ترکمانچای معاہدہ
| Treaty of Peace between the سلطنت روس and قاجار خاندان | |
|---|---|
 Northwestern Persian Empire's borders before the treaty of Turkmenchay | |
| مقام | ترکمانچای |
| موثر | 22 February 1828 |
| دستخط کنندگان |  Ivan Paskievich عباس مرزا |
ترکمانچای معاہدہ ( روسی بولی: Туркманчайский договор ، فارسی: عهدنامه ترکمنچای ) فارس (ایران ) تے روسی سلطنت دے وچکار اک معاہدہ تھا ، جس نے روس-فارس جنگ (1826-28–) دا اختتام کيتا۔ اس اُتے دس فروری 1828 نوں ایران دے شہر ترکمانچای وچ دستخط ہوئے سن ۔ معاہدہ دے مطابق، ایران نے جنوبی قفقاز : ایریوان خانان ، نخچیوان خانان ، تے تالیش خانان دے باقی کئی علاقوںکا کنٹرول روس دے حوالے کردتا . دریائے ارس اُتے روسی تے فارس دے درمیان حدود طے کيتی گئی سی۔ انہاں علاقےآں وچ جدید دور دا آرمینیا ، جدید جمہوریہ آذربائیجان دے جنوبی حصے ، نخچیوان ، ہور صوبہ ایدر (اب تردی دا حصہ) اُتے مشتمل اے۔
اس معاہدے اُتے فارس دے لئی ولی عہد شہزادہ عباس مرزا تے اللہ یار خان آصف الدولہ ، شاہ فتح علی ( قاجار خاندان دے ) دے چانسلر ، تے جنرل ایوان پاسکیویچ نےروس دی طرف توں دستخط کیئے سن ۔ 1813 کے گلستان دے معاہدے دی طرح ایہ معاہدہ وی روس نے مسلط کيتا سی ، فارس اُتے فوجی فتح دے بعد۔ پاسکیچ نے دھمکی دتی سی کہ جدوں تک اس معاہدے اُتے دستخط نئيں ہُندے تب تک اوہ پنج دن وچ تہران اُتے قبضہ کر لین گے۔ [۱]
سن 1828 دے اس آخری معاہدے تے 1813 دے گلستان معاہدے دے ذریعے ، روس نے قفقاز دے تمام علاقےآں نوں ایران توں فتح کرنے نوں حتمی شکل دے دتی سی ، جس وچ جدید دور داغستان ، مشرقی جارجیا ، آذربائیجان تے ارمینیا شامل سن ، جو ایہ صدیاں توں اپنے تصور دا حصہ بن چکيا سی۔ [۲] دریائے ارس دے شمال وچ واقع علاقہ ، جارجیا ، آذربائیجان ، آرمینیا تے شمالی کاکیشین جمہوریہ داغستان دی ہمعصر ملکاں دا علاقہ ایرانی خطہ سی ایتھے تک کہ انیہويں صدی دے دوران روس نے انہاں اُتے قبضہ کرلیا۔ .[۳][۴][۵][۶][۷][۸]
دونے معاہداں دے ہور سِدھے نتیجے دے طور اُتے ، سابقہ ایرانی علاقے ہن اگلے 180 سالاں دے لئی روس دا حصہ بن گئے ، سوائے داغستان دے ، جو اس وقت توں روس دے قبضے وچ اے۔ اس علاقے دے زیادہ تر حصے وچوں ، 1991 وچ سوویت یونین دی تحلیل دے ذریعے ، جارجیا ، آذربائیجان تے ارمینیا دے ذریعے تن وکھ وکھ ملکاں دی تشکیل ہوئی۔
معاہدے دی شرائط[سودھو]
اس معاہدے دے ذریعہ:
- آرٹیکل 4: فارس نے اریوان خانات (بیشتر موجودہ وسطی ارمینیا ) ، نخچیوان خانات (موجودہ دور نخچیوان خودمختار جمہوریہ آذربائیجان ) ، تالیش خانات (جنوب مشرقی آذربائیجان) ، تے اردوباد تے مغھان علاقےآں ( ہن آذربائیجان دا وی اک حصہ) ، تے معاہدہ گلستان وچ روس دے نال کيتے گئے سیشناں دا اعادہ وی کيتا۔
