پراݨا مصر

تاریخ تاسیس

4 ہزاریہ ق م

انتظامی تقسیم

ملک

مصر

متناسقات

29°48′N 31°18′E / 29.8°N 31.3°E

[مکمل اسکرین پر]

مصر دے حرم تے گیزا سفنکس پرانے مصر دا سب توں منیا پر منیا نشان ایہ

پرانا مصر اتلے چڑھدے افریقہ دی اک رہتل سی جیہڑی دریاۓ نیل دیاں کنڈھیاں تے اجکل دے مصر اچ وسدی رہی۔ ایہہ جگ دیاں پہلیاں چھ رہتلاں وچوں اک سی جیہڑياں وکھریاں اُتّے آئِیاں۔ مصری رہتل کوئی 3150 قبل مسیح اچ کٹھی ہوئی جیہدی وجہ اُتلے اَتے تھلویں مصر دا پہلے فرعون تھلے کھٹے ہوݨا سی۔ پرانے مصر دی تریخ 3 ویلیاں اچ بٹی ہوئی اے: اوہ ویلے امن اَتے ترقی دے ہوندے سن اَتے اوہناں دے وشکارلے ویلے وچ حالات وگڑے رہے۔ ایہناں ویلیاں دے ناں: پرانا دیس جیہڑا پرانے کانسی ویلے وچ سی، اس دے مگروں مڈھلا دیس مڈھلے کانسی ویلے دی اَتے نواں دیس لیٹ کانسی ویلے دا سی۔

نویں دیس دے ویلے اچ مصر آپنی طاقت دے پورے زور اُتّے سی، اس ویلے ایہدی طاقت حتی سلطنت تے اشوریہ سلطنت دے برابر سی۔ اس ویلے دے آخر تے مصر دی ہولی ہولی تھلے آندا رہیا۔ مصر دے اُتّے کئی باہرلی طاقتاں نے حملہ کیتا اَتے مل وی ماریا: کانان، لبیا، نوبیا، اشوریہ، بابل، ھخامشی سلطنت تے یونان۔ سکندر دے مرن تے اسدے جرنیل بطلومیس سوٹر نے مصر اتے حکومت کیتی، ایہہ بطلومیسی دیس 30 قبل مسیخ تیکر رہیا جدوں کلوپیٹرا(قلوپطرہ) دی حکومت وچ ایہہ رومی سلطنت دا اک صوبہ بݨ گیا۔

پرانے مصر دی ترقی دی وجہ اوہناں دے دریاۓ نیل دی حالت نوں ویکھ کہ وائی بیجی سی۔ اوہ نیل دے سیلاباں دی پیشن گوئی کردے سن تے بند باند کہ بوت فصلاں اگاندے سن۔ ایہناں نال اوہناں کول بوہت اناج بچ وی جاندا سی جیہدے نال زيادہ آبادی، لوک ترقی تے کلچر اتے جاندا سی۔ مصری حکومت کول اینا فالتو سرمایا ہوندا سی جس نال اوہ آسے پاسے دی تھاں وچ کاناں بناندے سن، لکھائی دا اک سسٹم سیٹ کیتا، وڈے ناپ تے تعمیراتی تے وائی بیجی دے منصوبے ٹورے، آلے دوالے دے لوکاں نال تجارت تے اک فوج نوں سانبھدے سن جیہدا کم ویریاں نال لڑنا تے مصری زور نوں اتے رکھنا سی۔ ایہ کم فرعون دے تھلے مزہبی گرو، لکھاری تے سرکاری نوکر کردے سن۔

پرانے مصر دیاں کامیابیاں وچ وڈے وڈے ہرم، دھرم شالے تے ستون بنان لئی وڈے وڈے وٹیاں دی کٹائی، تھاں دا حساب کتاب تے تعمیراتی سسٹم، حساب دا اک سسٹم، کم کردا خاص دوائیاں دا سسٹم، نہری سسٹم، وائی بیجی دا سسٹم تے جگ دے پہلے سمندری جعاز نیں۔ مصری مورتاں، شیشے دے کم، ادب تے جگ دی پہلی صلاح وچ وی اس ویلے خاصیت رکھدا سی۔ مصر دے آرٹ تے آرکیٹیکچر دا جگ اتے اوناں بعد وی وڈا نشان رہ گیا تے اوناں دے آرٹ تے آرکیٹیکچر دی پورے جگ اچ بوہت نقل کیتی گئی تے پرانے مصر دیاں شیواں جگ دے نکڑ نکڑ تک پہنچ گئیاں۔ پرانے مصر دے کھنڈرات نوں ویکھ کے سینکڑوں لکھاریاں نوں اپنے کم لئی جزبہ ملیا۔ اج کل دے دور وچ یورپ تے مصر نے رل کے کھنڈرات نوں لبھیا اے تے پرانے مصری رہتل تے کلچر بارے وچ جگ نوں کافی جانکاری لبھی اے۔

