معتصم باللہ

المعتصم باللہ
خلافت عباسیہ دا اٹھواں خلیفہ
راج ویلہ	7 اگست 833ء – 5 جنوری 842ء
پیشرو	مامون الرشید
جانشین	الواثق باللہ
نسل	الواثق باللہ، المتوکل علی اللہ، محمد، احمد ، علی، عبداللہ
مکمل ناں ابو اسحاق محمد بن ہارون الرشید المعتصم باللہ العباسی
خاندان	خلافت عباسیہ
پیؤ	ہارون الرشید
ماں	ماردہ
جم	17 اکتوبر 796ء خلد محل، بغداد، خلافت عباسیہ، موجودہ عراق
موت	5 جنوری 842ء (عمر 45 سال) عباسی سامرا، سامرا، خلافت عباسیہ، موجودہ عراق
دفن	جوثق محل، عباسی سامرا، سامرا، موجودہ عراق
مذہب	سنی اسلام

ابو اسحاق محمد بن ہارون رشید (عربی: أبو إسحاق محمد بن هارون الرشيد) جو عام اپنے لقب معتصم باللہ (عربی: المعتصم بالله) دے ناں تو‏ں جانے جاندے نيں خلافت عباسیہ دا اٹھويں خلیفہ سی جس دا دور خلافت 833ء تو‏ں 842ء وچ اپنی موت تک رہیا۔ بمطابق ہجری تقویم 218ہجری وچ تخت نشاں ہويا تے بدستور 227ہجری تک خلیفہ رہیا۔ اُس دے عہدِ خلافت وچ مسئلہ خلق قرآن دے فتنے دا عروج رہیا۔

معتصم علانیہ ہ‏‏م جنس پرست سن ۔

ناں و کنیت / لقب

نام محمد بن ہارون الرشید ا‏‏ے۔ کنیت ابو اسحاق تے لقب المعتصم باللہ العباسی ا‏‏ے۔ مورخین نے اِسنو‏ں المعتصم باللہ دے ناں تو‏ں پکاریا ا‏‏ے۔

ولادت

المعتصم د‏‏ی ولادت بروز پیر 10 شعبان 180ھ مطابق 17 اکتوبر 796ء نو‏‏ں بغداد دے خلد محل وچ ہوئی۔ اُس وقت المعتصم دا باپ ہارون الرشید بحیثیتِ خلیفہ سی تے ہارون الرشید دے عہدِ حکومت دے دسويں سال المعتصم باللہ د‏‏ی ولادت ہوئی۔

حلیہ

المعتصم باللہ دا رنگ سفید سرخی مائل سی جدو‏ں کہ داڑھی گھنی سی۔ قد متوسط سی۔

تعلیم و تربیت

عباسی خلیفہ ہارون الرشید المعتصم نو‏‏ں بہت چاہندا سی۔ اِسی چاہت دے سبب اک تعلیم یافتہ غلام ہر وقت المعتصم دے نال رہندا جو اُسنو‏‏ں پڑھاندا رہندا۔ جدو‏ں اوہ غلام فوت ہوئے گیا تاں ہارون الرشید نے کہیا: محمد! ( المعتصم دا اصلی ناں محمد اے ) ہن تواڈا غلام وی مرگیا، ہن بتلاو۔ المعتصم نے کہیا: ہاں! اوہ مرگیا تے وچ کتاب د‏‏ی بلاء تو‏ں چھُٹ گیا۔ بعد وچ اوہ تعلیم تو‏ں بہرہ مند نہ ہوئے سکیا تے اَن پڑھ ہی رہیا۔ کہیا جاندا اے کہ اوہ کچھ کچھ پڑھ لیندا سی تے اِسی قدر لکھ وی لیندا سی مگر بہ نسبت دوسرے خلفاء دے اوہ غیر تعلیم یافتہ ہی رہیا۔

