2009ء)، از جاکو وان ڈورمیل
مریخی (2015ء)، ہدایت کار ریڈلی اسکاٹ

ہور ویکھو

حوالے

↑ ریجس، ایڈیشن (ستمبر 21، 2015ء) "مریخ اُتے نہ جائاں"۔ نیو یارک ٹائمز۔ اخذ کردہ ستمبر 22، 2015ء۔
↑ ویسٹ، جان بی (1 مارچ 1999ء)۔ " ماؤنٹ۔ ایورسٹ اُتے ہوائی دباؤ دی پیمائش: نویں اعداد و شمار تے فعلیاندی اہمیت" Archived 2017-09-16 at the وے بیک مشین Jap.physiology.org۔ اخذ کردہ 2012-05-15۔
↑ "کیندا مریخ اُتے حیات موجود ہو سکدی اے؟"۔مارس اکیڈمی۔ اوریکل تھنک کوئسٹ۔اوریجنل توں حاصل کردہ دستاویزات بروز فروری 22، 2001ء۔
↑ فونگ، ایم ڈی، کیون (12 فروری 2014ء) "تساں دے جسم اُتے مریخ عجیب، مہلک اثرات ڈال سکدا اے" وائرڈ (میگزین)۔ اخذ کردہ 2014-02-12۔
↑ "قوت ثقل زخم دیتی اے (بوہت چنگے)" Archived 2012-11-24 at the وے بیک مشین ناسا 2001ء۔
↑ "مریخی چوہے" Archived 2023-04-12 at the وے بیک مشین science.nasa.gov۔ 2004ء
↑ ہیملٹن، کیلون۔" مریخ دا تعارف"۔
↑ ایلرٹ، گلین۔ "مریخ دی سطح اُتے درجہ حرارت"
↑ ہیچٹ، ایم ایچ (2002)۔"مریخ اُتے مائع پانی دا مابعد استحکام"۔ ایکارس 156 (2): 373–386۔ Bibcode:2002Icar۔۔156۔۔373H doi:10۔1006/icar۔2001۔6794۔
↑ ویبسٹر، گاں؛ براؤن، ڈیوائینی (10 دسمبر 2013ء)۔ "ناسا دے مریخی خلائی جہاز نے متحرک مریخ نوں عیاں کیتا"۔ Archived 2013-12-14 at the وے بیک مشین ناسا اخذ کردہ 2014-03-02۔
↑ "مریخ زمین دی تصویر وچ" ڈسکوور میگزین۔ اخذ کردہ 12 جون 2015ء۔
↑ «Archive copy» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۰۱۶-۰۳-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۱۳.
↑ http://adsabs.harvard.edu/full/1957SvA.....1..547۔ اخذ کردہ 12 جون 2015ء۔
↑ "مریخ"۔ google.fi۔ اخذ کردہ 12 جون 2015ء۔
↑ ٹماٹو اسفئیر۔ "معلم رہنما – مریخ اُتے سورج دی روشنی - ٹماٹو اسفئیر" tomatosphere.org۔ اخذ کردہ 12 جون 2015ء۔
↑ کوفی، جیری (5 جون 2008ء) "مریخ اُتے ہویا"۔ یونیورس ٹوڈے۔ اخذ کردہ 2014-03-02۔
↑ لینڈس، جیفری اے ؛ کولوزا، انتھونی؛ لا میری، کرسٹوفر ایم (جون 2002ء) ۔" زہرہ اُتے کرۂ ہوائی وچ اڑان"(پی ڈی ایف) (ناسا/ ٹی ایم—2002-211467)۔ گلین ریسرچ سینٹر، نیشنل ایرو ناٹکس اینڈ اسپیس ایڈمنسٹریشن۔ اوریجنل توں حاصل کردہ دستاویزات (پی ڈی ایف)بروز نومبر 3، 2004ء۔
↑ بالڈون، ایمیلی (26 اپریل 2012ء)۔"کائی مریخ جداں ساخت ماحول وچ زندہ رہ گئی"۔ Archived 2012-05-28 at the وے بیک مشین اسکائی مانیا نیوز۔ اخذ کردہ 2012-04-27۔
↑ ڈی ویرا، جے - پی ؛ کوہلر، الرچ (26 اپریل 2012ء)۔ "شدت آشنا دا مریخی سطح دے حالات توں مطابقت پذیری دا امکان تے اس دے مریخ دے قابل سکونت اُتے ہونے والے مضمرات" Archived 2012-05-04 at the وے بیک مشین (پی ڈی ایف)۔ یورپی جیو سائنسز یونین۔ اخذ کردہ 2012-04-27۔
↑ "مریخ اُتے زندہ رہنے دے حالات"۔ Archived 2018-03-23 at the وے بیک مشین ڈی ایل آر۔
↑ ورسیکس، سیپرین ؛ باکو، میکائل؛ لیٹو، کرسی؛ ڈی ویرا، جین-پیری پی ؛ و ہور (3 اگست 2015ء۔ "مریخ اُتے قابل استحکام حیات دی کفالت – شائنو جرثوماں دا ممکنہ کردار"۔ فلکی حیات دا بین الاقوامی جریدہ۔ doi:10۔1017/S147355041500021X اخذ کردہ 2015-09-16۔
↑ "خطرناک سیارے نے اپنا محصول حاصل کر لیا"۔ Archived 2013-11-02 at the وے بیک مشین مریخی کھوجی جہان گرد۔ جیٹ پروپلشن لیبارٹری، کیلی فورنیا انسٹی ٹیوٹ آف ٹیکنالوجی۔ جون 12، 2007ء۔
↑ "اُچی، دور تے لمبی - ویہواں صدی دے دوسرے حصّے وچ غبارے دی یادگار اڑان"۔ یو ایس سینٹینیل آف فلائٹ کمیشن۔ اوریجنل توں حاصل کردہ دستاویزات بروز اپریل 30، 2003ء۔ اخذ کردہ ستمبر 22، 2014ء۔
↑ "کرۂ فضائی دا دباؤ بذریعہ ہویا پیما بمقابلہ بلندی تختہ"۔ Archived 2007-10-25 at the وے بیک مشین سیبل سسٹمس انٹرنیشنل۔ 2014ء۔
↑ زبرین، رابرٹ ایم ؛ مکائی، کرسٹوفر پی "مریخ دی ارض سازی دے لئی درکار فنیات"۔
↑ "حوالاجات تے ڈاکومنٹس "۔ہیومن اڈاپٹیشن اینڈ کاؤنٹر میژرس ڈویژن، جانسن اسپیس سینٹر، ناسا۔ اوریجنل توں حاصل کردہ دستاویزات بروز مئی 30، 2010ء۔
↑ "خلائی اشعاعی حیاتیات"۔ ناسا/ بی این ایل اسپیس ریڈیشن پروگرام۔ ناسا اسپیس ریڈیشن لیبارٹری۔ نومبر 1، 2011۔
↑ زبرین، رابرٹ(1996)۔ مریخ دا معاملہ: سرخ سیارہ اُتے رہنے دا منصوبہ تے ساناں کیتا کرنا چاہئے۔ ٹچ اسٹون۔ صفحہ۔ 114–116۔ آئی ایس بی این 0-684-83550-9۔