- آرٹیکل 6: فارس نے روس نوں 10 کروڑ سونے یا 20 ملین چاندی دے روبل (1828 دی کرنسی وچ ) ادا کرنے دا وعدہ کيتا۔
- آرٹیکل 7: روس نے شاہ فتح علی دی وفات اُتے عباس مرزا نوں تخت فارس دے وارث دی حیثیت توں حمایت کرنے دا وعدہ کيتا۔ (یہ شق اس وقت متزلزل ہوئے گئی جدوں عباس مرزا نے شاہ فتح علی توں پہلے کيتی۔ )
- آرٹیکل 8: فارسی بحری جہاز بحیرہ کیسپیئن تے اس دے اطراف دے تمام علاقےآں وچ جانے دے مکمل حقوق توں محروم ہوگیا ، اس دے بعد روس نوں دتا گیا۔
- فارس وچ روسی رعایا دے لئی قبائلی حقوق نوں فارس نے تسلیم کيتا۔
- آرٹیکل 10: روس نوں ایہ حق حاصل ہويا کہ اوہ فارس وچ کدرے وی قونصل خانے بھیجاں۔
- آرٹیکل 10: روس نوں روس دے مخصوص کردہ مطابق ، فارس نوں روس دے نال تجارتی معاہداں نوں قبول کرنا ہوئے گا۔
- آرٹیکل 13: جنگی قیدیاں دا تبادلہ ہويا۔
- فارس نے گلستان معاہدے وچ کیتے گئے اپنے وعدےآں نوں توڑنے دے لئی باضابطہ طور اُتے معذرت کرلئی-
- آرٹیکل 15: شاہ فتح علی شاہ نے ایرانی آذربائیجان دے علاقے وچ روسی باشندےآں دے ذریعہ کِسے خطے یا عارضی کنٹرول دے دوران ایرانی آذربائیجان دے علاقے وچ کِسے وی باشندے یا اہلکار اُتے الزام عائد کرنے یا انہاں اُتے ظلم وستم نہ کرنے دا وعدہ کيتا سی۔ ہور برآں ، مذکورہ بالا ضلع دے تمام باشندےآں نوں ایہ حق دتا گیا سی کہ جے اوہ اک سال دے اندر ایسا کرنا چاہندے نيں تاں اوہ فارسی ضلعے توں روسی ضلعے وچ منتقل ہوجان۔
اس معاہدے دے تحت ایرانی آذربائیجان توں قفقاز وچ آرمینیاں دی بازآبادکاری دا وی مطالبہ کيتا گیا سی ، جس وچ 1804 یا 1795 دے بعد توں فارس دے ہتھوں اغوا ہونے والے آرمینی باشندےآں دی وی مکمل طور اُتے آزادی شامل سی۔ [۹][۱۰] اس بحالی نے انہاں 20،000 آرمینیائیاں دی جگہ لی جو 1795 توں 1827 دے درمیان جارجیا منتقل ہوئے سن ۔ [۱۱]
بعد وچ[سودھو]
پروفیسر الیگزنڈر میکا بیریڈزے دے مطابق:
| ” | معاہدے دے آرٹیکل 4 دے تحت ، ایران نے ایرریون ، نخچیوان ، طالیش ، آردوباد ، تے مغگن دے علاوہ انہاں خطےآں دے علاوہ ، جنھاں روس نے معاہدہ گلستان (1813) دے تحت منسلک کيتا سی ، دے خانیٹاں اُتے خودمختاری دا ثبوت دتا۔ دریائے ارس ایران تے روس دے درمیان نويں سرحد دا اعلان کيتا گیا سی۔ آرٹیکل 6-8 وچ ، ایران نے 20 ملین روبل دی چاندی دی ادائیگی کرنے اُتے اتفاق کيتا تے کیسپین دے بیڑے نوں برقرار رکھنے دے خصوصی حقوق روس نوں منتقل کردتے۔ اس دے علاوہ ، راجگڑھ دے حقوق نے روس نوں اپنی برآمدات دے لئی ترجیحی سلوک دی ضمانت دتی ، جو عام طور اُتے یورپی منڈیاں وچ مسابقت نئيں رکھدے سن ۔ مضمون 10 وچ ، شاہ نے ایران دے کِسے وی جگہ قونصل خانے دے مندوب بھیجنے دے روس دے حق نوں تسلیم کيتا۔ معاہدہ ترکمانچا روس نوں قفقاز دے خطے دے فارسی نقصان دی قطعی طور اُتے اعتراف سی۔[۱۲] | “ |
