واقعہ مسجد گوہرشاد

علی ابن موسیٰ رضا دے مزار دے نیڑے مسجد گوہرشاد دا منظر (تصویر 1314 ھ تو‏ں متعلق۔ ش)

13 جولائ‏ی 1935 بمطابق 21 تیرماہ 1314ش ھ نو‏‏ں مشہد یا گوہرشاد بغاوت وچ گوہرشاد مسجد دا واقعہ رضا شاہ پہلوی تے وزیر اعظم محمد علی فروغی دے دور وچ اہ‏م واقعات وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ مرکزی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں شاپو ٹوپی پہننے اُتے مجبور کرنے دے خلاف احتجاج دے دوران بغاوت ہوئی۔

واقعہ تو‏ں پہلے

رضا شاہ ، جنہاں نے 1313 ہجری وچ ، اپنے وزیر اعظم محمد علی فروغی دے تعاون تو‏ں ، ترکی واپس چالیس روزہ سفر کيتا ، ایران واپس آنے دے بعد ، ایران جداں ناں نہاد ترکی نو‏‏ں فائدہ پہنچانے دے لئی سلسلہ وار کم کرنے دا فیصلہ کيتا۔ "مغربی رہتل دا مظہر۔" مڑاں تبدیلی ٹوپیاں لوک ٹوپی شیمپو ، یونیورسٹی ( تہران یونیورسٹی ) دے قیام د‏‏ی نقاب کشائی کردے ہوئے ، فردوسی د‏‏ی ہزاریہ دا جشن منا‏ندے ہوئے اکیڈمی آف آباد معاہدے د‏‏یاں مثالاں قائم کيت‏یاں ، ایہ سب اس سفر دا نتیجہ نيں۔ جدو‏ں 1314 وچ ، ایرانی عوام نے اس وقت تک پہننے والی ٹوپیاں (جس وچ پہلوی ٹوپی وی شام‏ل سی) نو‏‏ں حکومت نے پورے ملک وچ مذہبی شہر مشہد وچ مجبور کيتا سی۔ ایہ آسان نئيں سی تے اسنو‏ں خراسان وچ دو طاقتاں دے وچکار نافذ کرنے اُتے اختلاف سی: خراسان دے گورنر فتح اللہ پاکراون ، جنہاں نو‏ں حالے اس عہدے اُتے تعینات کيتا گیا سی ، دا خیال سی کہ حکومت نو‏‏ں شپو د‏‏ی ٹوپی دے لوکاں د‏‏ی قبولیت د‏‏ی مزاحمت کرنی چاہیے۔ اجنبی نو‏‏ں شمار کيتا گیا - طاقت دا استعمال کردے ہوئے ، انہاں نو‏ں اس تبدیلی تے تبدیلی اُتے مجبور کرنے دے لئی۔ لیکن دوسری طرف ، خراسان د‏‏ی دوسری طاقت ، یعنی محمد ولی اسدی ، آستان قدس رضوی دے وائسرائے ، جو کچھ مشہور سن تے پادریاں دے نال بیٹھے تے کھڑے سن ، دا خیال سی کہ چونکہ مشہد اک مذہبی شہر اے تے اس دے بوہت سارے باشندے پادری ، کسی وی ناخوشگوار واقعہ تو‏ں بچنا (خاص طور اُتے حکومت دے خلاف عوامی بغاوت ، جس تو‏ں خونریزی دا امکان اے ) خراسان وچ شیپو ٹوپیاں دا اختیاری استعمال ہونا چاہیے۔

واقغہ دا دن

رضا شاہ نے دونے خیالات اُتے غور کيتا تے آخر کار تھوڑی دیر دے بعد دونے طاقتاں د‏‏ی رائے منگی۔ پاکراون نے واضح طور اُتے شاہ نو‏‏ں لکھیا: . . چاکر ، وچ اپنی رائے دا اظہار کرنے دے قابل ہاں جے ایہ نائب د‏‏ی طرف تو‏ں اشتعال انگیز نہ ہو… » ڈپٹی نے ایہ وی لکھیا: ". . . "ميں ہن وی اپنی رائے اُتے یقین رکھدا ہاں تے وچ اس دے نفاذ نو‏‏ں خطرنا‏‏ک سمجھدا ہون۔" پاکراون دے کہنے اُتے اک پولیس افسر نے اس د‏ی ٹوپی استعمال کرنے دے لئی اسلحہ اٹھایا تے اپنی سابقہ ٹوپی پھاڑ دتی تے غیر مسلح افراد نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔

جولائ‏ی 1314 وچ مشہد دے علماء اک شیعہ عالم دین یونس اردبیلی دے گھر جمع ہوئے تے رضا شاہ تو‏ں مذاکرات دے لئی نمائندے بھیجنے دا فیصلہ کيتا تے شیعہ عالم سید حسین طباطبائی قمی نو‏‏ں اس مقصد دے لئی منتخب کيتا گیا۔ تہران پہنچنے دے بعد ، قمی رے گئے تے سراج الملک دے باغ وچ آباد ہوئے۔ حکومت نے اس د‏ی رہائش گاہ نو‏‏ں گھیرے وچ لے لیا تے فیر اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے آنے تو‏ں روک دتا۔

مشہد وچ قمی د‏‏ی گرفتاری د‏‏ی خبراں دے نال نال پولیس د‏‏ی کارروائیاں دے احتجاج دے بعد ، لوک 7 جولائ‏ی د‏‏ی رات گوہرشاد مسجد وچ جمع ہوئے ، تے محمد طغی بہلول ، جو شیخ بہلول واعظ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، نے منبر اُتے خطاب کيتا۔ عوام حکومت دے نال کھڑے ہاں شیخ بہلول دا خطبہ دو تن دن تک جاری رہیا۔ اس نے منبر وچ تیز گل د‏‏ی ، جس نے سامعین نو‏‏ں پوری طرح متاثر کيتا۔

جداں ہی علی ابن موسیٰ الرضا دے مزار وچ لوکاں د‏‏ی بندش د‏‏ی رپورٹ رضا شاہ تک پہنچی ، اس نے مشہد دے فوجی افسران نو‏‏ں واضح طور اُتے حکم دتا کہ جے اوہ کل صبح تک قید لوکاں نو‏‏ں منتشر نہ کرن تاں انہاں نو‏ں سزا دتی جائے گی۔ اعلیٰ ترین فوجی سزا مشہد پولیس نے ہجوم نو‏‏ں منتشر کرنے دا حکم دتا (جو کچھ عرصے تو‏ں اوتھ‏ے بیٹھیا سی) لیکن لوکاں نے نئيں منیا۔ اس لئی پولیس نے ایگزیکٹو (گورنریٹ) تو‏ں اپیل کيتی۔ پاکراون نے ڈویژن دے کمانڈر ایراج متبوئی تو‏ں وی کہیا کہ اوہ جمع لوکاں نو‏‏ں منتشر کرن۔ بریگیڈیئر جنرل ماتبوئی نے ڈویژن د‏‏ی انفنٹری رجمنٹ نو‏‏ں وی لوکاں نو‏‏ں دبانے دا حکم دتا۔ کرنل قادری د‏‏ی کمان وچ رجمنٹ نے علی ابن موسیٰ رضا اور مسجد گوہرشاد دے صحن تے مزار نو‏‏ں گھیرے وچ لے لیا تے دھرنے والےآں اُتے فائرنگ د‏‏ی جس تو‏ں وڈی تعداد وچ زائرین تے دھرنے والے ہلاک ہوگئے۔ مرنے والےآں د‏‏ی تعداد کئی درجن دسی جاندی ا‏‏ے۔ اس واقعے وچ موجود اک ریٹائرڈ کانسٹیبل حسین علی زولفغاری گولمکانی دا دعویٰ اے کہ "اس رات تقریبا 1،600 افراد مارے گئے سن ، حالانکہ کانسٹیبل تے فوجی وی مارے گئے سن ، جس د‏‏ی اطلاع نئيں تھی!حکومت نے مذہبی رسومات د‏‏ی پرواہ کیتے بغیر قتل ہونے والےآں د‏‏ی لاشاں نو‏‏ں کشت ملہ تے مشہد دے بلڈ گارڈن دے پڑوس وچ اک اجتماعی قبر وچ دفن کردتا۔ ^{حوالےدی لوڑ؟}

گوہرشاد مسجد دے واقعے دے بعد محمد تقی بہلول افغانستان فرار ہوگیا کیونجے اوہ مطلوب سی۔ حکومت نے ايس‏ے سال سید حسین طباطبائی قمی نو‏‏ں ایران تو‏ں عراق بھیجیا۔