↑ گٹیریز -فولچ، انیندا (ستمبر 17، 2009ء)۔ "خلائی تابکاری ناسا دے مریخ توں متعلق دی جانے والی خواہشات وچ رکاوٹ"۔ Archived 2013-09-28 at the وے بیک مشین ڈلسینیا دی کھوج ۔
↑ اسٹرن، ڈیوڈ پی (2004-12-12)۔"مریخ دی اڑان: کتنی لمبی؟ کس راستے توں؟"۔ ستارہ شناسی توں خلائی جہاز تک۔ Phy6.org. اخذ کردہ 2013-08-01۔
↑ "متغیر مخصوص ضربی مقنا پلازما راکٹ "۔ ٹیک بریف۔ ناسا۔
↑ "برق پارے دے انجن دی طاقت اک دن ایسی ہو سکدی اے کہ مریخ تک صرف39 دناں وچ جایا جا سکے۔" نیو سائنٹسٹ۔
↑ زبرین، رابرٹ(1996)۔ مریخ دا معاملہ: سرخ سیارہ اُتے رہنے دا منصوبہ تے ساناں کیتا کرنا چاہئے۔ ٹچ اسٹون۔ آئی ایس بی این 0-684-83550-9۔
↑ "مریخ و زمین دے درمیان خلائی تابکاری خلا نورداں دے لئی مہلک خطرہ ثابت ہو سکدی اے"۔ Archived 2010-04-05 at the وے بیک مشین ناسا
↑ ولیمس، ڈاکٹر۔ ڈیوڈ آر (2004-09-01)۔ "مریخ دا حقائق نامہ"۔ ناسا گوڈارڈ اسپیس فلائٹ سینٹر۔ اخذ کردہ 2007-09-18۔
↑ ایٹیکنسن، نینسی (2007-07-17)۔ "مریخ اُتے اترنے دا طریقہ کار: سرخ سیارے دی سطح اُتے بھاری سامان اتارنا"۔ اخذ کردہ 2007-09-18۔
↑ "خلائی بالابر- باب 2 اور7۔"ناسا اوریجنل توں حاصل کردہ دستاویزات بروز 2005-06-03۔
↑ وین سٹین، لیونارڈ ایم "فوبوس اُتے بنے خلائی بالابر نوں استعمال کرکے خلاء نوں آباد کرنا" (پی ڈی ایف)۔
↑ بیلیسکو، الیندرو جی (7 مارچ 2014ء)۔"مریخ دے لئی اسپیس ایکس دا جدید دھکیلو بذریعہ قوت ریپٹر" NASAspaceflight.com۔ اخذ کردہ 2014-03-14۔
↑ لینڈس (2001)۔ "برمحل ایندھن دا استعمال کرکے مریخ دی خلائی گاڑی نوں چلانا"۔ جرنل آف اسپیس کرافٹ اینڈ راکٹس۔ 38 (5): 730–735۔ Bibcode:2001JSpRo۔۔38۔۔730L doi:10۔2514/2۔3739۔
↑ «Elon Musk puts his case for a multi-planet civilisation | Aeon Essays». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۵-۰۶-۱۲. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۱۳.
↑ "شمسی قران دے دوران مریخ دا خلائی جہاز خود کار طریقے توں چلے گا"۔ Archived 2013-09-27 at the وے بیک مشین اسپاٹ لائٹ۔ جے پی ایل،ناسا اکتوبر 20، 2006ء۔
↑ گینگیل، ٹی (2005)۔ " مارس سیٹ :مریخ دے نال یقینی رابطہ"۔ نیویارک اکیڈمی آف سائنسز دی سالانہ سرگزشت۔ 1065: 296–310۔ Bibcode:2005NYASA1065۔۔296 G doi:10۔1196/annals۔1370۔007۔ پی آئی ایم ڈی 16510416۔
↑ "سورج و مریخ دا حقیقی اہتزاز تے مریخ دی مہم دی نقل" Archived 2013-09-27 at the وے بیک مشین (پی ڈی ایف)۔ Stk.com۔ اخذ کردہ 2013-10-06۔
↑ "نیا بین السیاروی رابطہ نشر کرنے دا طریقہ" (پی ڈی ایف)۔ اگست 2010ء۔ اخذ کردہ 2011-02-14۔
↑ کپلان، ڈی ؛ و ہور "مریخ دے برمحل ایندھن بنانے دے نقیب (ایم اے پی) دی اڑان دا مظاہرہ " (پی ڈی ایف)۔ مقالہ پیش کیتا گیا مریخ 2001ء:مربوط سائنس وچ نمونے دی واپسی تے انسانی کھوج دی تیاری، لونر اینڈ پلانٹری انسٹی ٹیوٹ، اکتوبر۔ 2تا4، 1999ء، ہیوسٹن،ٹیکساس۔
↑ لینڈس، جی اے ؛ جینکنز، پی ؛ شیمین، ڈی ؛ باراونا، سی "ایم اے ٹی ای تے ڈی اے آر ٹی: مریخ اُتے شمسی توانائی تے ماحولیاندی دھول دی خصلت جانچنے دا میکانیکی پلندہ"(پی ڈی ایف)۔ مریخ دی کھوج دے تصورات و طریقہ کار دے اُتے پیش کیتا گیا، جولائی 18–20، 2000ء ہیوسٹن، ٹیکساس۔
↑ گوینی شاٹ ویل (2014-03-21)۔ براڈ کاسٹ 2212: اسپیشل ایڈیشن، گوینی شاٹ ویل دے نال انٹرویو ۔ Archived 2014-03-22 at the وے بیک مشین اسپیس شو۔ پروگرام نشر ہویا 29:45–30:40۔ 2212۔ اوریجنل Archived 2014-03-22 at the وے بیک مشین توں حاصل کردہ دستاویزات بروز (mp3) 2014-03-22۔ اخذ کردہ 2014-03-22۔ "اس توں پہلے کہ تساں لوگاں نوں اوتھے لے جائاں تہاناں بوہت ساری چیزاں نوں اوتھے پہنچانا ہوگا۔۔۔۔ ایہ مریخ تے زمین دے درمیان نقل و حمل دا نظام ہوگا۔
↑ " اسپیس ایکس دے بانی مریخ اُتے اک وڈی بستی دا خواب سجائے ہوئے نیں "۔ Archived 2014-11-15 at the وے بیک مشین ڈسکوری نیوز۔ 2012-12-13۔ اخذ کردہ 2014-03-14۔
↑ این ڈبلیو ٹی میگزین، اگست 2012ء
↑ "ایلون مسک: وچ انسان نوں 10 برس وچ مریخ اُتے لے جاواں گا"۔ Archived 2012-04-25 at the وے بیک مشینمارکیٹ واچ (نیو یارک: وال اسٹریٹ جرنل)۔ 2011-04-22۔ توں حاصل کردہ دستاویزات بروز 2011-12-01۔ اخذ کردہ 2011-12-01۔
↑ کوپینگر، راڈ (2012-11-23)۔ " اسپیس ایکس دے بانی ایلون مسک مریخ اُتے اک وڈی بستی دا خواب سجائے ہوئے نیں "۔ Space.com۔ اخذ کردہ 2013-06-10۔ " اسپیس ایکس'دے فالکن 9 افزودہ گر دا ارتقا ۔۔۔ [ فالکن 9] توں کہاں وڈا، پر میرا خیال نئيں اے کہ حالے اس دا وزن بتانا مناسب ہوگا۔ اساں اس دے بارے وچ اگلے برس بات کرو ۔۔۔۔ عمودی اترنا اک انتہائی شاندار دریافت ہوگی۔ شاندار تیز رفتاری توں دوبارہ استعمال دے قابل ۔
