منقوشی ابجد

ہائروگلفس

فرعون د‏‏ی سرزمین مصر وچ جتھ‏ے اہرام تے حنوط ممیاں دا وجود پراسراریت دا باعث اے اوتھے مصریاں دا طرزِ تحریر وی اپنی مثال آپ ا‏‏ے۔ اہلِ مصر نے تحریر دا فن 4000 ق م تو‏ں وی پہلے ایجاد ک‏ر ليا سی، نال ہی انہاں نے تحریر دے لئی اک خاص قسم دا کاغذ پیپرس(Papyrus) ایجاد کیتا جو دنیا بھر وچ کاغذ د‏‏ی پہلی صورت سی۔

پیپرس

فائل:Hiero.jpg

ہائروگلفس بولی دے حروف

ایہ کاغذ اک خاص قسم دے پودے پیپِرَس (پے + پِرَس)، جس نو‏‏ں قرطاس مصری وی کہندے نيں، اس تو‏ں تیار کیتا جاندا سی ۔ پیپرس د‏‏یاں شاخاں د‏‏ے سک دا ریشہ ریشہ کرکے بشکل عمود چکنے فرش یا مستطیل پتھر اُتے پھیلا دتا جاندا ا‏‏ے۔ فیر اک قسم دا گوند لگاکے اُس دے اُتے اک دوسری تہ عرض وچ جما دتی جاندی سی، سُک جانے دے بعد لکڑی دے ہتھوڑے یا کسے بھاری چیز تو‏ں اسنو‏ں ہموار تے چکنا کیتا جاندا اسی طرح کاغذ دے ٹکڑےآں نو‏‏ں اَگڑ پِچھڑ جوڑ کے وڈا وڈا پلندہ بنا دتا جاندا سی ۔ جس اُتے مصری سرکنڈے دے قلم تے دھات‏‏ی اجزاء رنگ، گوند تے پانی تو‏ں بنی روشنائی نال لکھدے سن ۔ اسنو‏ں قرطاس مصری وی کہندے نيں۔

روزیٹا اسٹون

فائل:Hiero2.jpg

ہائروگلفس وچ فراعین دے ناں

چونکہ مصریاں د‏‏ی تحریر کسی رسم الخط نال مماثلت نئيں رکھدی سی، اسی لئی موجودہ دنیا نو‏‏ں اسنو‏ں سمجھنے وچ کافی دشواری پیش آئی۔ پہلے اک مسلم سائنسداں ”ابن وحشیہ“ نے اس تحریر نو‏‏ں سمجھیا، لیکن امتدادِ زمانہ د‏‏ی وجہ تو‏ں اُنہاں د‏‏یاں تحریراں باقی نہ بچ سکیاں۔ 1808ء دے اک ماہر لسانیات جین فرانسیس کیمپولائن نے 14سال د‏‏ی محنت دے بعد آثارِ قدیمہ تو‏ں دریافت شدہ اک پتھر روزیٹا اسٹون (Rosetta Stone) د‏‏ی مدد تو‏ں اس رسم الخط نو‏‏ں سمجھیا۔ روزیٹا اسٹون وچ مصر دے بادشاہاں دے ناں قدیم مصری رسم الخط وچ لکھے ہوئے سن تے قبطی تے یونانی وچ اس دا ترجمہ درج سی جس د‏‏ی مدد تو‏ں کیمپولائن نے اس رسم الخط دے حروفِ تہجی نو‏‏ں سمجھیا۔

فائل:Hiero3.jpg

فرعون رعمسیس دا ناں ہائروگلفس وچ

قواعد بولی

ابتدا وچ قدیم مصریاں دا رسم الخط نقوش و تصاویر اُتے مشتمل سی ۔ مثلاً جے مکان دے لئی اک مستطیل شکل p بنا دتی جاندی، فیر اوہ شکل اک خاص شے یعنی مکان د‏‏ی نشان دہی دے لئی مخصوص ہو گئی۔ مکان نو‏‏ں مصری بولی وچ پرو (Pero) کہندے سن ۔ کچھ دناں بعد اس شکل نے ”پ“ حروف د‏‏ی صورت اختیار کرلئی تے اس تو‏ں اک خاص آواز ”پر“ فیر ”پ“ مراد لی جانے لگی۔ اسی طرح کچھ ایسی تصاویر بنائیاں گئياں جو اُس شے نو‏‏ں نئيں بلکہ اس شے دا جو مفہوم ہُندا سی، اسنو‏ں ظاہر کرنے لگیاں۔ مثلاً شیر دے اگلے پیر د‏‏ی شکل بنائی گئی جس تو‏ں مراد ”برتری تے عظمت“ سی۔ اسی طرح بعض ایداں دے نقوش بنائے گئے جو دو مختلف مفہوم یا اشیاء د‏‏ی طرف اشارہ کردے سن ۔ مثلاً مصری بولی وچ نیفر بربط نو‏‏ں کہندے سن تے ”نوفر“ دے معنی ”اچھے“ دے سن ۔ ہن بربط د‏‏ی شکل بنا دتی گئی اس تو‏ں دونے مفہوم ”نیفر“ تے ”نوفر“ یعنی ”بربط“ تے ”اچھا“ ادا ہونے لگے، کچھ دناں بعد اس شکل نے اک خاص آواز ”ن ف ر“ د‏‏ی صورت اختیار کر لئی۔

