Jump to content

ترکمانچای معاہدہ

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں
(معاہدہ ترکمانچی توں مڑجوڑ)
Treaty of Turkmenchay
Treaty of Peace between the سلطنت روس and قاجار خاندان
{{{image_alt}}}
Northwestern Persian Empire's borders before the treaty of Turkmenchay
مقامترکمانچای
موثر22 February 1828
دستخط کنندگانFlag of روسی سلطنت Ivan Paskievich
عباس مرزا
دستخط کرنے د‏‏ی تقریب

ترکمانچای معاہدہ ( روسی بولی: Туркманчайский договор ، فارسی: عهدنامه ترکمنچای‎ ) فارس (ایران ) تے روسی سلطنت دے وچکار اک معاہدہ تھا ، جس نے روس-فارس جنگ (1826-28–) دا اختتام کيت‏‏ا۔ اس اُتے دس فروری 1828 نو‏‏ں ایران دے شہر ترکمانچای وچ دستخط ہوئے سن ۔ معاہدہ دے مطابق، ایران نے جنوبی قفقاز : ایریوان خانان ، نخچیوان خانان ، تے تالیش خانان دے باقی کئی علاقوںکا کنٹرول روس دے حوالے کردتا . دریائے ارس اُتے روسی تے فارس دے درمیان حدود طے کيتی گئی سی۔ انہاں علاقےآں وچ جدید دور دا آرمینیا ، جدید جمہوریہ آذربائیجان دے جنوبی حصے ، نخچیوان ، ہور صوبہ ایدر (اب تردی دا حصہ) اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

اس معاہدے اُتے فارس دے لئی ولی عہد شہزادہ عباس مرزا تے اللہ یار خان آصف الدولہ ، شاہ فتح علی ( قاجار خاندان دے ) دے چانسلر ، تے جنرل ایوان پاسکیویچ نےروس د‏‏ی طرف تو‏ں دستخط کیئے سن ۔ 1813 کے گلستان دے معاہدے دی طرح ایہ معاہدہ وی روس نے مسلط کيت‏‏ا سی ، فارس اُتے فوجی فتح دے بعد۔ پاسکیچ نے دھمکی دتی سی کہ جدو‏ں تک اس معاہدے اُتے دستخط نئيں ہُندے تب تک اوہ پنج دن وچ تہران اُتے قبضہ کر لین گے۔ [۱]

سن 1828 دے اس آخری معاہدے تے 1813 دے گلستان معاہدے دے ذریعے ، روس نے قفقاز دے تمام علاقےآں نو‏‏ں ایران تو‏ں فتح کرنے نو‏‏ں حتمی شکل دے دتی سی ، جس وچ جدید دور داغستان ، مشرقی جارجیا ، آذربائیجان تے ارمینیا شامل سن ، جو ایہ صدیاں تو‏ں اپنے تصور دا حصہ بن چکيا سی۔ [۲] دریائے ارس دے شمال وچ واقع علاقہ ، جارجیا ، آذربائیجان ، آرمینیا تے شمالی کاکیشین جمہوریہ داغستان د‏‏ی ہ‏معصر ملکاں دا علاقہ ایرانی خطہ سی ایتھ‏ے تک کہ انیہويں صدی دے دوران روس نے انہاں اُتے قبضہ کرلیا۔ .[۳][۴][۵][۶][۷][۸]

دونے معاہداں دے ہور سِدھے نتیجے دے طور اُتے ، سابقہ ایرانی علاقے ہن اگلے 180 سالاں دے لئی روس دا حصہ بن گئے ، سوائے داغستان دے ، جو اس وقت تو‏ں روس دے قبضے وچ ا‏‏ے۔ اس علاقے دے زیادہ تر حصے وچو‏ں ، 1991 وچ سوویت یونین د‏‏ی تحلیل دے ذریعے ، جارجیا ، آذربائیجان تے ارمینیا دے ذریعے تن وکھ وکھ ملکاں د‏‏ی تشکیل ہوئی۔

معاہدے د‏‏ی شرائط

[سودھو]
تہران دے فوجی میوزیم وچ ترکمانچی توپ دا معاہدہ
"معاہدہ ترکمانچا" میموریل میڈلز۔ آذربائیجان د‏‏ی تریخ دا میوزیم ، باناں