↑ لینڈس، جیفری اے (2009)۔" مریخ اُتے شہابی لوہا بطور تعمیراندی وسائل "۔ ایکٹا خلائیاندی 64 (2–3): 183۔ Bibcode:2009AcAau۔۔64۔۔183L doi:10۔1016/j۔actaastro۔2008۔07۔011۔
↑ لو لاک، جیمز اورعا لابی، مائیکل، "مریخ دی سبزہ کاری"1984ء
↑ "آفتاب زدگی وچ بادلاں تے آلودگی دا اثر"۔ اخذ کردہ 2012-10-04۔
↑ گلوبس، اے ایل (2 فروری 2012ء)۔ "خلاء وچ قیام دی بنیادی باتاں"۔ Archived 2012-07-06 at the وے بیک مشین ناسا ایمزریسرچ سینٹر۔
↑ "اسپیس ایکس قابلیت و خدمات "۔ Archived 2013-10-07 at the وے بیک مشین اسپیس ایکس۔ 2013ء۔ اخذ کردہ 2013-12-11۔
↑ بیلفور، مائیکل (2013-12-09)۔ " راکٹ ساز" Archived 2013-12-10 at the وے بیک مشین۔ خارجہ پالیسی۔ اخذ کردہ 2013-12-11۔
↑ ایموس، جوناتھن (30 ستمبر 2013ء)۔"بازیافتہ راکٹ: اسپیس ایکس دا دور بدل پزیر خلائی جہازاں نوں آواز دے رہیا اے"۔ بی بی سی نیوز۔ اخذ کردہ 2013-10-02۔
↑ "متاثر، اختراع تے دریافت کرنے دا اک سفر" (پی ڈی ایف)۔ صدارتی کمیشن دی رپورٹ برائے نفاذ منصوبہ ریاست ہائے متحدہ خلائی کھوجی پالیسی۔ جون 2004ء۔
↑ فوگ، مارٹین جے (1997)۔"مریخ دی حرحرکی توانائی دی افادیت" (پی ڈی ایف)۔ برطانوی بین السیاروی سوسائٹی دا جریدہ 49: 403–22۔ Bibcode:1997JBIS ۔۔50۔۔187F
↑ کشنگ، جی ای ؛ ٹیٹس، ٹی این ؛ ونی 1، جے جے ؛ کرسچنسن پی آر "ٹی ایچ ای ایم آئی ایس نے مریخ اُتے ممکنہ غار دے روشن داناں دا مشاہدہ کیتا " (پی ڈی ایف)۔ اخذ کردہ 2010-06-18۔
↑ کوئنز یونیورسٹی بیلفاسٹ دے سائنس داناں نے ناسا دی مریخ دے منصوبے وچ مدد دی" حالے تک کسے نے ایہ ثابت نئيں کیتا کہ مریخ دی گہرائی وچ زیر زمین پانی اے، پر ایہ بات معقولیت دے نال کہی جا سکدی اے کہ اوتھے یقینی طور اُتے سطحی برف تے کرۂ فضائی وچ پانی دے بخارات موجود نیں ، لہٰذا اساں اسنوں آلودہ نئيں کرنا چاہے گا تے خرد جرثومیاں نوں اوتھے متعارف کروا کے اس نوں ناقابل استعمال بنا دین گے ۔"
↑ سی او ایس پے اے آر سیاروی حفاظتی پالیسی Archived 2016-03-04 at the وے بیک مشین (20 اکتوبر 2002ء؛ ترمیم شدہ 24 مارچ 2011ء)
↑ جدوں حیاتیاتی کرہ ٹکراندا اے – ناسا دے سیاروی حفاظتی پروگرام دی تریخ، مائیکل میلٹزر، مئی 31، 2012ء،دیکھو باب 7، مریخ اُتے واپسی – حتمی حصّہ: "کیندا ساناں انسانی مہمات نوں حساس اہداف توں دور رکھنا چاہئے"
↑ جانسن، جیمز ای "سیاروی حفاظتی علم دی کمی برائے انسانی ماورائے ارض مہمات: مقصد و دائرہ کار"( 2015ء)
↑ مریخ اُتے محفوظ صفحہ 37 "مریخی حیاتیاندی آلودگی اس وقت وقوع پزیر ہو سکدی اے اگر خلا نورد آلودہ مٹی وچ سانس لیں گے، یاوہ ایسے مادّے دے نال رابطہ کر بیٹھاں جو انہاں دی رہائش گاہ وچ متعارف کروایا گیا ہو۔ اگر خلا نورد خود آلودہ جاں فیر متاثر ہو جان تو ایہ بات یقینی اے کہ اوہ مریخی حیاتیاتی ہستیاں وچ جاں اپنی رفیق کاراں وچ بیماری نوں منتقل کر سکدے نیں جاں اس طرح دی ہستیاں نوں زمین اُتے آنے دے دوران زمینی حیاتیاتی کرہ وچ پھیلا سکدے نیں ۔ کوئی وی آلودہ خلائی گاڑی جاں کوئی آلہ جو زمین اُتے واپس آئے اوہ وی آلودگی پھیلانے دا سبب بن سکدا اے۔"
↑ "مریخ اول – مریخ اُتے 2023ء تک اک مکمل خود مختار انسانی بستی قائم کرنے دا قدم"۔
↑ ہولیگن، اینا (19 جون 2012ء)۔ "کیندا ولندیزی خلاء وچ ٹی وی حقیقی ڈرامے وچ رہ سکتے نیں ؟"۔ بی بی سی۔ اخذ کردہ 26 نومبر 2012ء۔
↑ مین، ایڈم (27 دسمبر 2012ء)۔ "سال دا سب توں زیادہ نڈر نجی خلائی کھوجی منصوبہ"۔ وائرڈ۔ اخذ کردہ 29 دسمبر 2012ء۔
↑ "نویں منصوبے دا مقصد مریخ اُتے انسانی بستی دا قیام اے"۔ phys.org۔ اخذ کردہ 12 جون 2015ء۔
↑ الیکس نیپ (27 نومبر 2012ء)۔ "اسپیس ایکس دے ارب پتی ایلون مسک چاہتے نیں کہ مریخ پر80,000 لوگاں دی بستی قائم ہو جائے"۔ فوربس۔ اخذ کردہ 12 جون 2015ء۔
↑ "مسک سمجھتے نیں کہ اساں مریخ اُتے چھیندی ای ہوں گے - بزنس انسائڈر "۔ بزنس انسائڈر۔ 24 اپریل 2015ء۔ اخذ کردہ 12 جون 2015ء۔
↑ http://www.virgin.com/news/mars-its-virgin-territory
↑ ایلڈرن، بز(13 جون 2013ء)۔ "مریخ دی پکار"۔ نیو یارک ٹائمز۔ اخذ کردہ 17 جون 2013ء۔
↑ ڈن، مارشیا (27 اگست 2015ء)بز ایلڈرن نے یونیورسٹی توں وابستگی اختیار کر لی تے ہن مریخ دے لئی "جامع منصوبہ " بنا رہے نیں ۔ اے پی نیوز۔ اخذ کردہ 30 اگست 2015ء۔