تریخ

انسانی تریخ وچ دریاۓ نیل اپنے لاگے دی تھاں لئی زندگی دی لیک سی۔ دریاۓ نیل دے لاگے دی زمین بوت جان آلی سی جیہدے اتے انسان نیں اک تھاں ریݨ آلی وائی بیج لوک وساۓ۔ ایتھے رۓ کہ لوک رہتل نیں اینی ترقی کیتی کے ایہ انسانی تریخ دا اک تھم بݨ گئی۔ انسان نیل گرد کوئي 120،000 ورھے پہلاں آ وسے۔ اج توں کوئی 10،000 ورھے پہلاں جگ دا رُت بدلیا تے اتلے افریقہ دا موسم خشک تے گرم ہوگیا جیہدے نال انسان دریا دے بلکل نال نال آ کے وس گۓ۔

ٹبر حکومت توں پہلے دا ویلا (3100 قبل مسیح توں پہلاں تک)

ٹبر حکومت توں پہلے تے شروع دے ٹبر ویلے وچ مصری موسم اج توں کافی نرم سی۔ نا ای اینا خشک نہ ای اینا گرم۔ اس ویلے مصر وی گھاہ تے بوٹیاں نال بھریا سی جیہناں اتے جانور چردے سن۔ ہر پاسے جانور تے بوٹے سن تے نیل اتے کافی بطخاں ریندیاں سن۔ اس ویلے مصری شکار کردے سن تے اوسے ویلے ای اوہناں نیں ڈنگر پالنا سکھیا۔

5500 قبل مسیح وچ وادی نیل وچ وسدے قبیلے خاص کلچر بݨ گۓ جیہڑے وائی بیجی تے ڈنگر پالن وچ ماہر ہوگۓ تے اوناں دی پچھان مٹی دے بھانڈے، کنگیاں، کڑے تے موتی سن۔ ایہناں وچوں سب توں وڈا کلچر بداری سی۔ بداری لوک لہندے صحرا توں سن، تے اوہناں دی خاصیت وٹے دے اوزار، چنگی کوالٹی دیاں سرامک شیواں تے کانسی دا ورتنا سی۔

بداری کلچر دے بعد امراٹی تے گرزے کلچر آۓ جیہناں نوں نقادا 1 تے 2 وی کیندے نیں، جیناں نیں ٹیکنالوجی وچ بوہتی ترقی کیتی۔ امراٹی ویلے وچ مصری لوک ایتھوپیا توں اوبسیڈین لیاؤندے سن جیہدے نال اوہ وٹیاں توں ورتن آلیاں شیواں بناندے سن۔ گرزے ویلے وچ گروواں نوں اس گل دی جانکاری لبھی اے پئی مصری کانان تے ہور ارد گرد دیاں رہتلاں نال وی ملے سن۔ اگلے 1000 ورھیاں وچ نقادا کلچر اک نکی وائی بیجی دی لوک رہتل توں اک بوت وڈی رہتل بن گئی جیناں دے راجے لوکاں تے نیل دی وادی اتے پوری حکومت کردے سن۔ اوہناں نیں اپنا راجگڑھ ہیئیراکونپولس وسایا تے فیر ابیڈوس وچ وسا دتا۔ نقادے دے راجے اپنا زور اپلے مصر ال ودھاندے رۓ۔ اوہ دکھن ول وسدے نوبیا، لہندے صحرا دے لوک تے چڑھدے پاسے دے لوکاں نال وی تجارت کردے سن۔ مصری تریخ گروواں نوں کسٹل دے کول نوبیا دے راجیاں دیاں قبراں لبھیا سن جیہناں وچ مصر اتے سب توں پہلی ٹبر حکومت دے نشان لبھے سن: مصر دا چٹا تاج تے فالکن۔

نقادا کلچر کم دیاں بوت شیواں بناندا سی جس نال اوہناں دی ودھدی طاقت تے پیسے دا اندازہ ہوندا اے تے اوہ لوکاں دے ورتن دیاں شیواں وی بناندے سن جنج کنگیاں، نکیاں مورتاں، رنگی ہوۓ مٹی دے بھانڈے، سوہنے پھلدان، سرخی پوڈر تے قیمتی وٹیاں، سونے تے ہاتھی دے دنداں نال بݨے زیور۔ اوہناں نیں کانچ نال مگ، مورتاں تے ہار سوہنے کرنا وی سکھیا۔ ٹبر حکومت توں پہلاں دے ویلے دے آخر تے نقادا کلچر لکھائی لئی کجھ مورتاں ورتنا شروع ہوگۓ جیہڑیاں پرانی مصری لکھائی دا سب توں پہلا سسٹم بݨ گیا۔

پرانا ٹبر ویلا (3050 - 2686 قبل مسیح)

پرانا ٹبر ویلا مصر وچ اس ویلے سی جدوں میسوپوٹامیا وچ اکادی رہتل نویں سی تے ایران وچ ایلام رہتل۔ 3 صدی قبل مسیح دے مصری پادری مانیتھو نیں پرانے مصری فرعوناں دی لسٹ بنائی جیہناں دے ٹبر نیں مصر اتے حکومت کیتی سی، ایہ سسٹم اج تک ورتیا جاندا اے۔ مانیتھو نیں جیہڑی تریخ لکھی اوہدے وچ پہلا راجا مینی سی جیہنے 3100 قبل مسیح وچ اتلے تے دکھنی مصر نوں کھٹیاں کیتا سی۔

