منقوشی ابجد
فرعون دی سرزمین مصر وچ جتھے اہرام تے حنوط ممیاں دا وجود پراسراریت دا باعث اے اوتھے مصریاں دا طرزِ تحریر وی اپنی مثال آپ اے۔ اہلِ مصر نے تحریر دا فن 4000 ق م توں وی پہلے ایجاد کر ليا سی، نال ہی انہاں نے تحریر دے لئی اک خاص قسم دا کاغذ پیپرس(Papyrus) ایجاد کیتا جو دنیا بھر وچ کاغذ دی پہلی صورت سی۔
پیپرس[سودھو]
ایہ کاغذ اک خاص قسم دے پودے پیپِرَس (پے + پِرَس)، جس نوں قرطاس مصری وی کہندے نيں، اس توں تیار کیتا جاندا سی ۔ پیپرس دیاں شاخاں دے سک دا ریشہ ریشہ کرکے بشکل عمود چکنے فرش یا مستطیل پتھر اُتے پھیلا دتا جاندا اے۔ فیر اک قسم دا گوند لگاکے اُس دے اُتے اک دوسری تہ عرض وچ جما دتی جاندی سی، سُک جانے دے بعد لکڑی دے ہتھوڑے یا کسے بھاری چیز توں اسنوں ہموار تے چکنا کیتا جاندا اسی طرح کاغذ دے ٹکڑےآں نوں اَگڑ پِچھڑ جوڑ کے وڈا وڈا پلندہ بنا دتا جاندا سی ۔ جس اُتے مصری سرکنڈے دے قلم تے دھاتی اجزاء رنگ، گوند تے پانی توں بنی روشنائی نال لکھدے سن ۔ اسنوں قرطاس مصری وی کہندے نيں۔
روزیٹا اسٹون[سودھو]
چونکہ مصریاں دی تحریر کسی رسم الخط نال مماثلت نئيں رکھدی سی، اسی لئی موجودہ دنیا نوں اسنوں سمجھنے وچ کافی دشواری پیش آئی۔ پہلے اک مسلم سائنسداں ”ابن وحشیہ“ نے اس تحریر نوں سمجھیا، لیکن امتدادِ زمانہ دی وجہ توں اُنہاں دیاں تحریراں باقی نہ بچ سکیاں۔ 1808ء دے اک ماہر لسانیات جین فرانسیس کیمپولائن نے 14سال دی محنت دے بعد آثارِ قدیمہ توں دریافت شدہ اک پتھر روزیٹا اسٹون (Rosetta Stone) دی مدد توں اس رسم الخط نوں سمجھیا۔ روزیٹا اسٹون وچ مصر دے بادشاہاں دے ناں قدیم مصری رسم الخط وچ لکھے ہوئے سن تے قبطی تے یونانی وچ اس دا ترجمہ درج سی جس دی مدد توں کیمپولائن نے اس رسم الخط دے حروفِ تہجی نوں سمجھیا۔
قواعد بولی[سودھو]
ابتدا وچ قدیم مصریاں دا رسم الخط نقوش و تصاویر اُتے مشتمل سی ۔ مثلاً جے مکان دے لئی اک مستطیل شکل p بنا دتی جاندی، فیر اوہ شکل اک خاص شے یعنی مکان دی نشان دہی دے لئی مخصوص ہو گئی۔ مکان نوں مصری بولی وچ پرو (Pero) کہندے سن ۔ کچھ دناں بعد اس شکل نے ”پ“ حروف دی صورت اختیار کرلئی تے اس توں اک خاص آواز ”پر“ فیر ”پ“ مراد لی جانے لگی۔ اسی طرح کچھ ایسی تصاویر بنائیاں گئياں جو اُس شے نوں نئيں بلکہ اس شے دا جو مفہوم ہُندا سی، اسنوں ظاہر کرنے لگیاں۔ مثلاً شیر دے اگلے پیر دی شکل بنائی گئی جس توں مراد ”برتری تے عظمت“ سی۔ اسی طرح بعض ایداں دے نقوش بنائے گئے جو دو مختلف مفہوم یا اشیاء دی طرف اشارہ کردے سن ۔ مثلاً مصری بولی وچ نیفر بربط نوں کہندے سن تے ”نوفر“ دے معنی ”اچھے“ دے سن ۔ ہن بربط دی شکل بنا دتی گئی اس توں دونے مفہوم ”نیفر“ تے ”نوفر“ یعنی ”بربط“ تے ”اچھا“ ادا ہونے لگے، کچھ دناں بعد اس شکل نے اک خاص آواز ”ن ف ر“ دی صورت اختیار کر لئی۔