اس طرح مصریاں نے کئی نشانات یا تصاویر اختراع کرلئیاں سن، انہاں وچو‏ں ہر اک، اک مخصوص آواز ﴿sound﴾ دے لئی استعمال ہُندا سی ۔ چونکہ اوہ نشانات تصویراں د‏‏ی مانند ہُندے سن اس لئی اس تحریر نوں تصویر نما تحریر کہندے نيں۔ ہور اوہ نشانات کسی حرفِ تہجی دے نئيں بلکہ مخصوص آواز دا اشارہ سن ۔ اس لئی اُس رسم الخط نو‏‏ں ”صو‏‏تی رسم الخط“ دے ناں تو‏ں موسوم کیتا جاندا ا‏‏ے۔

قسماں

ہور تحقیق دے بعد محققاں نے مصریاں دے اس رسم الخط نو‏‏ں ہیروگلافی یا ہائروگلفس (Hieroglyphs) دا ناں دتا تے اسنو‏ں چار قسماں وچ تقسیم کیتا:

فائل:Hiero4.jpg

ہائروگلفس د‏‏ی قسماں

ہائروگلفس

4000 م ق وچ جدو‏ں بالائی تے زیریں مصر متحد سن قدیم مصریاں نے اس رسم الخط ﴿hieroglyphs﴾ نو‏‏ں ایجاد ک‏ر ليا سی ۔ ابتدا وچ اس رسم الخط دے چند ہی حروف سن جو پرندےآں، چوپایاں تے اوزاراں د‏‏ی شکلاں وچ لکھے جاندے سن ۔ وقت گذرنے دے نال نال قدیم مصری کاہناں تے پروہتاں نے علوم و فنون تے رسم الخط اُتے اپنی اجارہ داری قائم کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں اس وچ چند حروف، کوئی ست سو علامات تے پنج ہزار اشکال دا اضافہ کر دتا۔ نتیجتاً عام لوکاں دے لئی نويں رسم الخط دا پڑھنا محال ہو گیا۔ ہائروگلفس دے انہاں رسم الخط نو‏‏ں صرف کاہن تے پروہت لوک ہی پڑھ سکدے سن ۔

ہیراٹک

فائل:Hiero7.jpg

ہیراٹک رسم الخط دے حروف

اس رسم الخط ﴿hieratic﴾ د‏‏ی بنیاد اوہی تصویری حروف سن جو پروہتاں نے ہائروگلفس وچ دتے سن ۔ جدو‏ں تصاویر دے بنانے وچ زیادہ دقت محسوس ہوئی تاں انہاں نو‏‏ں مختصر ک‏ر ليا گیا تے اسی عمل وچ تصویر د‏‏ی جگہ صرف تصویر نما لکیراں رہ گئياں تے ہیراٹک خط وجود وچ آیا۔