ہور پڑھو

زبرین، رابرٹ(1996)۔ مریخ دا معاملہ: سرخ سیارہ اُتے رہنے دا منصوبہ تے ساناں کیتا کرنا چاہیے۔ سائمن تے شوسٹر/ ٹچ اسٹون، آئی ایس بی این 0-684-83550-9
فرینک کراس مین تے رابرٹ زبرین، مدیر، مریخ اُتے: اک نویں جتھے نوں آباد کرنا۔ اپوجی بکس۔ خلائی سلسلہ، آئی ایس بی این 1-896522-90-4
فرینک کراس مین تے رابرٹ زبرین، مدیر، مریخ اُتے: اک نویں جتھے دی کھوج و قیام۔ اپوجی بکس خلائی سلسلہ، 2005، آئی ایس بی این 978-1-894959-30-8
مریخ و چاند دے لئی وسائل دے استعمال دے تصورات، بیلرس فلیسچر، اولیویا حیدر، مورٹن ڈبلیو ہینسن، رابرٹ پیکنو، ڈینیل روزنبرگ تے رابرٹ ای گیننز؛ 30 ستمبر 2003ء؛ آئی اے سی بریمین 2003ء(29 ستمبر تا 3 اکتوبر 2003ء) تے مریخ چاند مشاورت (26 تا 28 ستمبر 2003ء، بریمین)۔ اخذ کردہ 18 جنوری 2010ء)
مریخی بستی: مریخ اُتے انسانی بستی قائم کرنے وچ درپیش مشکلات؛ از ایرک، سیڈہاؤس؛ پرایکسس پبلشنگ؛ 2009ء؛ آئی ایس بی این 978-0-387-98190-1۔ مزید دیکھو [۱]،[۲]
برف، معدنیات توں بھرپور مٹی مریخ اُتے انسانی بستی دے قیام وچ مدد گار ثابت ہوسکتی اے؛ از شیرون گوڈن؛ 27 جون 2008ء؛ آئی ڈی جی نیوز سروس

