خط نستعلیق
نستعلیق | |
---|---|
قِسم | ابجد |
نستعلیق، اسلامی خطاطی دا اک انداز اے، جو عمومن پنجابی، فارسی تے اُردو زباناں لئی استعمال ہُندا اے۔ ایہ ایران وچ چودہویں تے پندرہویں صدی عیسوی وچ پروان چڑھیا۔ اس خطاطی انداز دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ ایہدے بانی ایران دے مشہور خطاط میرعلی تبریزی سن ۔ ایہ خط نسخ دے علاوہ، بعض اوقات عربی متن لکھنے دے لئی وی استعمال کیتا جاندا اے۔ نستعلیق خوش نویسی دا زیادہ تر استعمال پاکستان، ایران تے بھارت وچ کیتا جاندا اے۔ خط نستعلیق کشمیری، شینا، بروشسکی، بلتی، کھوار سمیت ہور کئی زباناں لئی وی استعمال کیتا جاندا اے۔
وجہ تسمیہ
[سودھو]اسلام دی ایران آمد دے بعد، ایرانیاں نے فارسی-عربی رسم الخط اپنایا۔ اِس طرح عربی خوش نویسی ایران تے نال ہی دوسرے اسلامی ملکاں وچ عروج پاگئی۔ عربی وچ متعدد انداز خطاطی جداں ثلث، رقعہ، دیوانی تے نسخ وچوں خط نسخ عام طور اُتے قرآن دی خطاطی وچ بکثرت استعمال ہُندا سی جدوں کہ قرآن دے صفحات اُتے اصل متن دے چہار جانب وضاحتی عبارت (تفسیر) لکھنے دا رواج سی تے اس وضاحت دے انداز خطاطی نوں قرآن دے متن توں وکھ انداز وچ لکھیا جاندا سی جس نوں حاشیاں معلق ہونے دی وجہ توں عربی لفظ علق توں تعلیق کہندے سن، خط تعلیق موجودہ دور وچ یا تو کم و پیش معدوم ہو چکيا اے یا بہت ہی کم اختیار کیتا جاندا اے۔ میر علی تبریزی نے 14 ہواں صدی عیسوی وچ انہاں دو رسم الخطوط نسخ تے تعلیق دی خصوصیات نوں آپس وچ یکجا کے کہ اک نواں خط بنایا جسنوں نسخ-تعلیق (نسختعلیق ) دا نام دتا گیا جو بعد وچ مختصر ہو کے نستعلیق بنا۔
ہنس و نستعیلق
[سودھو]میرعلی تبریزی دے بارے وچ ایہ وی کہیا جاندا اے کہ اک رات انہاں نے خواب وچ ہنساں نوں اڑتے ہوئے دیکھیا تے دورانِ پرواز وچ انہاں دے لچکدار جسم تے انہاں دے پراں دی خوبصورت حرکت توں متاثر ہوکے بیدار ہونے اُتے عبارت دے الفاظ نوں تعلیق دی خمداری تے نسخ دی ہندساندی خصوصیات آپس وچ امتزاج کر کے نستعلیق خط نوں ایجاد کیتا۔[۱] جس طرح ہنس دے پراں دی طوالت تے خوبصورتی دیکھنے والے تے ہنس دی محو پرواز حرکات اُتے مختلف ہويا کردیاں ناں اسی طرح نستعلیق وچ وی اک ہی حرف نوں متعدد سیاق و سباق دے لحاظ توں مختلف انداز دتا جاندا اے۔
تاریخ
[سودھو]نستعلیق رفتہ رفتہ فروغ پایا تے کئی نامور خوش نویساں نے اِس دی تابناکی تے خوبصورتی وچ اپنا حصہ ڈالا۔ ایہ خیال کیتا جاندا اے کہ میر عماد نے اپنے فن توں نستعلیق نوں عمدگی تے شائستگی دی چوٹی تک پہنچایا۔ پر، اج کل نستعلیق دا استعمال مرزا رضا کلہور دے طریقے اُتے کیتا جاندا اے۔ کلہور نے نستعلیق خطاطی دی اِصلاح دی تاکہ ایہ چھپائی مشیناں وچ آسانی توں استعمال ہو سکے۔ اُس نے نستعلیق خطاطی نوں سکھانے دے طریقے تے اِس دے قوانین وی مرتب کیتے۔