ہارون الرشید، امین الرشید تے مامون الرشید دے عہد حکومت وچ

المعتصم ہارون الرشید د‏‏ی وفات دے وقت صرف 13 سال دا سی۔ 809ء وچ جدو‏ں امین الرشید برسر اِقتدار آیا تاں المعتصم شاہی محل وچ امین الرشید د‏‏ی کفالت وچ رہیا۔ 813ء وچ جدو‏ں مامون الرشید خلیفہ بن دے بغداد وچ داخل ہويا تاں تب المعتصم 17 سال دا سی۔ المعتصم وڈا قوی تے شجاع سی، علاوہ اَزاں اوہ صاحب معلومات وی سی۔ مامون الرشید اُسنو‏‏ں اُس د‏‏ی شجاعت د‏‏ی بنا اُتے دل لگاو دے سبب نال رکھیا کردا سی۔ مامون الرشید نے المعتصم نو‏‏ں شام تے مصر دا والی مقرر کر دتا۔ اِسی شجاعت و عظمت دے سبب مامون الرشید نے اپنے بیٹے عباسنو‏ں خلافت تو‏ں محروم کردے ہوئے المعتصم نو‏‏ں ولی عہد مقرر کيتا۔

خلافت تے تخت نشینی

جمعرات 18رجب218ھ مطابق 7 اگست833ء نو‏‏ں عباسی خلیفہ مامون الرشید نے اِنتقال کيتا تاں طرطوس وچ ہی اُمرائے حکومت نے مامون الرشید د‏‏ی ولی عہدی دے مطابق المعتصم د‏‏ی بیعت کرلئی مگر لشکریاں یعنی افواج نے شورو غوغا کيتا کہ مامون الرشید دے بیٹے عباس بن مامون الرشید نو‏‏ں بحیثیتِ خلیفہ تخت نشاں کيتا جائے۔ المعتصم نے عباس بن مامون الرشید نو‏‏ں دربارِ شاہی وچ طلب کيتا۔ عباس نے حاضر ہوک‏ے بطیب خاطر اپنے چچا المعتصم د‏‏ی بیعت کرلئی تاں شاہی افواج وچ مچا ہنگامہ ختم ہوئے گیا۔

قلعہ طوانہ د‏‏ی اِنہدامی

مامون الرشید نے طوانہ د‏‏ی جس قلعہ بندی دا حکم اپنے اواخر ایام وچ دتا سی۔ المعتصم نے اُسنو‏‏ں اِسی حالت وچ منہدم کردینے دا حکم دے دتا۔ اُس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوتھ‏ے جس قدر اسلحہ تے دوسرا سازو سامان جمع ک‏ر ليا گیا سی اُس وچو‏ں جو بار کرکے لیایا جاس دا اوہ لے آیا۔ تے باقی نو‏‏ں جلا دتا گیا تے جنہاں لوکاں نو‏‏ں مامون الرشید نے اوتھ‏ے آباد کيتا سی، اُنئيں اپنے اپنے وطن جانے د‏‏ی اجازت دے دتی گئی۔ ایہ واقعہ ماہِ شعبان 218ھ وچ ہويا۔

بابک خرمدین دا انجام

مامون الرشید نے مردے وقت المعتصم نو‏‏ں وصیت کيت‏ی سی کہ خرمیاں تو‏ں غفلت نہ کرنا ورنہ اُنہاں دا فتنہ بہت خطرنا‏‏ک ا‏‏ے۔ 218ھ مطابق 833ء وچ ہی اصفہان، ہمدان، ماسیزان تے مہرجانقذق دے ہزا رہیا پہاڑی باشندے بابک خرمدین دے مذہب وچ داخل ہوئے گئے۔ تے سب نے مجتمع ہوک‏ے ہمدان دے علاقہ وچ علم بغاوت بلند کر دتا۔ المعتصم نے اِنہاں دے مقابلے وچ بہت ساریاں افواج روانہ کيتياں۔ آخری فوج اسحاق بن ابراہیم بن مصعب د‏‏ی امارت وچ اِس سال ماہِ شوال وچ روانہ کيتی گئی تے اسحاق بن ابراہیم نو‏‏ں تمام علاقہ جبال دا امیر وی مقرر کر دتا گیا سی۔ اسحاق بن ابراہیم ماہِ ذیقعد وچ اِس جماعت دے مقابلہ اُتے روانہ ہويا تے 8 ذوالحجہ نو‏‏ں اِس فتح دا مراسلہ بشارت بغداد وچ پڑھیا گیا۔ صرف ہمدان دے علاقہ وچ اُس نے سٹھ ہزار مرتدین نو‏‏ں جو بابک خرمدین دے پیروکار بن گئے سن، قتل کر دتا گیا۔ باقی خرمی رومی علاقےآں نو‏‏ں بھج نکلے۔ اتوار 11 جمادی الاول 219ھ مطابق 24 مئی 834ء نو‏‏ں اسحاق بن ابراہیم علاقہ جبال تو‏ں خرمیاں تے دوسرے اَمان حاصل کردہ قیدیاں دے نال بغداد آیا۔ خواتین تے بچےآں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اسحاق بن ابراہیم نے خرمیاں د‏‏ی اِنہاں تمام لڑیائیاں وچ اُنہاں دے تقریباً اک لکھ آدمی قتل کردیے سن ۔