گروواں دا خیال اے کہ ایہ کم صرف اکو راجے نیں نئیں کیتا بلکہ ویلے دے نال نال مصر اک ہوگیا سی۔ گرو کیندے نیں پئی مینی ناں دا راجا کوئی نئیں سی بلکہ مینی اصل اچ نارمر اک فرعون سی جیہنے کھٹے مصر دا نشان اپنے تاج اتے پایا ہوندا سی۔ پرانے ٹبر ویلے وچ کوئی 3150 قبل مسیح وچ مصری فرعوناں نیں ممفیس نوں اپنا راجگھڑ بنا کہ دکھنی مصر اتے اپنا زور پا لیا۔ اوتھوں مصری فرعوناں نے مزدور، وائی بیجی تے لیونت دے تجارتی راہ قابو کر لۓ۔ اس ویلے دے فرعوناں دی طاقت تے دولت دا پتا اوہناں دیاں وڈیاں مستابا قبراں تے اوہناں دے مرن مگروں دیاں وڈیاں وڈیاں مورتاں نال چلدا اے۔ فرعوناں نیں حکومت دا طاقتور سسٹم بنایا سی جس نال حکومت تھاں، مزدوری تے وسائل سانھبدی سی تے ایہ کم پرانے مصر دی ترقی دا سب توں وڈا تھم سی۔

پرانا دیس (2686 - 2181 قبل مسیح)

پرانے دیس وچ آرکیٹیکچر، آرٹ تے ٹیکنالوجی نے بوہت ترقی کیتی سی جیہدا بالن ودھی ہوئی وائی بیجی سی جیہڑی اک ہور وڈی آبادی نوں پال سکدی سی تے اس سب نوں سانبھن آلی اک حکومت سسٹم سی۔ پرانے مصر دیاں کجھ وڈیاں کامیابیاں پرانے دیس وچ ہوئیاں سن، گیزا ہرم تے گیزا سفنکس اس ویلے وچ ای بنیاں سن۔ وزیر دی ہدایت نال سرکار دے نوکر ٹیکس لیندے سن، نہری سسٹم بناندے سن، مزدوراں نوں کم لاندے سن تے کچہری وچ انصاف دیندے سن۔

پرانے دیس وچ حکومت دے سسٹم نوں چلان آلے لوکاں دی اک اچیچا ونڈ بن گئی۔ ایناں وچ حکومت دے لکھاری تے سرکاری نوکر سن جیہناں نوں فرعون اوہناں دے کم دے بدلے جیداداں دیندا سی۔ فرعون پادریاں تے مندراں نوں وی مال تے تھاں دیندے سن تاکہ فرعون دے مرن دے بعد وی اوہنوں پوجیا جاۓ۔ گروواں دا خیال اے کہ اگلے 500 ورھیاں وچ فرعوناں دی دولت کٹ ہوندی گئی جیہدی وجہ ایہ سی کہ پورا دیس اینی گوڑی حکومت دا تھم بوتی دیر نئیں رہ سکدا سی۔ جنج جنج فرعوناں دی طاقت کٹدی گئی، مصر دے صوبیاں دے گورنراں نیں فرعوناں اگے بغاوت کر دتی۔ اس دے نال نال 2200 توں 2150 قبل مسیح وچ کافی خشکی پئی جس نال پورا مصر وچ قحط پے گیا جیہڑا 140 ورھیاں تک رہیا، اس ویلے نوں پہلا درمیانی ویلا کیندے نیں۔

پہلا وِچکارلا ویلا (2181 - 1991 قبل مسیح)

پرانے دیس ویلے دے آخر تے مصر دی حکومت ڈگ گئی، حکومت اپنی کوششاں دے باوجود وی دیس دی ایکانمی نوں ٹھیک نئیں کر سکی۔ دیس وچ قحط پے گیا تے جدوں صوبیاں دے گورنراں نیں فرعوناں توں مدد منگی اوہناں نوں ککھ نہ لبھیا، جس نال لڑائیاں ٹر پئیاں تے کئی صوبیاں نے فرعون اگے بغاوت کردتی۔ انیاں مشکلاں دے نال نال ای چلدیاں عام تھاواں دے لیڈر جیہڑے ہݨ فرعون نوں ٹیکس نئیں دیندے سن، اپنی نويں آزادی نوں ورتدیاں اپنے اپنے صوبیاں اچ نویں کلچر بنا گۓ۔ اس ویلے وچ ہر صوبے کول اپنے اپنے وسائل ہوندے سن، جیہناں نال اوہ امیر ہوندے گۓ: ہر قسم دے لوکاں دیاں قبراں چنگیاں ہوگئیاں سن۔ اس ویلے وچ ہر صوبے دے آرٹسٹ اوہناں شیواں دا آرٹ بنان لگ پۓ جیہڑے پہلے صرف فرعون تے اوہدے ٹبر لئی ہوندے سن، جس نال اس ویلے دی خوشی تے نویں پن دا پتا چلدا اے۔