مغلیہ سلطنت نے برّصغیر پاک و ہند اُتے اپنی حکومت دے دوران وچ فارسی نوں عدالتی بولی دے طور اُتے استعمال کیتا۔ اِس دوران وچ نستعلیق جنوبی ایشیائی ملکاں جداں پاکستان، بھارت تے بنگلہ دیش وچ عام ہو گیا۔ اوہی رسُوخ حالے تک باقی اے۔ پاکستان وچ اُردو دی تقریباًً تمام تحاریر و لکھتاں اِسی رسم الخط وچ لکھی جاندی نيں۔ تے دُنیا بھر وچ نستعلیق رسم الخط دا سب توں زیادہ استعمال پاکستان وچ کیتا جاندا اے۔ حیدرآباد، لکھنؤ تے بھارت دے دوسرے شہر جتھے اُردو بولنے والےآں دی تعداد زیادہ اے، اوتھے نستعلیق استعمال کیتا جاندا اے۔
اندازہائے نستعلیق
[سودھو]نستعلیق خطاطی (نویسہ) دے وقت گذرنے دے نال نال متعدد انداز وچ تجربات کیتے گئے تے انہاں تمام انداز وچ حروف دی پیمائشاں تے انہاں دی آپس وچ نسبت نوں اصل نستعلیق وچ متعین شدہ اصولاں دے مطابق رکھیا گیا۔ سترھواں صدی دے عہد وچ نستعلیق خط وچ اک جدت دیکھنے وچ آئی کہ اس دے خمدار خطوط نوں ہور طویل تے خمدار کرنے اُتے اک نواں انداز اختیار کیتا گیا جس نوں اوہدی خوبصورتی دے باعث خطِ نستعلیقِ برجستہ کہیا گیا۔
خطِ نستعلیقِ شکستہ
[سودھو]خطِ نستعلیقِ شکستہ نوں اردو وچ خطِ شکستہ یا محض شکستہ وی کہیا جاندا اے جدوں کہ اوہدی مہارت تے اعلیٰ معیار دی وجہ توں اسنوں خط برجستہ وی کہیا جاندا اے۔ نستعلیق دے اس انداز دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اسنوں سترھواں صدی وچ استادانِ خطاطی، مرتضی قلی خان شاملو تے محمد شفیع ھروی نے ایجاد کیتا سی ۔ اس خط نستعلیق وچ انتہائی مہارت و قواعدی نسبتاں دے نال الفاظ نوں کچھ خمدار تے لچکدار طریقے توں طول دتا جاندا اے ؛ قرآنی آیات، حمد و نعت تے شاعری دے دوران وچ خط نستعلیق شکستہ وچ اک تے جدت ایہ پیدا کيتی گئی دے طوالت شدہ الفاظ دے حصےآں اُتے اوپر دی جانب وی عبارت درج دی جانے لگی۔ اس خط برجستہ یا شکستہ دی ایجاد دے کوئی اک صدی بعد درویش عبدالمجید طالقانی نے اس وچ ہور خوبصورت تجربات کیتے تے اسنوں ہور ترقی دے کے موجودہ حالت اُتے پہنچایا۔
فارسی نستعلیق
[سودھو]فارسی نستعلیق گو اک قدیم ترین انداز نستعلیق اے لیکن اس دا ایہ مفہوم نا لیا جانا چاہیے کہ فارسی ہمیشہ فارسی نستعلیق دے انداز وچ ہی لکھی جاندی اے ؛ ایہ نام محض اک انداز نوں وکھ بیان کرنے دی خاطر اس مضمون وچ اختیار کیتا جا رہیا اے۔ اس نستعلیق وچ عام طور اُتے حروف دے عمودی حصےآں تے الفاظ وچ زیراں نسبت بالائی لحاظ توں سجے جانب جھکاؤ سا محسوس ہُندا اے۔ ہور ایہ کہ حروف و الفاظ دے الف نما عمودی حصے ہندو پاک وچ لکھی جانے والی نستعلیق توں کچھ طویل ہوسکدے نيں۔ ک تے گ دے مرکز یا گوشے نسبتاً کھچ کے لکھے جاندے نيں۔ جدوں کہ ب نما حروف دے جسم دا مرتفع اپنے آغاز اُتے عام طور اُتے 30 درجے دا زاویہ رکھدا اے تے خمدار و غیر محسوس انداز وچ مرتفع دے جسم نال ملدا اے۔ متعدد استادان خطاطی دے خط وچ انہاں وچ اک یا کئی گلاں غیر موجود وی ہوسکدیاں نيں؛ یعنی ایہ تمام علامات ناقابل تحریف و ترمیم نئيں نيں۔
دہلوی (اردو) نستعلیق
[سودھو]دہلوی نستعلیق دی اصطلاح ایتھے محض انداز خطاطی وچ فارسی نستعلیق توں تمیز نوں آسان کرنے دی خاطر درج اے جدوں کہ اصل وچ تمام اقسام دے نستعلیق وچ اردو لکھی جاندی رہی اے ؛ ایويں وی کہیا جاسکدا اے کہ دہلوی نستعلیق توں ایتھے مراد اوہ انداز نستعلیق اے جو ایران وچ بکثرت پائے جانے والے انداز نستعلیق دی نسبت ہندوستان وچ عام ہويا۔ اس نستعلیق وچ فارسی نستعلیق انداز دے برخلاف حروف تے الفاظ دے عمودی (تے تمام تحریر) نوں سیدھا رکھیا جاندا اے یعنی اس وچ جھکاؤ نئيں دتا جاندا۔ جدوں کہ درمیان وچ جڑ کے آنے والے الفاظ دے شوشے متوازی عرض اُتے ہُندے نيں۔
لاہوری نستعلیق
[سودھو]لاہوری نستعلیق دے انداز وچ متعدد گلاں پاک و ہند دے عمومی نستعلیق دی مانند ہی ہُندیاں نيں۔ اک گل جو اس انداز وچ بہت نمایاں ہُندی اے اوہ خمدار جسم رکھن والے حروف (مثال دے طور اُتے ق، ی تے ل وغیرہ) دا فراغ اے ؛ ایہ فراغ لاہوری نستعلیق وچ بہت واضح تے دوسرے نستعلیق دی نسبت گہرابنایا جاندا اے تے عام طور اُتے ہور نستعلیق دی نسبت اس فراغ دا اختتام زیادہ بلندی تک لے جاکر کیتا جاندا اے۔ اس دے علاوہ اس نستعلیق وچ درمیان وچ آنے والے الفاظ دے شوشے متوازی عرض کيتی بجائے سجے توں کبھے جانب جھکاؤ والے بنائے جاندے نيں۔ گ دے ابتدائی جوڑ نوں فارسی نستعلیق دی نسبت گہرا وی کیتا جاسکدا اے جدوں کہ الف دا طول وی عام دہلوی نستعلیق توں نسبتا وڈا رکھیا جاسکدا اے تے اس وچ اک قوسی رجحان وی دتا جاندا اے۔
قلم نستعلیق
[سودھو]خطاطی دے لئی استعمال ہون والے قلم عام طور اُتے اپنی نوکِ قلم اُتے چوڑے (مختلف جسامت دے) تے چپٹے ہُندے نيں، گو بعض اوقات اس کم دے لئی موقلم (brush pen) وی استعمال کیتا جاندا اے۔ سخت نوک والے قلم عموماً بانس دے پودےآں توں حاصل کردہ لکڑی نوں تراش کے تیار کیتے جاندے سن تے انہاں دی نوک دا زاویہ تے فیر خطاط دے ہتھ دی حرکت نستعلیق خطاطی وچ خوبصورت منقوشات (glyphs) پیدا کرنے والے دو اہم ترین عوامل وچ شامل نيں۔ تاریخی طور اُتے قلم نوں خطاطی وچ اک انتہائی اہم مقام دتا جاندا سی تے اس بانس یا لکڑی توں قلم نوں تراشنے (قط بناؤن) لئی باقاعدہ مشق و تربیت حاصل کرنا پیندی سی تے اس تراش دے عمل دے لئی اختیار کیتے جانے والے دھار والے چاقوواں نوں کسی تے چیز کاٹنے دے لئی استعمال نئيں کیتا جاندا سی ۔