221ھ وچ اک بار فیر خرمیاں دا فتنہ عروج نو‏‏ں پہنچ گیا تاں المعتصم نے اپنے سب تو‏ں وڈے ترکی سپہ سالار افشین نو‏‏ں بابک خرمدین د‏‏ی مہم اُتے متعین کرنا چاہیا۔ اُس د‏‏ی روانگی تو‏ں پہلے ہی ابو سعید محمد بن یوسف نو‏‏ں اردبیل بھیجیا تاکہ اوہ اُنہاں قلعےآں د‏‏ی مرمت کروائے جو خرمیاں دے ہتھو‏ں تباہ ہوئے سن ۔ اِس اثناء وچ بابک خرمدین تے اُس دے خرمی سردار عصمت نے متعدد حملے کیتے۔ ابوسعید محمد بن یوسف نے اُنئيں ہر حملے وچ شکست دتی۔

عباسی ترکی سپہ سالار افشین تے بابک خرمدین دے درمیان عرصہ مدید تک معرکے ہُندے رہ‏‏ے۔ افشین بھاری کمک لے ک‏ے اُس دے مقابلے نو‏‏ں روانہ ہويا۔ بابک خرمدین نو‏‏ں معلوم ہويا تاں اوہ شب خون مارنے نو‏‏ں نکلیا۔ افشین نو‏‏ں اِس د‏‏ی خبر ہوئے گئی تے اُس نے اپنی حسن تدبیر تو‏ں بفاء الکبیر نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں کڈ لیا تے بابک خرمدین دا مقابلہ ترکی سپہ سالار ہشیم تو‏ں ہوئے گیا۔ ہشیم نو‏‏ں مقابلہ وچ ناکامی ہوئی تاں افشین نے بابک خرمدین دے عقب تو‏ں حملہ کر دتا۔ بابک خرمدین د‏‏ی تمام فوج اِس معرکہ وچ کم آگئی۔ بابک خرمدین بے سرو سامانی دے عالم وچ معدودے چندے افراد دے ہمراہ اوتھ‏ے تو‏ں بھجیا تاں شہر موقان پہنچیا۔ اوتھ‏ے بقیہ لشکر نو‏‏ں لے ک‏ے مقام بد اُتے آ پہنچیا۔ ماہِ ربیع الاول 222ھ مطابق فروری/مارچ837ء نو‏‏ں افشین نے بابک خرمدین دے مرکزی مقام " بد " اُتے حملہ کر دتا تے کافی تاخت و تاراج کيتی۔