باہرلےجوڑ

[1] ریجس، ایڈیشن (ستمبر 21، 2015ء) "مریخ اُتے نہ جائاں"۔ نیو یارک ٹائمز۔ اخذ کردہ ستمبر 22، 2015ء۔

[2] ویسٹ، جان بی (1 مارچ 1999ء)۔ " ماؤنٹ۔ ایورسٹ اُتے ہوائی دباؤ دی پیمائش: نویں اعداد و شمار تے فعلیاندی اہمیت" Archived 2017-09-16 at the وے بیک مشین Jap.physiology.org۔ اخذ کردہ 2012-05-15۔

[3] "کیندا مریخ اُتے حیات موجود ہو سکدی اے؟"۔مارس اکیڈمی۔ اوریکل تھنک کوئسٹ۔اوریجنل توں حاصل کردہ دستاویزات بروز فروری 22، 2001ء۔

[4] فونگ، ایم ڈی، کیون (12 فروری 2014ء) "تساں دے جسم اُتے مریخ عجیب، مہلک اثرات ڈال سکدا اے" وائرڈ (میگزین)۔ اخذ کردہ 2014-02-12۔

[5] "قوت ثقل زخم دیتی اے (بوہت چنگے)" Archived 2012-11-24 at the وے بیک مشین ناسا 2001ء۔

[6] "مریخی چوہے" Archived 2023-04-12 at the وے بیک مشین science.nasa.gov۔ 2004ء

[7] ہیملٹن، کیلون۔" مریخ دا تعارف"۔

[8] ایلرٹ، گلین۔ "مریخ دی سطح اُتے درجہ حرارت"

[9] ہیچٹ، ایم ایچ (2002)۔"مریخ اُتے مائع پانی دا مابعد استحکام"۔ ایکارس 156 (2): 373–386۔ Bibcode:2002Icar۔۔156۔۔373H doi:10۔1006/icar۔2001۔6794۔

[10] ویبسٹر، گاں؛ براؤن، ڈیوائینی (10 دسمبر 2013ء)۔ "ناسا دے مریخی خلائی جہاز نے متحرک مریخ نوں عیاں کیتا"۔ Archived 2013-12-14 at the وے بیک مشین ناسا اخذ کردہ 2014-03-02۔

[11] "مریخ زمین دی تصویر وچ" ڈسکوور میگزین۔ اخذ کردہ 12 جون 2015ء۔

[12] «Archive copy» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۰۱۶-۰۳-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۱۳.

[13] ttp://adsabs.harvard.edu/full/1957SvA.....1..547۔ اخذ کردہ 12 جون 2015ء۔

[14] "مریخ"۔ google.fi۔ اخذ کردہ 12 جون 2015ء۔

[15] ٹماٹو اسفئیر۔ "معلم رہنما – مریخ اُتے سورج دی روشنی - ٹماٹو اسفئیر" tomatosphere.org۔ اخذ کردہ 12 جون 2015ء۔

[16] کوفی، جیری (5 جون 2008ء) "مریخ اُتے ہویا"۔ یونیورس ٹوڈے۔ اخذ کردہ 2014-03-02۔

[17] لینڈس، جیفری اے ؛ کولوزا، انتھونی؛ لا میری، کرسٹوفر ایم (جون 2002ء) ۔" زہرہ اُتے کرۂ ہوائی وچ اڑان"(پی ڈی ایف) (ناسا/ ٹی ایم—2002-211467)۔ گلین ریسرچ سینٹر، نیشنل ایرو ناٹکس اینڈ اسپیس ایڈمنسٹریشن۔ اوریجنل توں حاصل کردہ دستاویزات (پی ڈی ایف)بروز نومبر 3، 2004ء۔

[18] بالڈون، ایمیلی (26 اپریل 2012ء)۔"کائی مریخ جداں ساخت ماحول وچ زندہ رہ گئی"۔ Archived 2012-05-28 at the وے بیک مشین اسکائی مانیا نیوز۔ اخذ کردہ 2012-04-27۔

[19] ڈی ویرا، جے - پی ؛ کوہلر، الرچ (26 اپریل 2012ء)۔ "شدت آشنا دا مریخی سطح دے حالات توں مطابقت پذیری دا امکان تے اس دے مریخ دے قابل سکونت اُتے ہونے والے مضمرات" Archived 2012-05-04 at the وے بیک مشین (پی ڈی ایف)۔ یورپی جیو سائنسز یونین۔ اخذ کردہ 2012-04-27۔

[20] "مریخ اُتے زندہ رہنے دے حالات"۔ Archived 2018-03-23 at the وے بیک مشین ڈی ایل آر۔

[21] ورسیکس، سیپرین ؛ باکو، میکائل؛ لیٹو، کرسی؛ ڈی ویرا، جین-پیری پی ؛ و ہور (3 اگست 2015ء۔ "مریخ اُتے قابل استحکام حیات دی کفالت – شائنو جرثوماں دا ممکنہ کردار"۔ فلکی حیات دا بین الاقوامی جریدہ۔ doi:10۔1017/S147355041500021X اخذ کردہ 2015-09-16۔