کیمبرج ہسٹری آف ایران دے مطابق:
| ” | جدوں سطح مرتفع اُتے حکمراناں دے پاس ارس توں اگے دباؤ ڈالنے دے ذرائع نئيں سن تب وی ہمسایہ خانیات نوں ایرانی انحصار سمجھیا جاندا سی۔ فطری طور اُتے ، ایہ خانٹس صوبہ آذربجن دے نیڑے ہی واقع سن جنھاں اکثر ایرانی سرجری نوں دوبارہ مسلط کرنے دیاں کوششاں ہُندی رہندیاں نيں: ایریوان ، نخچیوان تے [[کارباخ خانات] | قراباغ]] ارس دے پار ، تے سلیس دے آراس خانات ، اس دا انتظامی صدر دفتر لنکران وچ واقع اے تے اس وجہ توں تبریز یا راشت دی سمت توں ، دباؤ دا بہت خطرہ اے۔ قارباغ خان دے کنارے ، گانجا دے خان تے گورجیستن دے ولی (جنوب مشرقی جارجیا دے کرتلی - کاکیٹی بادشاہی دے حکمران) ، اگرچہ جبر دے مقاصد دے لئی اس دے پاس کم رسائ سی ، لیکن ایہ وی شاہ دے واسال سمجھے جاندے سن ، جداں کہ خان دریائے کورہ دے شمال وچ شکی تے شارون کا۔ اُتے ، ایران تے بکی تے قبا دے خاناں دے وچکار رابطے زیادہ سخت سن تے بنیادی طور اُتے انزالہ تے راشت دے نال سمندری تجارتی روابط اُتے مشتمل سن ۔
کِسے حد تک وحشیانہ دعوے دی تاثیر دا انحصار اک خاص شاہ دی اپنی خواہش نوں محسوس کرنے دی اہلیت اُتے سی ، تے مقامی خاناں دے ذمہ داریاں توں بچنے دے عزم دا انھاں عبرتناک سمجھیا جاندا سی۔[۱۳] |
“ |
روسی سفارتخانے وچ قتل عام[سودھو]
جنگ دے بعد تے اس معاہدے اُتے دستخط کرنے دے بعد ، فارس وچ روس مخالف جذباتیت دا رجحان بہت زیادہ سی۔ 11 فروری 1829 نوں اک مشتعل ہجوم نے تہران وچ روسی سفارت خانے اُتے دھاوا بول دتا تے اندر ہی تقریبا سب نوں ذبح کردتا۔ اس قتل عام وچ جاں بحق ہونے والےآں وچ ، اک مشہور روسی ڈرامہ نگار ، الیگزینڈر گریبائیڈوف ، فارس وچ نو مقرر سفیر وی شامل سی۔ اس توں پہلے گریوبیڈوف نے معاہدے دی شرائط اُتے گل گل وچ فعال کردار ادا کيتا سی۔
ایہ وی دیکھو[سودھو]
- آرمینیا – ایران سرحد
- آذربائیجان – ایران سرحد
- 1907 دا اینگلو روسی کنونشن
- ایران روس تعلقات
- معاہداں دی لسٹ
- آخال معاہدہ
- معاہدہ گلستان
نوٹ[سودھو]
- ↑ Zirisnky, M. “Reza Shah’s abrogation of capitulation, 1927-1928” in The Making of Modern Iran: State and Society Under Riza Shah 1921–1941. Stephanie Cronin (ed.) London: Routledge, 2003, p. 81: “The context of this regime capitulations, of course, is that by the end of the reign of Fath Ali Shah (1798–1834), Iran could no longer defend its independence against the west... For Iran this was a time of weakness, humiliation and soul-searching as Iranians sought to assert their dignity against overwhelming pressure from the expansionist west."