اس طرح مصریاں نے کئی نشانات یا تصاویر اختراع کرلئیاں سن، انہاں وچوں ہر اک، اک مخصوص آواز ﴿sound﴾ دے لئی استعمال ہُندا سی ۔ چونکہ اوہ نشانات تصویراں دی مانند ہُندے سن اس لئی اس تحریر نوں تصویر نما تحریر کہندے نيں۔ ہور اوہ نشانات کسی حرفِ تہجی دے نئيں بلکہ مخصوص آواز دا اشارہ سن ۔ اس لئی اُس رسم الخط نوں ”صوتی رسم الخط“ دے ناں توں موسوم کیتا جاندا اے۔
قسماں[سودھو]
ہور تحقیق دے بعد محققاں نے مصریاں دے اس رسم الخط نوں ہیروگلافی یا ہائروگلفس (Hieroglyphs) دا ناں دتا تے اسنوں چار قسماں وچ تقسیم کیتا:
ہائروگلفس[سودھو]
4000 م ق وچ جدوں بالائی تے زیریں مصر متحد سن قدیم مصریاں نے اس رسم الخط ﴿hieroglyphs﴾ نوں ایجاد کر ليا سی ۔ ابتدا وچ اس رسم الخط دے چند ہی حروف سن جو پرندےآں، چوپایاں تے اوزاراں دی شکلاں وچ لکھے جاندے سن ۔ وقت گذرنے دے نال نال قدیم مصری کاہناں تے پروہتاں نے علوم و فنون تے رسم الخط اُتے اپنی اجارہ داری قائم کرنے دی غرض توں اس وچ چند حروف، کوئی ست سو علامات تے پنج ہزار اشکال دا اضافہ کر دتا۔ نتیجتاً عام لوکاں دے لئی نويں رسم الخط دا پڑھنا محال ہو گیا۔ ہائروگلفس دے انہاں رسم الخط نوں صرف کاہن تے پروہت لوک ہی پڑھ سکدے سن ۔
ہیراٹک[سودھو]
اس رسم الخط ﴿hieratic﴾ دی بنیاد اوہی تصویری حروف سن جو پروہتاں نے ہائروگلفس وچ دتے سن ۔ جدوں تصاویر دے بنانے وچ زیادہ دقت محسوس ہوئی تاں انہاں نوں مختصر کر ليا گیا تے اسی عمل وچ تصویر دی جگہ صرف تصویر نما لکیراں رہ گئياں تے ہیراٹک خط وجود وچ آیا۔
اہلِ مصر نے تحریر دا فن ایجاد کرنے دے بعد اسنوں خوب ترقی دتی۔ اس وچ بہت ساریاں جدتاں پیدا کيتیاں ۔ جدوں تصاویر بنانے وچ زیادہ دقت محسوس ہوئی تاں جلدی جلدی لکھنے دی ضرورت دے تحت اُنہاں نوں مختصر کر ليا گیا اس عمل وچ ہائروگلفس رسم الخط دی ہور تخفیف شدہ صورت ہیراٹک (Hieratic) وجود وچ آئی۔ مصریاں دا رسم الخط ہائروگلفس زیادہ تر اہرام، معبد تے عمارتاں دیاں دیواراں تے کتباں اُتے درج سی، جدوں کہ ہیراٹک رسم الخط صرف پیپرس دے کاغذ اُتے ہی لکھیا جاندا سی ۔ مصریاں نے اس رسمِ الخط توں خط لکھنے تے گھریلو حساب کتاب رکھنے دا سلسلہ جاری کیتا۔ بادشاہاں تے اعلیٰ حکام نے اپنے کارنامےآں تے تاریخی واقعات نوں قلمبند کرانا شروع کیتا۔ تجارت دے زور و شور نے منشیاں تے محرّراں دی قدر و قیمت ودھیا دتی۔ جداں جداں اس فن دی اہمیت ودھدی گئی اوداں اوداں اس دی ترویج دے سامان جمع ہُندے گئے۔ اک طرف درسگاہاں قائم ہوئیاں تے دوسری طرف تحریر دے ضروری لوازمات، کاغذ، روشنائی ،دوات تے قلم فراہم ہو گئے۔
تین ہزار 3000 سالہ اُس قدیم دور وچ مصر وچ بوہت سارے اہل علم پیدا کیتے جنہاں وچ شاعر وی سن تے سائنس دان وی، ادیب تے واقعہ نگار وی، فلاسفہ تے مصلحین وی۔ مگر انہاں وچوں زیادہ تر افراد دے کارنامے تلف ہوچکے نيں جو باقی نيں اوہ کتبےآں دی شکل وچ نيں یا اہرام دیاں عمارتاں، محلےآں، مندراں تے ستوناں اُتے کندہ نيں۔ کچھ قبراں توں ”پیپرس“ اُتے لکھے ہوئے برآمد ہوئے نيں۔ اج اوہ دستاویزتے کندہ تحریراں انہاں دے کارنامےآں توں واقفیت حاصل کرنے دا اہم تے اکثر حالتاں وچ واحد ذریعہ نيں۔ اُنہاں توں جے اک طرف اُنہاں دے مذہبی عقائد رسم رواج تے سیاسی حالات دا پتہ ملدا اے تاں دوسری طرف انہاں دے علمی کارنامےآں دا اندازہ ہُندا اے۔ انہاں وچ ہدایت نامے، نسخہ جات دے علاوہ کچھ شاعری توں متعلق نيں، کچھ ادب، فلسفہ تے سائنس نال مگر زیادہ حصے مذہبیات تے تاریخی واقعات اُتے مشتمل نيں۔
میروٹک[سودھو]
قدیم مصر وچ عام لوکاں تے غلام قوماں دے لئی ہائروگلفس تے ہیراٹک رسم الخط دا پڑھنا محال سی، اس خط نوں صرف قبطی یعنی امرا، عہدے دار تے پروہت ہی پڑھ سکدے سن ۔ چھیويں صدی ق م وچ بالائی مصر (نوبیہ تے حبشہ) وچ جدوں قبطی قوم دا عروج ختم ہويا تے اوتھے حبشی غلام قوم مرویہ (Meroe) غالب آئی تاں انہاں نے عوامی طرز دا رسم الخط میروٹک (meroitic) رائج کیتا۔
چوتھی صدی ق م تک ہائیکسوس، حتّی، یونانی، رومی تے ہور اقوام دے غلبہ دی وجہ کاہناں دا بنایا ہويا رسم الخط فوت ہونے لگیا، لیکن مرویہ قوم مصریاں نے برساں تک عوامی طرز دی بولی میروٹک (meroitic) نوں زندہ رکھیا تے اوہ اسلام دے دورِ عروج تک ایہ بولی بولدے تے لکھدے رہے۔
ڈیموٹک[سودھو]
ایہ ﴿demotic﴾ عوامی طرز دی مصری بولی میروٹک دی ہور تخفیف شدہ صورت اے، جو یقینا میروٹک رسم الخط نوں جلدی جلدی لکھنے دی صورت وچ وجود وچ آئی۔ اس خط وچ پرندےآں، چوپایاں تے اوزاراں دی شکلاں نوں صرف لکیراں دی صورت وچ ظاہر کیتا جاندا اے۔
حوالے[سودھو]
- ماہنامہ روحانی ڈائجسٹ کراچی، جولائی تا اکتوبر 2007