قواعدِ نستعلیق
[سودھو]نستعلیق خطاطی وچ الفاظ تیار کرنے والے منقوشات تحریر کرنے دے لئی متعین شدہ قواعد تے انہاں منقوشات دی آپس وچ نسبتاں دا خیال رکھیا جاندا اے۔ انہاں قواعد تے انہاں دی نسبتاں دی پیمائش دے لئی سب توں اہم کردار قلم دی نوک دی جسامت دا ہُندا اے تے کسی وی اک لفظ دی شکل و صورت آزاد نئيں ہُندی بلکہ اپنے ارد گرد موجود ہور حروف اُتے انحصار کردی اے۔ خط نسخ وچ عام طور اُتے آپس وچ جڑجانے والے عربی یا اردو حروف اپنی سیاقی حساسیت دی وجہ توں چار اقسام دے ربطات (ligatures) رکھدے نيں 1- آزاد 2- لفظ دی ابتدا وچ 3- لفظ دے درمیان وچ تے 4- لفظ دے آخر وچ آنے دی صورت والے ربطات؛ جدوں کہ خط نستعلیق وچ ایہ سیاقی حساسیت ہور ودھ جاندی اے تے اس وچ بعض اوقات اپنے سیاق و سباق وچ آنے والے حروف دی مناسبت توں مذکورہ بالا چار وچوں کسی اک ہی مقامِ لفظ اُتے آنے دے باوجود اک ہی حرف اک توں زیادہ اشکال دا حامل ہو سکدا اے ؛ مثال دے طور اُتے نون (ن) دی شکل لفظ دی ابتدا (مذکورہ بالا عدد 2) وچ آنے دے باوجود اپنے نال (برابر وچ ) موجود لفظ دے سیاق دے لحاظ توں کئی اقسام دی ہوسکدی اے یعنی جے نون میم دے نال آکے نم بنائے تو نون دی شکل وکھ ہوئے گی نا بنائے تو وکھ نی بنائے تو وکھ نس بنائے تو وکھ حالانکہ نون دا لفظی مقام اک ہی اے یعنی لفظ دی ابتدا لیکن اوہدی اشکال نستعلیق وچ وکھ ہو کے وکھ ربطات دی طالب ہُندیاں نيں جدوں کہ نسخ وچ ایہ شکل اک ربطہ (ligature) توں ادا کيتی جا سکدی اے۔
نوک القلم تے نظام النقاط
[سودھو]ابن مقلہ (886ء تا 940ء) دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اس نے سب توں پہلے کوفی انداز تحریر توں ہٹ کے خمدار ثلث خطاطی دی ابتدا دی تے ابن مقلہ ہی نے خطاطی دے اوہ بنیادی اصول وضع کیتے جو بعد وچ آنے والے نسخ، تعلیق، دیوانی تے نستعلیق سمیت تمام خط تحریر وچ اختیار کیتے گئے تے اج تک مستعمل نيں۔ ابن مقلہ نے نوک القلم نوں بنیاد بنا کے اوہدی چوڑائی توں بننے والے نقاط نوں حروف تے الفاظ دی پیمائش تے انہاں دے آپس وچ تناسب نوں قائم کرنے دے لئی استعمال کیتا تے اسی وجہ توں اس نظام نوں نظام النقاط کہیا جاندا اے۔ اس نظام وچ نقاط (چوڑائی نوک القلم) دی تعداد توں حروف دے شوشاں تے انہاں تاں بننے والے الفاظ دے ربطات دی جسامت متعین کيتی جاندی اے۔ مختلف اقسام دے خطوط دے شوشاں وچ آنے والی نقاط دی تعداد مختلف تے مخصوص ہُندی اے ؛ مثال دے طور اُتے سامنے درج شکل وچ خط نسخ تے نستعلیق وچ حرف ع دے نقاط دی پیمائش توں حرف دی شکل اس خط دے مطابق ڈھالی گئی اے۔