[22] "خطرناک سیارے نے اپنا محصول حاصل کر لیا"۔ Archived 2013-11-02 at the وے بیک مشین مریخی کھوجی جہان گرد۔ جیٹ پروپلشن لیبارٹری، کیلی فورنیا انسٹی ٹیوٹ آف ٹیکنالوجی۔ جون 12، 2007ء۔

[23] "اُچی، دور تے لمبی - ویہواں صدی دے دوسرے حصّے وچ غبارے دی یادگار اڑان"۔ یو ایس سینٹینیل آف فلائٹ کمیشن۔ اوریجنل توں حاصل کردہ دستاویزات بروز اپریل 30، 2003ء۔ اخذ کردہ ستمبر 22، 2014ء۔

[24] "کرۂ فضائی دا دباؤ بذریعہ ہویا پیما بمقابلہ بلندی تختہ"۔ Archived 2007-10-25 at the وے بیک مشین سیبل سسٹمس انٹرنیشنل۔ 2014ء۔

[25] زبرین، رابرٹ ایم ؛ مکائی، کرسٹوفر پی "مریخ دی ارض سازی دے لئی درکار فنیات"۔

[26] "حوالاجات تے ڈاکومنٹس "۔ہیومن اڈاپٹیشن اینڈ کاؤنٹر میژرس ڈویژن، جانسن اسپیس سینٹر، ناسا۔ اوریجنل توں حاصل کردہ دستاویزات بروز مئی 30، 2010ء۔

[27] "خلائی اشعاعی حیاتیات"۔ ناسا/ بی این ایل اسپیس ریڈیشن پروگرام۔ ناسا اسپیس ریڈیشن لیبارٹری۔ نومبر 1، 2011۔

[28] زبرین، رابرٹ(1996)۔ مریخ دا معاملہ: سرخ سیارہ اُتے رہنے دا منصوبہ تے ساناں کیتا کرنا چاہئے۔ ٹچ اسٹون۔ صفحہ۔ 114–116۔ آئی ایس بی این 0-684-83550-9۔

[29] گٹیریز -فولچ، انیندا (ستمبر 17، 2009ء)۔ "خلائی تابکاری ناسا دے مریخ توں متعلق دی جانے والی خواہشات وچ رکاوٹ"۔ Archived 2013-09-28 at the وے بیک مشین ڈلسینیا دی کھوج ۔

[30] اسٹرن، ڈیوڈ پی (2004-12-12)۔"مریخ دی اڑان: کتنی لمبی؟ کس راستے توں؟"۔ ستارہ شناسی توں خلائی جہاز تک۔ Phy6.org. اخذ کردہ 2013-08-01۔

[31] "متغیر مخصوص ضربی مقنا پلازما راکٹ "۔ ٹیک بریف۔ ناسا۔

[32] "برق پارے دے انجن دی طاقت اک دن ایسی ہو سکدی اے کہ مریخ تک صرف39 دناں وچ جایا جا سکے۔" نیو سائنٹسٹ۔

[33] زبرین، رابرٹ(1996)۔ مریخ دا معاملہ: سرخ سیارہ اُتے رہنے دا منصوبہ تے ساناں کیتا کرنا چاہئے۔ ٹچ اسٹون۔ آئی ایس بی این 0-684-83550-9۔

[34] "مریخ و زمین دے درمیان خلائی تابکاری خلا نورداں دے لئی مہلک خطرہ ثابت ہو سکدی اے"۔ Archived 2010-04-05 at the وے بیک مشین ناسا

[35] ولیمس، ڈاکٹر۔ ڈیوڈ آر (2004-09-01)۔ "مریخ دا حقائق نامہ"۔ ناسا گوڈارڈ اسپیس فلائٹ سینٹر۔ اخذ کردہ 2007-09-18۔

[36] ایٹیکنسن، نینسی (2007-07-17)۔ "مریخ اُتے اترنے دا طریقہ کار: سرخ سیارے دی سطح اُتے بھاری سامان اتارنا"۔ اخذ کردہ 2007-09-18۔

[37] "خلائی بالابر- باب 2 اور7۔"ناسا اوریجنل توں حاصل کردہ دستاویزات بروز 2005-06-03۔

[38] وین سٹین، لیونارڈ ایم "فوبوس اُتے بنے خلائی بالابر نوں استعمال کرکے خلاء نوں آباد کرنا" (پی ڈی ایف)۔

[39] بیلیسکو، الیندرو جی (7 مارچ 2014ء)۔"مریخ دے لئی اسپیس ایکس دا جدید دھکیلو بذریعہ قوت ریپٹر" NASAspaceflight.com۔ اخذ کردہ 2014-03-14۔

[40] لینڈس (2001)۔ "برمحل ایندھن دا استعمال کرکے مریخ دی خلائی گاڑی نوں چلانا"۔ جرنل آف اسپیس کرافٹ اینڈ راکٹس۔ 38 (5): 730–735۔ Bibcode:2001JSpRo۔۔38۔۔730L doi:10۔2514/2۔3739۔

[41] «Elon Musk puts his case for a multi-planet civilisation | Aeon Essays». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۵-۰۶-۱۲. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۱۳.