فرعون دی طاقت دے مکن دے بعد نکے راجے اک دوجے نال تھاں تے سیاسی طاقت پچھے لڑ پۓ۔ 2160 قبل مسیح وچ ہیراکلیوپولس دے راجے دکھنی مصر سانبھدے سن تے اوہناں دے مقابلے دا انتف ٹبر تیبائی توں اتلے مصر اتے راج کردی سی۔ جنج جنج انتف ٹبر وددا گیا تے اتلے مصر اتے ہور طاقتور ہوندا گیا، اس گل دا دوواں نوں پتہ چل گيا پئی مصر پچھے جنگ ہوۓ گی۔ 2055 قبل مسیح وچ انتف دیاں فوجاں نيں ہیراکلوپولیٹن دے راجیاں دی فوجاں نوں ہرا کر مصر نوں فیر اکھٹا کر دتا۔ اس نال ای مصر اچ ترقی تے خوشحالی دا نواں ویلا آگیا جیہنوں مڈھلا دیس کیندے نیں۔

مڈھلا دیس (2134 - 1690 قبل مسیح)

مڈھلے دیس دے فرعوناں نیں مصر نوں دوبارہ خوشحال تے پکا کر دتا۔ جس نال آرٹ تے ادب وچ جان پئی تے عمارتاں بنان دے وڈے پروگرام ٹر پۓ۔ منٹوہوٹپ 2 تے اوہدا ٹبر جیہڑا مصر دے 11ویں شاہی ٹبر توں سی۔ 11واں شاہی ٹبر تیبائی توں حکومت کردے سی۔ مگر اوناں دا وزیر امنامہٹ I 1985 قبل مسیح وچ جدوں فرعون بنیا، اوہ تے اودھا شاہی ٹبر مصر دے راجکعر نوں اتجتاوے لے گۓ۔ اتجتاوے توں 12ویں شاہی ٹبر نیں بوت وڈا پروگرام ٹوریا جیہدے وچ بند بنا کہ سیلاب آۓ ہوۓ تھاں نوں واپس لے کے وائی بیجی کیتی گئی۔ نال نال فوج نیں نوبیا اتے وی مل مارلیا، نوبیا وچ سونے تے ہور شیواں دیاں کافی کاناں سن۔ نیل دے چڑھدے پاسے دے ڈیلٹا وچ اک دیوار بنائی گئی جیہدا کم دشمناں دی روک سی۔

فرعوناں نیں دیس دا فوجی تے سیاسی بچاؤ کرلیا تے بوہت زيادہ وائی بیجی تے معدنیات نال لئی گئی دولت نال مصر نیں بوہت ترقی کیتی۔ اس دولت دے نال بوہتا سکون ہویا جس دے وچ آبادی، آرٹ تے مزہب وی ودھ گۓ۔ پرانے دیس وچ صرف بادشاہ لوک ای مرن مگروں زندہ سمجھے جاندے سن تے اوہناں دی پوجا کیتی جاندی سی۔ مگر مڈھلے دیس وچ سمجیا جاندا سی پئی ہر بندے دی روح اے تے اوہ مرن توں بعد دیوتاں نال رل مل جان گے۔ مڈھلے دیس دے ادب وچ ودھیا کہانیاں تے گہرے ہیرو ہوندے سن جیناں نوں زبردست لکھاری وچ لکھیا جاندا سی۔ اس ویلے وچ بنائی جان آلے ریلیف تے مورتاں وچ بوہت نکی نکی شے دے اتے دیہان دتا گیا جس نال نویں تکنیکی خاصیت تک پونچیا گیا۔

مڈھلے دیس دا آخری فرعون امنامہٹ III نيں دکھن دے پاسے وسدے کانائٹ لوکاں نوں نیل دے ڈیلٹا آلے تھاں وچ وسا لیا جیہناں نال اوہ عمارتاں تے کاناں اتے مزدوری کراندا سی۔ اینے وڈے کاناں تے عمارتاں دے پروگراماں دے نال نال نیل وچ آن آلے سیلاباں نیں مصر دی ایکانمی نوں کچھ لیا جس نال دیس آہستہ آہستہ تھلے آندا گیا تے 13ویں تے 14ویں شاہی ٹبر دے راج وچ آکے دوجا درمیانا ویلا آگیا۔ مصر دی حکومت دے کمزور ہون نال نال کانائٹ لوکاں نے مصر اتے مل مارن پے گۓ تے آخرکار ہائکوس ناں نال مصر دی حکومت لے لئی۔

دوجا وچکارلا ویلا (1674 - 1549 قبل مسیح)

کوئی 1785 قبل مسیح دے نیڑے مڈھلے دیس دے فرعوناں دی طاقت کٹی تے کانائٹ لوک جیہناں نوں ہائکسوس کیندے نیں مصر دے قصبے اواروس توں مصر دی حکومت اتے مل مار لیا۔ جس نال فرعوناں دی حکومت تیبائی نس گئی۔ فرعون ہن ہائکسوس دے بادشاہ دے تھلے آندا سی تے اوہ اوہنوں ٹیکس دیندا سی۔ ہائکسوس لوک مصر وچ مصری حکومت سسٹم وچ ای رل مل گۓ، اوہ وی اپنے آپ نوں فرعون کہندے سن جس نال اوہناں دے کلچر وچ وی مصری شیواں آگئیاں۔ اوہ مصر وچ اپنے نال جنگ لڑن دے نوے ہتھیار لے کے آگۓ جیہناں وچوں سب توں خاص بگی سی جیہنوں گھوڑا کِھچدا اے تے کمپوزٹ کمان سی۔