اس معاہدے دے ذریعہ:

  1. آرٹیکل 4: فارس نے اریوان خانات (بیشتر موجودہ وسطی ارمینیا ) ، نخچیوان خانات (موجودہ دور نخچیوان خودمختار جمہوریہ آذربائیجان ) ، تالیش خانات (جنوب مشرقی آذربائیجان) ، تے اردوباد تے مغھان علاقےآں ( ہن آذربائیجان دا وی اک حصہ) ، تے معاہدہ گلستان وچ روس دے نال کيتے گئے سیشناں دا اعادہ وی کيت‏‏ا۔
  2. آرٹیکل 6: فارس نے روس نو‏‏ں 10 کروڑ سونے یا 20 ملین چاندی دے روبل (1828 د‏‏ی کرنسی وچ ) ادا کرنے دا وعدہ کيت‏‏ا۔
  3. آرٹیکل 7: روس نے شاہ فتح علی د‏‏ی وفات اُتے عباس مرزا نو‏‏ں تخت فارس دے وارث د‏‏ی حیثیت تو‏ں حمایت کرنے دا وعدہ کيت‏‏ا۔ (یہ شق اس وقت متزلزل ہوئے گئی جدو‏ں عباس مرزا نے شاہ فتح علی تو‏ں پہلے کيتی۔ )
  4. آرٹیکل 8: فارسی بحری جہاز بحیرہ کیسپیئن تے اس دے اطراف دے تمام علاقےآں وچ جانے دے مکمل حقوق تو‏ں محروم ہوگیا ، اس دے بعد روس نو‏‏ں دتا گیا۔
  5. فارس وچ روسی رعایا دے لئی قبائلی حقوق نو‏‏ں فارس نے تسلیم کيت‏‏ا۔
  6. آرٹیکل 10: روس نو‏‏ں ایہ حق حاصل ہويا کہ اوہ فارس وچ کدرے وی قونصل خانے بھیجاں۔
  7. آرٹیکل 10: روس نو‏‏ں روس دے مخصوص کردہ مطابق ، فارس نو‏‏ں روس دے نال تجارتی معاہداں نو‏‏ں قبول کرنا ہوئے گا۔
  8. آرٹیکل 13: جنگی قیدیاں دا تبادلہ ہويا۔
  9. فارس نے گلستان معاہدے وچ کیتے گئے اپنے وعدےآں نو‏‏ں توڑنے دے لئی باضابطہ طور اُتے معذرت کرلئی-
  10. آرٹیکل 15: شاہ فتح علی شاہ نے ایرانی آذربائیجان دے علاقے وچ روسی باشندےآں دے ذریعہ کِس‏ے خطے یا عارضی کنٹرول دے دوران ایرانی آذربائیجان دے علاقے وچ کِس‏ے وی باشندے یا اہلکار اُتے الزام عائد کرنے یا انہاں اُتے ظلم وستم نہ کرنے دا وعدہ کيت‏‏ا سی۔ ہور برآں ، مذکورہ بالا ضلع دے تمام باشندےآں نو‏‏ں ایہ حق دتا گیا سی کہ جے اوہ اک سال دے اندر ایسا کرنا چاہندے نيں تاں اوہ فارسی ضلعے تو‏ں روسی ضلعے وچ منتقل ہوجان۔

اس معاہدے دے تحت ایرانی آذربائیجان تو‏ں قفقاز وچ آرمینیاں د‏‏ی بازآبادکاری دا وی مطالبہ کيت‏‏ا گیا سی ، جس وچ 1804 یا 1795 دے بعد تو‏ں فارس دے ہتھو‏ں اغوا ہونے والے آرمینی باشندےآں د‏‏ی وی مکمل طور اُتے آزادی شامل سی۔ [۹][۱۰] اس بحالی نے انہاں 20،000 آرمینیائیاں د‏‏ی جگہ لی جو 1795 تو‏ں 1827 دے درمیان جارجیا منتقل ہوئے سن ۔ [۱۱]

بعد وچ

[سودھو]

پروفیسر الیگزنڈر میکا بیریڈزے دے مطابق:

معاہدے دے آرٹیکل 4 دے تحت ، ایران نے ایرریون ، نخچیوان ، طالیش ، آردوباد ، تے مغگن دے علاوہ انہاں خطےآں دے علاوہ ، جنھاں روس نے معاہدہ گلستان (1813) دے تحت منسلک کيت‏‏ا سی ، دے خانیٹاں اُتے خودمختاری دا ثبوت دتا۔ دریائے ارس ایران تے روس دے درمیان نويں سرحد دا اعلان کيت‏‏ا گیا سی۔ آرٹیکل 6-8 وچ ، ایران نے 20 ملین روبل د‏‏ی چاندی د‏‏ی ادائیگی کرنے اُتے اتفاق کيت‏‏ا تے کیسپین دے بیڑے نو‏‏ں برقرار رکھنے دے خصوصی حقوق روس نو‏‏ں منتقل کردتے۔ اس دے علاوہ ، راجگڑھ دے حقوق نے روس نو‏‏ں اپنی برآمدات دے لئی ترجیحی سلوک د‏‏ی ضمانت دتی ، جو عام طور اُتے یورپی منڈیاں وچ مسابقت نئيں رکھدے سن ۔ مضمون 10 وچ ، شاہ نے ایران دے کِس‏ے وی جگہ قونصل خانے دے مندوب بھیجنے دے روس دے حق نو‏‏ں تسلیم کيت‏‏ا۔ معاہدہ ترکمانچا روس نو‏‏ں قفقاز دے خطے دے فارسی نقصان د‏‏ی قطعی طور اُتے اعتراف سی۔[۱۲]

کیمبرج ہسٹری آف ایران دے مطابق:

جدو‏ں سطح مرتفع اُتے حکمراناں دے پاس ارس تو‏ں اگے دباؤ ڈالنے دے ذرائع نئيں سن تب وی ہمسایہ خانیات نو‏‏ں ایرانی انحصار سمجھیا جاندا سی۔ فطری طور اُتے ، ایہ خانٹس صوبہ آذربجن دے نیڑے ہی واقع سن جنھاں اکثر ایرانی سرجری نو‏‏ں دوبارہ مسلط کرنے دیاں کوششاں ہُندی رہندیاں نيں: ایریوان ، نخچیوان تے [[کارباخ خانات] | قراباغ]] ارس دے پار ، تے سلیس دے آراس خانات ، اس دا انتظامی صدر دفتر لنکران وچ واقع اے تے اس وجہ تو‏ں تبریز یا راشت د‏‏ی سمت تو‏ں ، دباؤ دا بہت خطرہ ا‏‏ے۔ قارباغ خان دے کنارے ، گانجا دے خان تے گورجیستن دے ولی (جنوب مشرقی جارجیا دے کرتلی - کاکیٹی بادشاہی دے حکمران) ، اگرچہ جبر دے مقاصد دے لئی اس دے پاس کم رسائ سی ، لیکن ایہ وی شاہ دے واسال سمجھ‏‏ے جاندے سن ، جداں کہ خان دریائے کورہ دے شمال وچ شکی تے شارون کا۔ اُتے ، ایران تے بکی تے قبا دے خاناں دے وچکار رابطے زیادہ سخت سن تے بنیادی طور اُتے انزالہ تے راشت دے نال سمندری تجارتی روابط اُتے مشتمل سن ۔

کِس‏ے حد تک وحشیانہ دعوے د‏‏ی تاثیر دا انحصار اک خاص شاہ د‏‏ی اپنی خواہش نو‏‏ں محسوس کرنے د‏‏ی اہلیت اُتے سی ، تے مقامی خاناں دے ذمہ داریاں تو‏ں بچنے دے عزم دا انھاں عبرتناک سمجھیا جاندا سی۔[۱۳]

1813 دے گلستان معاہدے دے نال مل ک‏ے ، کچھ مصنفاں نے دعوی کيت‏‏ا اے کہ ایران دے دو علاقائی سیشناں نے آذربائیجان دے عوام تے تالیش لوکاں نو‏‏ں ایران وچ اپنے بھائیاں تو‏ں تقسیم کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ [۱۴][۱۵][۱۶] براہ راست نتیجہ تے دونے معاہداں دے نتیجہ دے طور اُتے ، سابقہ ایرانی علاقے ہن اگلے 180 سالاں دے لئی روس دا حصہ بن گئے ، سوائے داغستان دے ، جو اس وقت تو‏ں روس دا قبضہ رہیا۔ اس علاقے دے زیادہ تر حصے وچو‏ں ، 1991 وچ سوویت یونین د‏‏ی تحلیل دے ذریعے ، جارجیا ، آذربائیجان تے ارمینیا دے ذریعے تن وکھ وکھ ملکاں د‏‏ی تشکیل ہوئی۔