[42] "شمسی قران دے دوران مریخ دا خلائی جہاز خود کار طریقے توں چلے گا"۔ Archived 2013-09-27 at the وے بیک مشین اسپاٹ لائٹ۔ جے پی ایل،ناسا اکتوبر 20، 2006ء۔

[43] گینگیل، ٹی (2005)۔ " مارس سیٹ :مریخ دے نال یقینی رابطہ"۔ نیویارک اکیڈمی آف سائنسز دی سالانہ سرگزشت۔ 1065: 296–310۔ Bibcode:2005NYASA1065۔۔296 G doi:10۔1196/annals۔1370۔007۔ پی آئی ایم ڈی 16510416۔

[44] "سورج و مریخ دا حقیقی اہتزاز تے مریخ دی مہم دی نقل" Archived 2013-09-27 at the وے بیک مشین (پی ڈی ایف)۔ Stk.com۔ اخذ کردہ 2013-10-06۔

[45] "نیا بین السیاروی رابطہ نشر کرنے دا طریقہ" (پی ڈی ایف)۔ اگست 2010ء۔ اخذ کردہ 2011-02-14۔

[46] کپلان، ڈی ؛ و ہور "مریخ دے برمحل ایندھن بنانے دے نقیب (ایم اے پی) دی اڑان دا مظاہرہ " (پی ڈی ایف)۔ مقالہ پیش کیتا گیا مریخ 2001ء:مربوط سائنس وچ نمونے دی واپسی تے انسانی کھوج دی تیاری، لونر اینڈ پلانٹری انسٹی ٹیوٹ، اکتوبر۔ 2تا4، 1999ء، ہیوسٹن،ٹیکساس۔

[47] لینڈس، جی اے ؛ جینکنز، پی ؛ شیمین، ڈی ؛ باراونا، سی "ایم اے ٹی ای تے ڈی اے آر ٹی: مریخ اُتے شمسی توانائی تے ماحولیاندی دھول دی خصلت جانچنے دا میکانیکی پلندہ"(پی ڈی ایف)۔ مریخ دی کھوج دے تصورات و طریقہ کار دے اُتے پیش کیتا گیا، جولائی 18–20، 2000ء ہیوسٹن، ٹیکساس۔

[48] گوینی شاٹ ویل (2014-03-21)۔ براڈ کاسٹ 2212: اسپیشل ایڈیشن، گوینی شاٹ ویل دے نال انٹرویو ۔ Archived 2014-03-22 at the وے بیک مشین اسپیس شو۔ پروگرام نشر ہویا 29:45–30:40۔ 2212۔ اوریجنل Archived 2014-03-22 at the وے بیک مشین توں حاصل کردہ دستاویزات بروز (mp3) 2014-03-22۔ اخذ کردہ 2014-03-22۔ "اس توں پہلے کہ تساں لوگاں نوں اوتھے لے جائاں تہاناں بوہت ساری چیزاں نوں اوتھے پہنچانا ہوگا۔۔۔۔ ایہ مریخ تے زمین دے درمیان نقل و حمل دا نظام ہوگا۔

[49] " اسپیس ایکس دے بانی مریخ اُتے اک وڈی بستی دا خواب سجائے ہوئے نیں "۔ Archived 2014-11-15 at the وے بیک مشین ڈسکوری نیوز۔ 2012-12-13۔ اخذ کردہ 2014-03-14۔

[50] این ڈبلیو ٹی میگزین، اگست 2012ء

[51] "ایلون مسک: وچ انسان نوں 10 برس وچ مریخ اُتے لے جاواں گا"۔ Archived 2012-04-25 at the وے بیک مشینمارکیٹ واچ (نیو یارک: وال اسٹریٹ جرنل)۔ 2011-04-22۔ توں حاصل کردہ دستاویزات بروز 2011-12-01۔ اخذ کردہ 2011-12-01۔

[52] کوپینگر، راڈ (2012-11-23)۔ " اسپیس ایکس دے بانی ایلون مسک مریخ اُتے اک وڈی بستی دا خواب سجائے ہوئے نیں "۔ Space.com۔ اخذ کردہ 2013-06-10۔ " اسپیس ایکس'دے فالکن 9 افزودہ گر دا ارتقا ۔۔۔ [ فالکن 9] توں کہاں وڈا، پر میرا خیال نئيں اے کہ حالے اس دا وزن بتانا مناسب ہوگا۔ اساں اس دے بارے وچ اگلے برس بات کرو ۔۔۔۔ عمودی اترنا اک انتہائی شاندار دریافت ہوگی۔ شاندار تیز رفتاری توں دوبارہ استعمال دے قابل ۔

[53] لینڈس، جیفری اے (2009)۔" مریخ اُتے شہابی لوہا بطور تعمیراندی وسائل "۔ ایکٹا خلائیاندی 64 (2–3): 183۔ Bibcode:2009AcAau۔۔64۔۔183L doi:10۔1016/j۔actaastro۔2008۔07۔011۔

[54] لو لاک، جیمز اورعا لابی، مائیکل، "مریخ دی سبزہ کاری"1984ء

[55] "آفتاب زدگی وچ بادلاں تے آلودگی دا اثر"۔ اخذ کردہ 2012-10-04۔

[56] گلوبس، اے ایل (2 فروری 2012ء)۔ "خلاء وچ قیام دی بنیادی باتاں"۔ Archived 2012-07-06 at the وے بیک مشین ناسا ایمزریسرچ سینٹر۔

[57] "اسپیس ایکس قابلیت و خدمات "۔ Archived 2013-10-07 at the وے بیک مشین اسپیس ایکس۔ 2013ء۔ اخذ کردہ 2013-12-11۔

[58] بیلفور، مائیکل (2013-12-09)۔ " راکٹ ساز" Archived 2013-12-10 at the وے بیک مشین۔ خارجہ پالیسی۔ اخذ کردہ 2013-12-11۔

[59] ایموس، جوناتھن (30 ستمبر 2013ء)۔"بازیافتہ راکٹ: اسپیس ایکس دا دور بدل پزیر خلائی جہازاں نوں آواز دے رہیا اے"۔ بی بی سی نیوز۔ اخذ کردہ 2013-10-02۔

[60] "متاثر، اختراع تے دریافت کرنے دا اک سفر" (پی ڈی ایف)۔ صدارتی کمیشن دی رپورٹ برائے نفاذ منصوبہ ریاست ہائے متحدہ خلائی کھوجی پالیسی۔ جون 2004ء۔