تیبائی وچ آکر وسن آلے مصری فرعوناں دے ہن دو دشمن سن اتلے پاسے ہائکسوس تے دکھنی پاسے ہائکسوس دے سنگی کوشائٹ۔ کئی ورھیاں بعد مصری فرعوناں کول اینا زور آگیا کہ اوہ ایناں نال لڑ سکن۔ تیبائی دیاں فوجاں نیں ہائکسوس تے کوشائٹ خلاف 30 ورے 1555 قبل مسیح تیکر جنگ کیتی۔ فرعون سکننرے تاو II تے کاموسے نیں کوشائٹ نوں ہرا دتا مگر ہائکسوس نوں کولوں نئیں جتے۔ ایہ کم کاموسے فرعون دے بعد آلے فرعوں آہموس I دے کندیاں تے پے گیا۔ آہموس I نیں کافی ویلے جنگ کیتی تے آخر کار ہائکسوس نوں مصر توں بلکل کڈ دتا۔ اونیں اپنے ٹبر دا راج مصر اتے دوبارہ کر دتا۔ اس دے نواں دیس بن گیا۔ نویں دیس وچ فوجی طاقت فرعوناں دے دماغ اچ پہلی شے ہوندی سی جس نال اوہ مصر دے کول چڑھدے پاسے دے تھاں اتے وی زور ازمائی کردے رۓ۔

نواں دیس (1549 - 1069 قبل مسیح)

نویں دیس دے فرعوناں نیں اپنے باڈراں نوں سانبھیا تے اپنے پڑوسیاں نال چنگۓ تعلقات بناۓ جیہنا وچ مٹانی سلطنت، اشوریہ سلطنت تے کانان سلطنت آندے نیں جس نال نویں دیس وچ پرانے ویلیاں توں بوہت زيادہ ترقی ہوئی۔ فرعون ٹتھموسس I تے اوہدے پوتے ٹتھموسس III نیں کئی جنگاں د بعد مصر دی سب توں وڈی سلطنت بنا دتی۔ فرعون ہاٹشیپسٹ نیں امن ودھایا تے ہائکسوس دی حکومت وچ جیہڑے تجارتی راہ ٹٹ گۓ سن اوہ ٹھیک کیتے تے مزید ہور راہ وی کڈھے۔ 1425 قبل مسیح وچ جدوں ٹتھموسس III مریا مصر دی سلطنت اتلے لیندے پاسے نییا، شام توں لے کے نوبیا وچ دریاۓ نیل دی چوتھی چھمبر تک ہوگئی سی تے وچ آن آلے سارے لوکاں داں وفاداریاں پکیاں ہوگئیاں سن تے کانسی تے لکڑ دی تجارت وی ٹر پئی سی۔

نویں دیس دے فرعوناں نیں اپنے دیوتا آمون نوں ودھان لئی نویں مندراں تے موتاں بنان دے پروگرام ٹورے۔ آمون دیوتا دے پجاری کارناک نگر وچ وددے جارۓ سن۔ فرعوناں نیں اپنیاں اصلیاں تے سوچیاں کامیابیاں دیاں یادگاراں وی بنانیاں ٹوردتیاں۔ کارناک مندر مصر دا سب توں وڈا مندر اے۔ فرعون ہاٹشیپسٹ نیں اپنے 22 ورھیاں دی حکومت وچ بوہت وڈائی دے کم کیتے۔ اوہدی حکومت بوہت کامیاب رئی جیہدے وچ سکھ، دھن وددنا، پنٹ تک تجارت، پرانے تجارتی راہواں دا کھلنا، وڈے تعمیراتی پروگرام جیہدے وچ اک سونہا مندر سی جیہڑا 1000 ورھیاں بعد دے یونانی آرکیٹیکچر دے برابر دا سی، بوت وڈے تھم تے کارناک دا مندر سی۔ اوہدے اینے بوہتے کماں دے بعد اوہدے بعد دے بعد آن آلے فرعون امنہوٹپ II نیں اوہدا نشان مٹان دی کوشش وی کیتی تے اوہدے کم اپنے ناں لاندا رہیا۔ اوہنے کئی پرانے رواجاں نوں بدلن دی وی کوشش کیتی جیہدے وچ عورتاں دا حکومت اچ آنا تے فرعون بننا سی مگر ایہ نئیں ہوسکیا۔