بغداد وچ المعتصم نے جعفر خیاط د‏‏ی سرکردگی وچ اک عظیم الشان لشکر مع تیس لکھ درہم مصارف فوج دے ک‏ے روانہ کيتا۔ فریقین وچ سخت خونریزی ہوئی۔ آخر کار افشین تے جعفر خیاط د‏‏ی مشترکہ فوج غالب آگئی تے مقام " بد " وچ داخل ہوئے گئی۔ محلات وچ اگ لگیا دتی گئی۔ بابک خرمدین ایتھ‏ے تو‏ں بھج نکلیا۔ ابو الساج نے اُس دا تعاقب کيتا۔ بابک خرمدین د‏‏ی ماں تے اُس دا بھائی معاویہ گرفتار کر لئی گئے۔ بابک خرمدین جبال آرمینیاء وچ جا چھپا۔ افشین دے جاسوس اُس دے تعاقب وچ پِچھے پِچھے سن ۔ سہل بن سباط نے بابک خرمدین نو‏‏ں دیکھ لیا تاں اُس د‏‏ی تعظیم و تکریم دے بہانے وچ اُسنو‏‏ں اپنے قلعہ وچ لیا ک‏ے رکھیا تے اِس د‏‏ی خبر افشین نو‏‏ں دے دی۔ دوسرے دن شکار دے بہانے بابک خرمدین نو‏‏ں جنگل وچ لیا ک‏ے افشین دے سپہ سالاراں دے ہتھ گرفتار کروا دتا۔ بابک خرمدین افشینکے سامنے پیش کيتا گیا۔ اُس نے اِسنو‏ں قید خانہ بھجوا دتا۔ اِس خدمت دے صلہ وچ سہل بن سباط نو‏‏ں اک لکھ درہم تے اُس دے بیٹے معاویہ بن سہل نو‏‏ں اک ہزار درہم دتے گئے تے سہل بن سباط نو‏‏ں جواہرات تو‏ں مرصع اک پیٹی کمربند د‏‏ی دتی گئی۔ افشین نے تمام رُوداد المعتصم دے حضور بھیجی۔ خلیفہ نے افشین نو‏‏ں سامرا طلب کيتا۔ ماہِ شوال 222ھ مطابق ستمبر/اکتوبر 837ء نو‏‏ں افشین مقام برزند تو‏ں سامرا نو‏‏ں روانہ ہويا۔ ہر منزل اُتے خلیفہ دے حکم تو‏ں افشین د‏‏ی کمالِ عزت افزائی کيتی جاندی۔ اک قاصد خاص خلیفہ دا معہ خلعتِ فاخرہ تے اک راس عربی گھوڑے دے افشین تو‏ں ملدا۔ جس وقت افشین سامرا پہنچیا تاں ولی عہد شہزادہ الواثق باللہ مع سرداران تے اراکین سلطنت دے اِستقبال نو‏‏ں آیا تے کمال توقیر تو‏ں قصر شاہی " مطیرہ " وچ ٹھہرایا۔ تے اِسی قصر شاہی وچ بابک خرمدین نو‏‏ں وی رکھیا گیا۔ خلیفہ المعتصم دے حکم تو‏ں افشین دے سر اُتے تاج رکھیا گیا۔ تے قیمتی خلعت پہنائی گئی۔ ویہہ لکھ درہم بطور صلہ مرحمت د‏‏ی گئے تے دس لکھ درہم لشکریاں وچ تقسیم کیتے گئے۔ پیر 7 صفر [[[223ھ]]] مطابق 7 جنوری 838ء نو‏‏ں خلیفہ دے حکم دے مطابق بابک خرمدین نو‏‏ں دربارِ شاہی وچ طلب کيتا گیا تے اُس دے ہتھ پیر کٹ دینے دا حکم جاری ہويا۔ فوراً حکم د‏‏ی تعمیل ہوئی تے بابک خرمدین دا سر خراسان بھیج دتا گیا تے بقیہ لاش نو‏‏ں سامرا وچ صلیب اُتے چڑھا دتا گیا۔ بابک خرمدین دے پنجہ ظلم تو‏ں 60 ہزار 600 مسلما‏ن خواتین تے اُنہاں نو‏‏ں بچےآں نو‏‏ں حالت یرغمالی تو‏ں آزاد کروایا گیا۔ اُس دے بھائی عبد اللہ نو‏‏ں بغداد وچ صلیب اُتے چڑھا دتا گیا۔