- ↑ Fisher et al. 1991.
- ↑ Swietochowski, Tadeusz (1995). Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition. Columbia University Press. pp. 69, 133. ISBN 978-0-231-07068-3.
- ↑ L. Batalden, Sandra (1997). The newly independent states of Eurasia: handbook of former Soviet republics. Greenwood Publishing Group. p. 98. ISBN 978-0-89774-940-4.
- ↑ E. Ebel, Robert, Menon, Rajan (2000). Energy and conflict in Central Asia and the Caucasus. Rowman & Littlefield. p. 181. ISBN 978-0-7425-0063-1.
- ↑ Andreeva, Elena (2010). Russia and Iran in the great game: travelogues and orientalism (reprint ed.). Taylor & Francis. p. 6. ISBN 978-0-415-78153-4.
- ↑ Çiçek, Kemal, Kuran, Ercüment (2000). The Great Ottoman-Turkish Civilisation. University of Michigan. ISBN 978-975-6782-18-7.
- ↑ Ernest Meyer, Karl, Blair Brysac, Shareen (2006). Tournament of Shadows: The Great Game and the Race for Empire in Central Asia. Basic Books. p. 66. ISBN 978-0-465-04576-1.
- ↑ "Griboedov not only extended protection to those Caucasian captives who sought to go home but actively promoted the return of even those who did not volunteer. Large numbers of Georgian and Armenian captives had lived in Iran since 1804 or as far back as 1795." Fisher, William Bayne;Avery, Peter; Gershevitch, Ilya; Hambly, Gavin; Melville, Charles. The Cambridge History of Iran Cambridge University Press, 1991. p. 339.
- ↑ سانچہ:In lang A. S. Griboyedov. "Записка о переселеніи армянъ изъ Персіи въ наши области", Фундаментальная Электронная Библиотека
- ↑ Bournoutian, George. "The Politics of Demography: Misuse of Sources on the Armenian Population of Mountainous Karabakh." Journal of the Society for Armenian Studies, (1996, 1997 [1999]), p. 103.
- ↑ Alexander Mikaberidze. Historical Dictionary of Georgia. Rowman & Littlefield, 2015, p. 664. ISBN [[Special:BookSources/978-1442241466
- ↑ Gavin R.G. Hambly, in The Cambridge History of Iran, ed. William Bayne Fisher (Cambridge University Press, 1991), pp. 145-146
- ↑ "However the result of the Treaty of Turkmenchay was a tragedy for the Azerbaijani people. It demarcated a borderline through their territory along the Araxes river, a border that still today divides the Azerbaijani people." in Svante Cornell, "Small nations and great powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus", Richmond: Curzon Press, 2001, p. 37.
- ↑ Michael P. Croissant, "The Armenia-Azerbaijan Conflict: causes and implications", Praeger/Greenwood,1998 – Page 67: The historical homeland of the Talysh was divided between Russia and Iran in 1813.
- ↑ Swietochowski, Tadeusz. Eastern Europe, Russia and Central Asia 2003 Taylor and Francis, 2003. سانچہ:آئی ایس بی این p 104
ذرائع[سودھو]
- ایچ پیر نواں ، عباس ایغبل اشتیانی ، بی ایگھیلی۔ تریخ فارس تہران ، 2002. پی. 673-686۔ سانچہ:آئی ایس بی این آئی ایس بی این 964-6895-16-6
- Fisher, William Bayne; Avery, P.; Hambly, G. R. G; Melville, C. (1991). The Cambridge History of Iran 7. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-20095-4. Fisher, William Bayne; Avery, P.; Hambly, G. R. G; Melville, C. (1991). The Cambridge History of Iran 7. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-20095-4. Fisher, William Bayne; Avery, P.; Hambly, G. R. G; Melville, C. (1991). The Cambridge History of Iran 7. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-20095-4.