1350 قبل مسیح وچ نویں دیس دے سکھ نوں خطرہ پے گیا جدوں امنہوٹپ IV فرعون بنیا۔ اونیں پورے دیس وچ بوت زیادہ تبدیلیاں کیتیاں جیہناں وچ سب توں وڈی اٹن دیوتا دی پوجا سی تے باقی دیوتاں دی پوجا اتے پابندیاں لا دتیاں۔ اوہنے اپنا ناں وی اٹن دیوتا دے ناں اتے آخناٹن رکھ لیا تے دوجے دیوتاں دے تیبائی وچ بیٹھے پجاریاں اتے وی حملہ کر دتا جیناں نوں اوہ کرپٹ سمجدا سی۔ اونیں اپنا راجکعر اک نویں نگر، امارا، ٹور لیا تے مصر دے چڑدے پاسے دے اتے کوئی توجہ نا دتی۔ اوہ سارا جیون اپنے مزہب تے آرٹ ول لگیا رہیا۔ اوہدے مرن تون بعد اٹن دے پجاری وی مک گۓ تے راجگھڑ وی تیبائی واپس آگيا۔ پرانے پجاریاں نال رل کے نويں فرعوناں نے امنہوٹپ IV دے کماں نوں مصر توں مُکا دتا۔

کوئی 1279 قبل مسیح وچ رامسیس II مصر دا فرعون بنیا۔ اوہنوں تریخ وچ سب توں زبردست فرعون آکھیا جاندا اے۔ اوہنے تاج پاندیاں ای ہور بوہتے مندر، مجسمے تے تھم بنانے ٹور دتے۔ اوہدے سارے فرعوناں چوں سب توں بوہتے بچے ہوۓ۔ اوہ اک بہادر فوجی کمانڈر وی سی، اوہنے اپنی فوجاں حتی سلطنت دے خلاف پیجیاں تے شام وچ وڈی جنگ کیتی جیہنوں کوئی وی نہ جت سکیا۔ اس جنگ دے بعد جگ دی پہلی لکھی صلاح ہوئی۔ مصری تے حتی سلطنت دوویں وددی اشوریہ سلطنت توں ڈر رئیاں سن تے رامسیس نیں اپنیاں فوجاں واپس بلا لئیاں جس دے بعد حتی سلطنت کلے مارے گۓ۔

مصر دی دولت دے لالچ وچ کئی دشمناں نے ایہدے اتے مل مارن دی کوشش کیتی، جیہناں وچ لیبیا دے بربر تے ایجی سمندر دے سمندری لوک شامل سن۔ پہلاں تے مصری فوج اوہناں نوں نسا چڑھدی سی مگر فیر مصر نوں اپنے چڑدے پاسے دا کافی تھاں اشوریہ سلطنت دے ہتھوں گنوایا۔ اس دے نال نال مصر دے اپنے مسئلیاں نیں ہور سکھ وگاڑ چھڑیا۔ تیبائی دے پادری ہور طاقتور ہوۓ تے اوناں نیں بوت تھاں دے دولت پھڑ کے مصر دے فیر ٹوٹے کر کے تیجے درمیانے ویلے وچ سٹ دتا۔

تیجا وچکارلا ویلا (1069 - 653 قبل مسیح)

تیجا وچکارلا ویلا فرعون رامسیس IX دے 1070 قبل مسیح وچ مرن نال چل پیا، جیدے نال ای نواں دیس مک گیا۔ فرعون سمندس اتلے مصر اتے حکومت کردا سی تے دکھنی پاسے تیبائی چوں امون مندر دے پادری حکومت کردے سن۔ ایسے ویلے بربر قبیلے لیبیا توں نیل دے لیندے پاسے آکے وس گۓ۔ بربراں نے 945 قبل مسیح وچ نیل ڈیلٹا اتے مل مار کے 200 ورے حکومت کیتی۔ بربراں دے بادشاہ شوشنک نیں اپنے ٹبر دے لوکاں نوں حکومت وچ پا کے دکھنی مصر اتے وی کافی زور کر لیا۔

کوئی 727 قبل مسیح وچ مصر دے دکھن وچ وسدے نوبیا دے بادشاہ پیئے نیں اپنا کعر چھڈیا دے مصر اتے حملہ کر کے مل مار لیا۔ اونیں فرعوناں دا 25واں شاہی ٹبر ٹوریا جیناں نیں فیر اتلے تے دکھنی مصر اتے حکومت کیتی۔ 25ویں شاہی ٹبر دے ویلے چ پرانے مصر وچ نوی جان پے گئی۔ مزہب، آرٹ، آکریٹیکچر اپنے پرانے ویلے دی خاصیت تک واپس آگۓ۔ اس ٹبر دے فرعون ٹاہرکا نیں کئی نویں مندر بناۓ تے پرانیاں نوں ٹھیک کیتا۔ 25ویں ٹبر دی حکومت وچ ای سوڈان-مصر دے باڈر اتے کئی حرم بنے۔

674 قبل مسیح وچ اشوریہ سلطنت دے بادشاہ ایسارہادون نے مصر اتے حملہ کیتا جینوں فرعون ٹاہرکا نیں روک لیا۔ مگر اونیں 671 قبل مسیح وچ فیر بوتا وڈا حملہ کیتا جس دے بعد اونیں سارے مصر اتے مل مار لیا تے فرعون اپنے پنڈ نوبیا نس گیا۔ ایسارہادون مصر نوں لٹ کہ دہن ودھا کے واپس ٹر گيا تے اپنی جت دے نشان بنا گیا۔ اونیں مصر اتے حکومت کرن لئی مصری شہزادیاں نوں پعرتی کیتا جیڑے اودے ناں وچ حکومت کردے رۓ۔