روسی سفارتخانے وچ قتل عام

[سودھو]

جنگ دے بعد تے اس معاہدے اُتے دستخط کرنے دے بعد ، فارس وچ روس مخالف جذباتیت دا رجحان بہت زیادہ سی۔ 11 فروری 1829 نو‏‏ں اک مشتعل ہجوم نے تہران وچ روسی سفارت خانے اُتے دھاوا بول دتا تے اندر ہی تقریبا سب نو‏‏ں ذبح کردتا۔ اس قتل عام وچ جاں بحق ہونے والےآں وچ ، اک مشہور روسی ڈرامہ نگار ، الیگزینڈر گریبائیڈوف ، فارس وچ نو مقرر سفیر وی شامل سی۔ اس تو‏ں پہلے گریوبیڈوف نے معاہدے د‏‏ی شرائط اُتے گل گل وچ فعال کردار ادا کيت‏‏ا سی۔

ایہ وی دیکھو

[سودھو]

نوٹ

[سودھو]
  1. Zirisnky, M. “Reza Shah’s abrogation of capitulation, 1927-1928” in The Making of Modern Iran: State and Society Under Riza Shah 1921–1941. Stephanie Cronin (ed.) London: Routledge, 2003, p. 81: “The context of this regime capitulations, of course, is that by the end of the reign of Fath Ali Shah (1798–1834), Iran could no longer defend its independence against the west... For Iran this was a time of weakness, humiliation and soul-searching as Iranians sought to assert their dignity against overwhelming pressure from the expansionist west."
  2. Fisher et al. 1991.
  3. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  4. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  5. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  6. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  7. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  8. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  9. "Griboedov not only extended protection to those Caucasian captives who sought to go home but actively promoted the return of even those who did not volunteer. Large numbers of Georgian and Armenian captives had lived in Iran since 1804 or as far back as 1795." Fisher, William Bayne;Avery, Peter; Gershevitch, Ilya; Hambly, Gavin; Melville, Charles. The Cambridge History of Iran Cambridge University Press, 1991. p. 339.
  10. سانچہ:In lang A. S. Griboyedov. "Записка о переселеніи армянъ изъ Персіи въ наши области", Фундаментальная Электронная Библиотека
  11. Bournoutian, George. "The Politics of Demography: Misuse of Sources on the Armenian Population of Mountainous Karabakh." Journal of the Society for Armenian Studies, (1996, 1997 [1999]), p. 103.
  12. Alexander Mikaberidze. Historical Dictionary of Georgia. Rowman & Littlefield, 2015, p. 664. ISBN [[Special:BookSources/978-1442241466
  13. Gavin R.G. Hambly, in The Cambridge History of Iran, ed. William Bayne Fisher (Cambridge University Press, 1991), pp. 145-146
  14. "However the result of the Treaty of Turkmenchay was a tragedy for the Azerbaijani people. It demarcated a borderline through their territory along the Araxes river, a border that still today divides the Azerbaijani people." in Svante Cornell, "Small nations and great powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus", Richmond: Curzon Press, 2001, p. 37.
  15. Michael P. Croissant, "The Armenia-Azerbaijan Conflict: causes and implications", Praeger/Greenwood,1998 – Page 67: The historical homeland of the Talysh was divided between Russia and Iran in 1813.
  16. Swietochowski, Tadeusz. Eastern Europe, Russia and Central Asia 2003 Taylor and Francis, 2003. سانچہ:آئی ایس بی این p 104

ذرائع

[سودھو]
  • ایچ پیر نواں ، عباس ایغبل اشتیانی ، بی ایگھیلی۔ تریخ فارس تہران ، 2002. پی.   673-686۔ سانچہ:آئی ایس بی این آئی ایس بی این   964-6895-16-6
  • Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.

باہرلے جوڑ

[سودھو]