[61] فوگ، مارٹین جے (1997)۔"مریخ دی حرحرکی توانائی دی افادیت" (پی ڈی ایف)۔ برطانوی بین السیاروی سوسائٹی دا جریدہ 49: 403–22۔ Bibcode:1997JBIS ۔۔50۔۔187F

[62] کشنگ، جی ای ؛ ٹیٹس، ٹی این ؛ ونی 1، جے جے ؛ کرسچنسن پی آر "ٹی ایچ ای ایم آئی ایس نے مریخ اُتے ممکنہ غار دے روشن داناں دا مشاہدہ کیتا " (پی ڈی ایف)۔ اخذ کردہ 2010-06-18۔

[63] کوئنز یونیورسٹی بیلفاسٹ دے سائنس داناں نے ناسا دی مریخ دے منصوبے وچ مدد دی" حالے تک کسے نے ایہ ثابت نئيں کیتا کہ مریخ دی گہرائی وچ زیر زمین پانی اے، پر ایہ بات معقولیت دے نال کہی جا سکدی اے کہ اوتھے یقینی طور اُتے سطحی برف تے کرۂ فضائی وچ پانی دے بخارات موجود نیں ، لہٰذا اساں اسنوں آلودہ نئيں کرنا چاہے گا تے خرد جرثومیاں نوں اوتھے متعارف کروا کے اس نوں ناقابل استعمال بنا دین گے ۔"

[64] سی او ایس پے اے آر سیاروی حفاظتی پالیسی Archived 2016-03-04 at the وے بیک مشین (20 اکتوبر 2002ء؛ ترمیم شدہ 24 مارچ 2011ء)

[65] جدوں حیاتیاتی کرہ ٹکراندا اے – ناسا دے سیاروی حفاظتی پروگرام دی تریخ، مائیکل میلٹزر، مئی 31، 2012ء،دیکھو باب 7، مریخ اُتے واپسی – حتمی حصّہ: "کیندا ساناں انسانی مہمات نوں حساس اہداف توں دور رکھنا چاہئے"

[66] جانسن، جیمز ای "سیاروی حفاظتی علم دی کمی برائے انسانی ماورائے ارض مہمات: مقصد و دائرہ کار"( 2015ء)

[67] مریخ اُتے محفوظ صفحہ 37 "مریخی حیاتیاندی آلودگی اس وقت وقوع پزیر ہو سکدی اے اگر خلا نورد آلودہ مٹی وچ سانس لیں گے، یاوہ ایسے مادّے دے نال رابطہ کر بیٹھاں جو انہاں دی رہائش گاہ وچ متعارف کروایا گیا ہو۔ اگر خلا نورد خود آلودہ جاں فیر متاثر ہو جان تو ایہ بات یقینی اے کہ اوہ مریخی حیاتیاتی ہستیاں وچ جاں اپنی رفیق کاراں وچ بیماری نوں منتقل کر سکدے نیں جاں اس طرح دی ہستیاں نوں زمین اُتے آنے دے دوران زمینی حیاتیاتی کرہ وچ پھیلا سکدے نیں ۔ کوئی وی آلودہ خلائی گاڑی جاں کوئی آلہ جو زمین اُتے واپس آئے اوہ وی آلودگی پھیلانے دا سبب بن سکدا اے۔"

[68] "مریخ اول – مریخ اُتے 2023ء تک اک مکمل خود مختار انسانی بستی قائم کرنے دا قدم"۔

[69] ہولیگن، اینا (19 جون 2012ء)۔ "کیندا ولندیزی خلاء وچ ٹی وی حقیقی ڈرامے وچ رہ سکتے نیں ؟"۔ بی بی سی۔ اخذ کردہ 26 نومبر 2012ء۔

[70] مین، ایڈم (27 دسمبر 2012ء)۔ "سال دا سب توں زیادہ نڈر نجی خلائی کھوجی منصوبہ"۔ وائرڈ۔ اخذ کردہ 29 دسمبر 2012ء۔

[71] "نویں منصوبے دا مقصد مریخ اُتے انسانی بستی دا قیام اے"۔ phys.org۔ اخذ کردہ 12 جون 2015ء۔

[72] الیکس نیپ (27 نومبر 2012ء)۔ "اسپیس ایکس دے ارب پتی ایلون مسک چاہتے نیں کہ مریخ پر80,000 لوگاں دی بستی قائم ہو جائے"۔ فوربس۔ اخذ کردہ 12 جون 2015ء۔

[73] "مسک سمجھتے نیں کہ اساں مریخ اُتے چھیندی ای ہوں گے - بزنس انسائڈر "۔ بزنس انسائڈر۔ 24 اپریل 2015ء۔ اخذ کردہ 12 جون 2015ء۔

[74] ttp://www.virgin.com/news/mars-its-virgin-territory

[75] ایلڈرن، بز(13 جون 2013ء)۔ "مریخ دی پکار"۔ نیو یارک ٹائمز۔ اخذ کردہ 17 جون 2013ء۔

[76] ڈن، مارشیا (27 اگست 2015ء)بز ایلڈرن نے یونیورسٹی توں وابستگی اختیار کر لی تے ہن مریخ دے لئی "جامع منصوبہ " بنا رہے نیں ۔ اے پی نیوز۔ اخذ کردہ 30 اگست 2015ء۔

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]

[۴۲]

[۴۳]

[۴۴]

[۴۵]

[۴۶]

[۴۷]

[۴۸]

[۴۹]

[۵۰]

[۵۱]

[۵۲]

[۵۳]

[۵۴]

[۵۵]

[۵۶]

[۵۷]

[۵۸]

[۵۹]

[۶۰]

[۶۱]

[۶۲]

[۶۳]

[۶۴]

[۶۵]

[۶۶]

[۶۷]

[۶۸]

[۶۹]

[۷۰]

[۷۱]

[۷۲]

[۷۳]

[۷۴]

[۷۵]

[۷۶]