ایہ شہزادے بوتی دیر مصر نوں سکھ نہ دے سکے تے دو ورھیاں بعد ٹاہرکا نوبیا توں واپس آیا تے ممفیس تک دکھنی مصر اتے مل مار گیا۔ اشوریہ دا بادشاہ ایسارہادون نیں فیر ٹاہرکا نوں مارن دا سوچیا مگر اوہ بیمار ہو کہ اپنے راجکعر وچ ای مر گیا۔ اودے بعد دے بادشاہ نيں اپنے اک جرنیل نوں نکی جی چنگی فوج نال پیجیا جینے ٹاہرکا نوں فیر مصر توں کڈ دتا۔ ٹاہرکا نوبیا وچ دو وریاں بعد مرگیا۔

ٹاہرکا دے بعد ٹانوٹامن نیں مصر اتے مل مارن دی کوشش کیتی تے تیبائی اتے مل مار لیا۔ مگر اشوریہ سلطنت نیں بوہت وڈی فوج پیجی جیہناں نیں نوبیا لوکاں نوں بری طرح ماریا تے تیبائی نوں بلکل تباہ کردتا تے نا ای تیبائی واپس کدی بن سکیا تے نہ ای نوبیا دے لوک مصر لئی فیر کدی خطرہ بنے۔

دیر ویلا (672 - 332 قبل مسیح)

اشوریہ سلطنت مصر اتے حکومت کرن لئی 26ویں شاہی ٹبر چھڈ گئی جیہناں نوں سائٹے بادشاہ کیندے نیں۔ 653 قبل مسیح وچ سائٹے بادشاہ سامٹک نیں ویکھیا کہ اشوریہ ایران دی رہتل ایلام نال جنگ چ لگی اے، اونیں یونانی کراۓ دے فوجیاں نال مصر نوں اشوریہ سلطنت نالوں وکھرا کر لیا۔ ایناں فوجیاں نیں بعد چ مصر دی پہلی سمندری فوج بنائی۔ مگر اس دے بعد وی سامٹک دے اوہدے بعد دے بادشاہ اشوریہ سلطنت نال چنگے یاری لا کے رکھدے سن۔ یونان دا مصر اتے اثر وی نال نال ودھدا گیا تے ناوکراٹس ڈیلٹا وچ یونانیاں دا گھر بن گیا۔

609 قبل مسیح وج مصری فرعون نیکو نیں اشوریہ سلطنت دی مدد کرن لئی بابل، چالڈین، میڈین تے سکیتھین نال جنگ کیتی۔ مگر اوہ کمزور اشوریہ سلطنت نوں نا بچا سکیا۔ مصریاں نوں یہودیاں دی فوج نیں ہرا دتا۔ یہودیاں نیں بابل تے ہور سنگیاں نال رل کے 605 قبل مسیح وچ مصریاں تے اشوریہ سلطنت نوں بلکل ہر دتا۔ جس دے بعد اشوریہ سلطنت اتے مار لیا گیا تے مصری فوجاں ہور بوتا لڑ لڑ کے واپس ٹر گئیاں۔ اس ویلے مصر وچ کافی سکھ سی مگر 525 قبل مسیح وچ طاقتور فارس سلطنت نیں مصر اتے حملہ کیتا تے مل مار لیا۔ اوناں نیں مصر اتے اپنا گورنر لا دتا تے آپ فارس توں مصر اتے حکومت کردے سن۔ مصر نیں فارس توں آزاد ہون دی بتیری کوشش کیتی مگر کدی وی اوہناں توں جان نا چھڑا سکیا۔

فارس دے تھلے مصر قبرس تے فونیشیا دے نال ھخامشی سلطنت دا چھٹا صوبہ بن گیا۔ مصر اتے فارس دی حکومت 27ویں شاہی ٹبر دی مورت چ ہوئی۔ اس شاہی ٹبر نیں مصر اتے کوئی 100 ورے حکومت کیتی تے 380 قبل مسیح وچ 30ویں شاہی سلطنت نیں صرف 37 ورے حکومت کیتی۔ 30واں شاہی ٹبر آخری مصری ٹبر سی جینے حکومت کیتی۔ اس دے بعر 343 قبل مسیح وچ فارس نیں فیر حکومت ٹور لئی تے 332 قبل مسیح وچ مصر نوں بغیر لڑے سکندر ہتھ دے دتا۔

بطلومیسی ویلا (332 - 30 قبل مسیح)