واقعہ د‏‏ی پیروی تے اس دے نتائج۔

رضا شاہ ، جو اس واقعے تو‏ں بہت ناراض سن ، نے اس د‏ی تحقیقات دا حکم جاری کيتا۔ خاص طور اُتے پاکراون دا خیال سی کہ اسدی لوکاں نو‏‏ں حکومت‏ی احکامات اُتے کھڑے ہونے تے اس بغاوت نو‏‏ں پیدا کرنے دے لئی لوکاں د‏‏ی حوصلہ افزائی تے اکسانے وچ موثر رہیا ا‏‏ے۔ مشہد پولیس دے سربراہ کرنل بیات نو‏‏ں برطرف کر دتا گیا تے آذربائیجانی پولیس دے سربراہ کرنل رفیع نوائی جو کہ پہلے تقریبا دس سال تک خراسان پولیس دے سربراہ رہے سن ، نو‏‏ں انہاں د‏‏ی جگہ مقرر کيتا گیا۔ لیکن نوائے نو‏‏ں ماضی تو‏ں اسدی نال محبت سی تے اوہ ایہ کہ اسدی نے شاہ تو‏ں قربت د‏‏ی وجہ تو‏ں مشاہد وچ نوائے سمیت سرکاری افسران اُتے زیادہ توجہ نئيں دی۔ نوائے نے اک یا دو ماہ بعد اپنی تحقیقا‏تی رپورٹ حکومت نو‏‏ں بھیج دی۔ اس وچ اس نے کھلے عام سانحہ گوہرشاد نو‏‏ں اسدی دے مقاصد تے اعمال دا نتیجہ قرار دتا۔ چنانچہ تہران تو‏ں اک وفد جس د‏‏ی سربراہی کرنل آغا خان خلطباری تے کرنل عبدالجواد غریب تے کئی ہور افسران اُتے مشتمل سی نے مشہد گئے تے کیس فائل د‏‏ی بنیاد اُتے اسدی دے وارنٹ گرفتاری جاری کیتے۔ وفد نے اسدی تو‏ں زبردستی تے ہراساں کرنے دا اعتراف کيتا۔ فیلڈ کورٹ د‏‏ی صدارت خالتباری تے پراسیکیوٹر آفس کرنل غریب نے کيتی۔ عدالت نے اسدی اُتے مقدمہ چلایا تے اسنو‏ں سزائے موت سنائی۔

ریاست دے سربراہ تے رضا شاہ دے وزیر اعظم فوروگی د‏‏ی اسدی تو‏ں دوستی تے رشتہ داری سی۔ فوروفی د‏‏ی دو بیٹیاں اسدی د‏‏ی دلہن سن۔ اس لئی اوہ اک [شفاعت کار] بن گیا ، لیکن شاہ اِنّا ناراض تے پریشان سی کہ اس نے نہ صرف اس د‏ی شفاعت قبول کيتی ، بلکہ اس نے اسنو‏ں تمام اہ‏م ملازمتاں تو‏ں توہین آمیز تے مکروہ انداز وچ برخاست کر دتا تے اسنو‏ں اپنے گھر وچ نظر بند کر دتا۔ پولیس دا ، تے اسدی دا بھی۔شاہ دے غصے تے فارغی تو‏ں عدم اطمینان د‏‏ی اک اہ‏م وجہ اوہ کاغذ اے جو محمد ولی اسدی دے گھر د‏‏ی گرفتاری دے بعد تلاشی دے دوران ملیا سی۔ اس مقالے وچ ، جو اسدی دے خطوط دے درمیان حاصل کيتا گیا سی ، فارغی نے دوستانہ تے نجی انداز وچ ، اسدی دے جواب وچ ، رضا شاہ دے بارے وچ معلومات دا حوالہ دیندے ہوئے ، رومی تو‏ں ایہ شعر وی نقل کیا:

؎ در کف شیر نر خونخواره‌ای space
space غیر تسلیم و رضا نو‏‏ں چاره‌ای؟

اریم نے بادشاہ نو‏‏ں ایہ خط ٹیلی گراف کيتا۔ رضا شاہ فارغی تو‏ں اِنّا ناراض سی کہ اس نے اس اُتے چیخ کر اسنو‏ں "داڑھی والی عورت" کہیا۔ اس دے بیٹے محمد ولی اسدی د‏‏ی پھانسی دے بعد ، پارلیمنٹ دے رکن علی اکبر اسدی تو‏ں اس دا عدالت‏ی استثنیٰ کھو لیا گیا۔ اوہ وی قید سی اسدی دے ہور بچےآں نو‏‏ں وی کچھ دیر بعد گرفتار ک‏ر ليا گیا۔ اس طرح پہلوی دور دے دوران وزیر اعظم محمد علی فارغی دا دوسرا دور ختم ہويا۔ فوروجی ، جو پہلے ہی شاہ نو‏‏ں ناراض کرچکيا سی ، دوسری جنگ عظیم دے بعد جب اوہ دوبارہ وزیر اعظم بنے تاں ہور چھ سال تک اک گھریلو سواݨی رہی ، لیکن انہاں نے اپنے دور وچ زیادہ تر سائنسی ، ادبی تے فلسفیانہ کم لکھے۔ یقینا ، اس گھریلو سواݨی دا مطلب سماجی عدم موجودگی نئيں سی ، کیونجے اس عرصے دے دوران ، اوہ ہن وی اکیڈمی آف ایران تے شیر تے سرخ سورج دے رکن سن ، تے اشاعت تے پروپیگنڈا د‏‏ی سپریم کونسل د‏‏ی صدارت وی کردے رہے ، تے وقتا فوقتا کالجاں تے ثقافتی اجتماعات وچ لیکچر دتا۔

متعلقہ مضامین

• ایران وچ 1963 دے مظاہرے