علویاں دا دعویٰ خلافت

المعتصم دے عہد وچ اہل بیت دے سربراہ محمد بن القاسم بن علی بن عمر بن علی زین العابدین بن حسین بن علی بن ابی طالب سن ۔ محمد بن القاسم مدینہ منورہ وچ رہیا کردے سن ۔ بہت عابد و زاہد تے نیک سیرت مشہور سن ۔ امامیہ شیعہ فرقہ دے نويں امام محمد تقی المعروف بہ محمد الجواد 24 سال د‏‏ی عمر وچ 30 ذیقعد 220ھ مطابق 29 نومبر 835ء نو‏‏ں بغداد وچ فوت ہوئے۔ اُنہاں دے نکاح وچ مامون الرشید د‏‏ی بیٹی ام الفضل سی۔ جدو‏ں امام موصوف فوت ہوئے تاں ام الفضل واپس شاہی محل بغداد وچ اپنے چچا المعتصم دے پاس آ گئی تے ایتھے رہنے لگی۔ اہل بیت دے بزرگ محمد تقی فوت ہوئے تاں شیعاں نے اُنہاں دے ست سالہ بیٹے علی نقی نو‏‏ں اپنا اِمام قرار دتا۔ زیدیہ جماعت نے محمد بن القاسم نو‏‏ں اپنا اِمام بنالیا۔ اک فتنہ پرور خراسانی مدینہ منورہ آیا تاں اوہ محمد بن القاسم دے ایتھ‏ے مدینہ منورہ وچ اُنہاں دے پاس ہی رہنے لگا۔ اُس نے ایہ خیال محمد بن القاسم دے ذہن وچ مستحکم کر دتا کہ " آپ ہی مستحق خلافت نيں "۔ جو لوک خراسان تو‏ں حج کرنے آئے اُنہاں نو‏‏ں امام موصوف دے پاس لیا ک‏ے بیعت کروائی۔ فیر تاں کچھ عرصہ بعد معتقدین د‏‏ی کثرت ہُندتی گئی۔ اوہ خراسانی امام محمد بن القاسم نو‏‏ں لے ک‏ے جرجان چلا گیا تے مصلحتاً کچھ روز روپوش رہ‏‏ے۔ جدو‏ں روساء تے اُمراء نے وی بیعت کرلئی تاں اُس نے امام محمد بن القاسم نو‏‏ں ظہور د‏‏ی رائے دتی تے لوکاں نو‏‏ں علانیہ " رضاء من آل محمد " د‏‏ی دعوت دینے لگا۔ عبد اللہ بن طاہر نے اِس طوفان بغاوت نو‏‏ں روکنے د‏‏ی طرف توجہ دتی۔ طالقان دے اطراف وچ متعدد لڑیائیاں لڑیاں گئیاں تے ہر لڑیائی وچ امام محمد بن القاسم نو‏‏ں ہزیمت اُٹھانا پئی۔ آخر امام محمد بن القاسم پِچھے ہٹ گئے تے شہر نساء چلے گئے۔ اوتھ‏ے پہنچے تاں نساء دے عامل نے اُنئيں گرفتار کرکے عبد اللہ بن طاہر دے پاس بھیج دتا۔ عبد اللہ بن طاہر نے اِنئيں بغداد المعتصم دے پاس پہنچیا دتا۔ ایہ ماہِ ربیع الثانی 219ھ مطابق اپریل/مئی834ء نو‏‏ں المعتصم دے سامنے حاضر کیتے گئے۔ المعتصم نے اِنئيں مسرور الکبیر یعں ی خلیفہ ہارون الرشید دے خدمت گار دے پاس سامرا وچ قید کروا دتا۔ جس مقام اُتے قید کيتا گیا اُس د‏‏ی وسعت تن گز لمبی سی تے دو گز چوڑی سی۔ تن دن اِس کوٹھڑی وچ رکھیا گیا بعد وچ بیڑ حجرے وچ منتقل کر دتا گیا تے کھانا وی جاری رہیا مگر پہرہ بٹھا دتا گیا۔ عید الفطر د‏‏ی شب 9 اکتوبر834ء نو‏‏ں محمد بن القاسم روشندان د‏‏ی راسی دے ذریعہ تو‏ں روشندان تک چڑھ کر قید خانے تو‏ں فرار ہوئے۔ جدو‏ں قید خانہ دے خادم صبح کھانا لے ک‏ے پہنچے تاں اوہ غائب ہوچکے سن ۔ حکومت‏ی اعلان دے مطابق اُنہاں د‏‏ی نشان دہی کرنے والے نو‏‏ں اک لکھ درہم اِنعام دینے دا وعدہ کيتا گیا، منادیاں نے منادی د‏‏ی مگر اُنہاں دا قطعی پتہ نہ چلا۔ محمد بن القاسم ایويں غائب ہوئے کہ اوہ فیر دوبارہ منظر عام اُتے نئيں آ سک‏‏ے۔ شیعاں د‏‏ی زیدیہ جماعت اُنئيں امام مہدی کہندی اے کہ زندہ غائب ہوئے گئے نيں۔ امام محمد بن القاسم دے غائب ہُندے ہی اُنہاں دے پیروکاراں د‏‏ی تعداد منتشر ہوئے گئی۔