332 قبل مسیح وچ سکندر نیں فارسیاں توں تقریبا کسے لڑائی بغیر مصر اتے مل مار لیا تے اوہنوں مصریاں نے خوش آمد سمجھیا۔ سکندر دے بعد مصر اتے بطلومیسی دیس بنا دتا گیا جیہڑا مصریاں آر ای حکومت کردے سن تے اوہناں دا راجگھڑ سکندریہ وچ سی۔ سکندریہ یونانیاں دے ویلے دی طاقت تے شان دی نشانی بن گیا تے ایہ پڑھائی تے کلچر دا سنٹر بن گیا۔ ایتھے مشہور لائبریری سکندریہ دی لائبریری وی بنائی گئی سی۔ سکندریہ دا روشنی کعر دور دور تک سمندری جعازاں نوں راہ وخاندا سی جیڑے جعاز تجارت نال اس نگر نوں زندہ رکھدے سن۔ بطلومیسی راجیاں دی پہلی ترجیح تجارت تے اوہ کم سن جیہناں نال دولت بندی اے جنج پاپائرس بنانا۔

بطلومیسی ویلے وچ یونانی کلچر نیں مصری کلچر دی تھاں نئیں کچھی، بلکہ بطلومیسیاں نیں مصری لوکاں نال چنگے تعلقات بنان لئی اوناں دیاں رسماں نوں نبھایا۔ اوناں نیں مصری انداز وچ مندر بناۓ، پرانی پوجا نوں جاری رکھیا تے اپنے آپ نوں وی فرعون آخوایا۔ کج شیواں رل گئیاں جنج مزہب وچ مصری تے یونانی دیوتا رل کے اک دیوتا بن گۓ تے مصری دیوتاں دی کہانیاں ہن کلاسیکی آرکیٹیکچر وچ بنائی گئیاں۔ لوکاں نوں خوش کرن دیاں ایناں کوششاں باوجود بطلومیسیاں اگے وی مصریاں نے بغاوت کیتی، اوناں دے اپنے ٹبر وچ لڑائیاں ہوئیاں تے بطلوموس IV دے مرن دے بعد سکھ ہور وگڑ گیا۔ نال نال روم جیڑا مصر توں اناج خریددا سی، نیں مصری سیاست وچ خاص دلچسپی رکھنا شروع کردتی۔ ایناں بغاوتاں، سیاسی بحران تے چڑدے پاسے دشمناں نال پنگیاں نیں مصر نوں کمزور کر دتا جس دا فیدا چکدے رومیاں نیں مصر اتے مل مار کہ اینوں اپنا صوبہ بنا لیا۔

رومی ویلا (30 قبل مسیح - 641 عیسوی)

ایکٹیم دی لڑائی وچ اوکٹیوین نیں 30 قبل مسیح نوں مارک اینٹونی تے ملکہ کلیوپیٹرا نوں ہرا کر مصر نوں رومی سلطنت دا اک صوبہ بنا لیا۔ رومی سلطنت مصر دے اناج اتے ٹردی سی۔ روم دے بادشاہ رومی فوج دے کجھ حصہ نوں اک اپنے بناۓ ہوۓ پریفکٹ نوں دیندی سی۔ ایہ پریفیکٹ فوج نال مصر وچ بغاوتاں نوں روکدا سی، پعاری ٹیکس اکھٹے کردا سی تے ڈاکواں نوں روکدا سی۔ سکندریہ ایشیاء نال تجارت دا اک اچیچا انگ بن گیا جتھوں دیاں شیواں دی روم وچ کافی منگ سی۔

رومیاں دا مصریاں دے نال رویہ بطلومیسیاں توں کئی گنا پیڑا سی مگر فیر وی پرانیاں رسماں ٹردیاں رئیاں جنج ممی بنانا تے پرانے دیوتاں دی پوجا۔ کجھ رومی بادشاہ اپنے آپ نوں وی فرعون آکھواندے سن مگر بطلوموسیاں جیناں نئیں۔ مصر دے حکمران مصر توں بعر ریندے سن تے مصر نوں چلان دے کم رومی آپ کردے سن تے مصریاں دی اپنی کوئی حکومت نئیں سی۔

پہلی صدی عیسوی وچ عیسائیت مصر وچ آجاندی اے تے اینوں وی اک مزہب منیا جاندا اے۔ مگر ہولی ہولی ایہ بہوں ودھدی اے تے لوک مصری مزہب تے یونانی-رومی مزہب چھڈ کے عیسائی ہو جاندے نیں۔ اس نوں روکن لئی کافی زور لایا گیا تے 303 عیسوی وچ عیسائیاں نوں مارن دی کوشش وی کیتی گئی مگر عیسائیت جت گئی۔ 391 وچ عیسائی بادشاہ تھیوڈوسیس نیں قنون وچ مندراں تے پرانے مزہب نوں کفر آخیا تے اتے پابندی لادتی۔ سکندریہ وچ کافراں خلاف جلسے نکلے تے اوناں نے پرانیاں مزہبی شیواں نوں تباہ کردتا۔ اس دے نال مصر دا پرانا کلچر کٹدا گیا۔ مصر دے اپنے لوک بولی تے پرانی بولدے سن مگر مصری لکھائی دا سسٹم مندراں تے پادریاں نال مُک گیا۔ مندراں نوں گرجیاں وچ بدل دتا گیا یا فیر صحرا وچ چھڈ دتا گیا۔

باہرلے جوڑ

وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: پرانا مصر