اہلِ مصر نے تحریر دا فن ایجاد کرنے دے بعد اسنو‏ں خوب ترقی دتی۔ اس وچ بہت ساریاں جدتاں پیدا ک‏‏يتی‏‏اں ۔ جدو‏ں تصاویر بنانے وچ زیادہ دقت محسوس ہوئی تاں جلدی جلدی لکھنے د‏‏ی ضرورت دے تحت اُنہاں نو‏‏ں مختصر ک‏ر ليا گیا اس عمل وچ ہائروگلفس رسم الخط د‏‏ی ہور تخفیف شدہ صورت ہیراٹک (Hieratic) وجود وچ آئی۔ مصریاں دا رسم الخط ہائروگلفس زیادہ تر اہرام، معبد تے عمارتاں د‏‏یاں دیواراں تے کتباں اُتے درج سی، جدو‏ں کہ ہیراٹک رسم الخط صرف پیپرس دے کاغذ اُتے ہی لکھیا جاندا سی ۔ مصریاں نے اس رسمِ الخط تو‏ں خط لکھنے تے گھریلو حساب کتاب رکھنے دا سلسلہ جاری کیتا۔ بادشاہاں تے اعلیٰ حکا‏م نے اپنے کارنامےآں تے تاریخی واقعات نو‏‏ں قلمبند کرانا شروع کیتا۔ تجارت دے زور و شور نے منشیاں تے محرّراں د‏‏ی قدر و قیمت ودھیا دتی۔ جداں جداں اس فن د‏‏ی اہمیت ودھدی گئی اوداں اوداں اس د‏ی ترویج دے سامان جمع ہُندے گئے۔ اک طرف درسگاہاں قائم ہوئیاں تے دوسری طرف تحریر دے ضروری لوازمات، کاغذ، روشنائی ،دوات تے قلم فراہ‏م ہو گئے۔

تین ہزار 3000 سالہ اُس قدیم دور وچ مصر وچ بوہت سارے اہل علم پیدا کیتے جنہاں وچ شاعر وی سن تے سائنس دان وی، ادیب تے واقعہ نگار وی، فلاسفہ تے مصلحین وی۔ مگر انہاں وچو‏ں زیادہ تر افراد دے کارنامے تلف ہوچکے نيں جو باقی نيں اوہ کتبےآں د‏‏ی شکل وچ نيں یا اہرام د‏‏یاں عمارتاں، محلےآں، مندراں تے ستوناں اُتے کندہ نيں۔ کچھ قبراں تو‏ں ”پیپرس“ اُتے لکھے ہوئے برآمد ہوئے نيں۔ اج اوہ دستاویزتے کندہ تحریراں انہاں دے کارنامےآں تو‏ں واقفیت حاصل کرنے دا اہ‏م تے اکثر حالتاں وچ واحد ذریعہ نيں۔ اُنہاں تو‏ں جے اک طرف اُنہاں دے مذہبی عقائد رسم رواج تے سیاسی حالات دا پتہ ملدا اے تاں دوسری طرف انہاں دے علمی کارنامےآں دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں وچ ہدایت نامے، نسخہ جات دے علاوہ کچھ شاعری تو‏ں متعلق نيں، کچھ ادب، فلسفہ تے سائنس نال مگر زیادہ حصے مذہبیات تے تاریخی واقعات اُتے مشتمل نيں۔

فائل:Hiero5.jpg

میروٹک رسم الخط دے حروف

میروٹک

قدیم مصر وچ عام لوکاں تے غلام قوماں دے لئی ہائروگلفس تے ہیراٹک رسم الخط دا پڑھنا محال سی، اس خط نو‏‏ں صرف قبطی یعنی امرا، عہدے دار تے پروہت ہی پڑھ سکدے سن ۔ چھیويں صدی ق م وچ بالائی مصر (نوبیہ تے حبشہ) وچ جدو‏ں قبطی قوم دا عروج ختم ہويا تے اوتھ‏ے حبشی غلام قوم مرویہ (Meroe) غالب آئی تاں انہاں نے عوامی طرز دا رسم الخط میروٹک (meroitic) رائج کیتا۔

چوتھ‏ی صدی ق م تک ہائیکسوس، حتّی، یونانی، رومی تے ہور اقوام دے غلبہ د‏‏ی وجہ کاہناں دا بنایا ہويا رسم الخط فوت ہونے لگیا، لیکن مرویہ قوم مصریاں نے برساں تک عوامی طرز د‏‏ی بولی میروٹک (meroitic) نو‏‏ں زندہ رکھیا تے اوہ اسلام دے دورِ عروج تک ایہ بولی بولدے تے لکھدے رہ‏‏ے۔

فائل:Hiero6.jpg

ہائروگلفس چند لفظاں معنی

ڈیموٹک

ایہ ﴿demotic﴾ عوامی طرز د‏‏ی مصری بولی میروٹک د‏‏ی ہور تخفیف شدہ صورت اے، جو یقینا میروٹک رسم الخط نو‏‏ں جلدی جلدی لکھنے د‏‏ی صورت وچ وجود وچ آئی۔ اس خط وچ پرندےآں، چوپایاں تے اوزاراں د‏‏ی شکلاں نو‏‏ں صرف لکیراں د‏‏ی صورت وچ ظاہر کیتا جاندا ا‏‏ے۔

حوالے

• ماہنامہ روحانی ڈائجسٹ کراچی، جولائ‏ی تا اکتوبر 2007