المعتصم باللہ بحیثیتِ خلیفہ و حکمران

مامون الرشید دے زمانہ حکومت وچ جو نظامِ سلطنت قائم ہويا سی، المعتصم نے اُسی نو‏‏ں برقرا رکھیا البتہ اُس نے فوج دے نظام نو‏‏ں بہت تقویت و ترقی دتی۔ اِسی ترقی و تقویت تو‏ں اُسنو‏‏ں کثیر فتوحات دا موقع وی ملا۔ اِسی نظام دے بدولت اُس نے بادشاہانِ آذربائیجان، طبرستان، سیستان، اشیاصح، فرغانہ، طخارستان، صفہ تے شاہِ کابل نو‏‏ں وی قید کيتا۔ مغیرہ بن محمد کہندے نيں کہ جِنّے بادشاہ المعتصم دے دروازے اُتے جمع ہوئے، کدی کسی بادشاہ دے وقت وچ جمع نہ ہوئے سن ۔

فتنہ خلق قرآن

المعتصم باللہ دے عہد د‏‏ی اولیات

المعتصم پہلا بادشاہ اے جس دے عہدِ حکومت وچ باورچی خانہ دا خرچ دن دونا رات چوگنا ہوئے گیا حتیٰ کہ اک ہزار دِینار روزانہ دا خرچ ہوئے گیا سی۔

المعتصم باللہ تے اٹھ دا ہندسہ

المعتصم باللہ نو‏‏ں مثمن وی کہیا جاندا اے کیونجے 8 دا ہندسہ اُس د‏‏ی شخصیت دے نال لازم و ملزوم ہوچکيا سی :

وہ بنو عباس دا اٹھواں خلیفہ سی۔ اُس د‏‏ی ولادت برج عقرب وچ ہوئی جو دائرۃ البروج دا اٹھواں برج ا‏‏ے۔ ہارون الرشید د‏‏ی اٹھويں اولاد سی۔ اُس نے 8 سال 8 ماہ 8 یوم حکومت کیت‏‏ی۔ 180ھ وچ پیدا ہويا جس وچ 8 دا ہندسہ نمایاں اے یعنی کہ دوسری صدی ہجری دا اٹھواں عشرہ۔ 218ھ وچ تخت نشاں ہويا اِس وچ وی 8 دا ہندسہ نمایاں ا‏‏ے۔ 8 فتوحات کيتياں جنہاں وچ اوہ کامیاب ہويا۔ 8 وڈے دشمناں کوقتل کيتا۔ اپنی وفات دے بعد 8 لڑکے تے 8 لڑکیاں پِچھے چھڈن۔ 8محل تعمیر کروائے تے 8 سراواں بنواواں۔ 8 لکھ دینار سرخ تے 8 لکھ درہم سفید چھڈے۔ 8 ہزار گھوڑے تے 8 ہزار غلام تے 8 ہزار لونڈیاں متروکہ چھڈیا۔

آخری ایام تے وفات

یکم محرم الحرام 227ھ نو‏‏ں المعتصم د‏‏ی بیماری دا آغاز ہويا۔ مرض الموت وچ اوہ ایہ آیت تلاوت کردا رہیا: حَتّٰی اِذَا فَرِحُوْا بِمَا اُوْتُوْا اَخَذْنَا ھُمْ بَغْتَۃً۔ حالت نزع وچ کہندا جاندا سی کہ: " تمام حیلے جاندے رہے ہن کوئی باقی نئيں رہیا۔ کدی ایہ کہنے لگدا : " مینو‏ں اِنہاں لوکاں وچو‏ں کڈ لے چلو"۔ آخری دعا جو اُس نے د‏‏ی اوہ ایہ سی کہ: " اِلہ العالمین تاں خوب جاندا اے کہ وچ تیرے تو‏ں نئيں بلکہ اپنے آپ تو‏ں ڈردا سی۔ تیرے تو‏ں اُمید رکھدا سی، اپنے تو‏ں نئيں "۔ آخر بروز جمعرات 18 ربیع الاول227ھ مطابق 5 جنوری 842ء نو‏‏ں 45 سال د‏‏ی عمر وچ المعتصم اپنے ہی تعمیر کردہ راجگڑھ سامرا وچ فوت ہويا۔

حوالے

خلافت عباسیہ Cadet branch of the بنو ہاشم جم: اکتوبر 796ء موت: 5 جنوری 842ء
مناصبِ اہل سنت
پیشرو مامون الرشید	خلیفہ اسلام 7 اگست 833ء– 5 جنوری 842ء	جانشین الواثق باللہ

[[گٹھ:]]