الف ابجد تے نظامِ دائرہ
[سودھو]نظام النقاط دے نال ہی ابن مقلہ نے اک تے پیمائشی طریقۂ کار ابجد حرف الف نوں بنیاد مقرر کے کہ اختیار کیتا؛ اس طریقۂ کار وچ الف ابجد اک طوالت نوں اک دائرے دا قطر مان کے نظام الدائرہ تیار کیتا جاندا اے۔ چونکہ مختلف اقسام دے خطوط وچ الف دی طوالت مختلف ہويا کردی اے اسی وجہ توں اسنوں بنیاد بنا کے فرض کیتے جانے والے دائراں دی جسامت وی اسی نسبت توں مختلف آندی اے تے فیر اس دائرہ نما فرضی جسامت توں حروف دی آپس وچ جسامت مقرر کيتی جاندی اے۔ مثال دے طور اُتے خط نسخ وچ عام طور اُتے الف پنج تا چھے نقاط طویل آندا اے تے خط نستعلیق وچ ایہ طوالت تن یا ساڑھے تن نقاط آندی اے ؛ فیر اس الف دی طوالت توں حاصل ہونے والے دائرے نسخ تے نستعلیق دے حروف دی گولائی نوں مقرر کردے نيں۔ جداں کہ سامنے شکل وچ نسخ (ع) توں ظاہر ہُندا اے۔ نظام الدائرہ دا اصول شکستہ نستعلیق تے نستعلیق توں زیادہ نسخ، ثلث تے دیوانی وچ دیکھیا جاندا اے۔
آزاد قلمی تے نظام التشابہ
[سودھو]خطاطی وچ بکثرت الفاظ نوں انہاں دے معنائی پہلو دے نال نال رعنائی پہلو وی دتے جاندے نيں تے اس رعنائی خطاطی دی خاطر استادان خطاطی تے ماہرین خطاطی مذکورہ بالا دو نظام؛ نظام النقاط تے نظام الدائرہ توں نسبتاً اپنے قلم نوں آزاد کردے ہوئے وی تحریر کردے نيں تے ایسا عام طور اُتے خط نستعلیق وچ بہت عام دیکھیا جاندا اے۔ انہاں دونے نظاماں توں آزاد قلم نوں فیر متوازن تحریر دے دائرۂ عمل وچ قید رکھنے دی خاطر اک تے نظام اختیار کیتا جاندا اے جس نوں نظام التشابہ (نظام التشبیہ) کہیا جاندا اے تے اوہدی مدد توں تحریر وچ توازن تے اسيں آہنگی قائم کيتی جاندی اے ؛ اس نظام وچ اک جداں اوائل یا اک جداں اواخر رکھنے والے حروف نوں یکساں انداز وچ اک دوسرے توں تشبیہ دے کے تحریر وچ لیایا جاندا اے تے ایويں نظام النقاط و الدائرہ توں (کلی یا جزوی طور) آزاد رہنے دے باوجود تحریر دا توازن باقی رہندا اے۔
قط تے نستعلیق
[سودھو]قط دا لفظ اصل وچ عربی زبانہاں تاں اردو وچ آیا اے تے متعدد معناں وچ استعمال ہُندا اے لیکن خطاطی وچ اس توں مراد جنہاں معناں دی لی جاوے اے اوہ نيں، تراش دے معنی، یعنی قلم نوں تراشنا یا قلم دی تراشیدہ نوک۔ اپنے انہاں ہی معناں دی وجہ توں خطاطی وچ ایہ لفظ عام طور اُتے مذکورہ بالا نظام النقاط دی اضافت دے طور اُتے دیکھیا جاسکدا اے۔ چونکہ اک نقطہ، جے خطاط اپنے ہتھ دی حرکت نوں خمیدہ کر کے نقطے نوں اک جانب معقر تے دوسری جانب محدب نا بنائے تو، اپنے اک کونے توں مخالف کونے تک دی چوڑائی وچ ہر نقطہ، قلم دی تراش (یعنی نوک القلم دی چوڑائی) دے عین برابر ہُندا اے ؛ ہن چونکہ نقاط توں پیمائش دی نسبت قلم دی نوک دی چوڑائی توں پیمائش یا اندازہ آسان ہُندا اے اس لئی عام طور اُتے (خصوصاً نستعلیق وچ ) اسی تراشیدہ نوک یا قط توں الفاظ دی نسبت متعین کرنے دا رواج پیدا ہويا۔ ایہ چوڑائی قلم دی یا قط، مکمل اعداد دے نال نال؛ آدھے، ڈیڑھ تے سوا، دی اکائیاں وچ وی استعمال کيتی جاندی اے۔
استادانِ نستعلیق
[سودھو]نستعلیقی طبعہ تخطیط
[سودھو]نستعلیقی ٹائپو گرافی (typography) اُس وقت شروع ہوئی جدوں اِس خط دے لئی دھاتی طبعہ جات (types) بنانے دی کوشش کيتی گئی لیکن ایہ کوشش ناکم ثابت ہوئی۔ فورٹ ویلیم دانشگاہ (Fort William College) نے اک نستعلیق طبعہ بنایا لیکن اوہ اصل نستعلیق توں ذرا مختلف سی، اِسی وجہ توں کسی نے اِس دا اِستعمال نئيں کیتا ما سوائے اسی دانشگاہ دے دارالکتاباں (library) کے۔ ریاستِ حیدرآباد دکن نے وی اک نستعلیق طبعہ نویس (typewriter) بنانے دی کوشش کيتی لیکن ایہ کوشش وی بُری طرح ناکم ہوئی۔ تے نتیجہ ایہ اخذ کیتا گیا کہ: ‘‘کاروباری یا تجارتی مقاصد دے لئی نستعلیقی طبعہ دی تیاری نا ممکن اے ’’۔ دراصل، نستعلیق طبعہ تیار کرنے دے لئی ہزاراں ٹکڑےآں دی ضرورت ہُندی اے۔ جدید نستعلیق طبعہ نگاری نوری نستعلیق دی ایجاد توں شروع ہوئی۔
کمپیوٹر، حبالہ تے نستعلیق
[سودھو]جداں کہ مضمون وچ کدرے درج ہويا کہ نستعلیق گو کہ عربی رسم الخط ہی اے لیکن اس دے باوجود اس وچ حروف دی اشکال، جڑنے تے ناجڑنے والے الفاظ تے انہاں دی لفظ وچ آنے والی چار اقسام (آزاد، ابتدائی، درمیانی تے آخری) دے اعتبار توں تبدیل ہونے دے نال نال اپنے توں جڑنے والے حرف دے سیاق و سباق دے اعتبار توں وی تبدیل ہو جاندی نيں تے اس وجہ توں اس دے لئی علم کمپیوٹر وچ سیاقی حساس (context sensitive) دا لفظ وی استعمال ہُندا اے۔ اپنے نفاست اپنے ربطات (ligatures) وچ پوشیدہ رکھنے دی وجہ توں نستعلیق نوں کلیدی تختے اُتے محض ابجد دبا کے ڈسپلے اُتے درست تے نفیس انداز وچ لیانے دے لئی دی اک کثیر تعداد درکار ہُندی اے ؛ ایہ تعداد نا صرف ایہ کہ رومن حروف توں لکھی جانے والی زباناں بلکہ عربی نسخ تے ثلث وغیرہ دی نسبت وی بہت زیادہ ہُندی اے۔ اک ہی مقام اُتے سیاقی حساس ربطات دی اک مثال ب دے حرف نوں استعمال کردے ہوئے سامنے شکل وچ دیکھی جاسکدی اے۔
پہلا اہم نستعلیق
[سودھو]1982ء وچ پاکستان دا تمغۂ امتیاز حاصل کرنے والے مرزا احمد جمیل دا تیار کردہ نستعلیق گو پہلا میکانیکی نستعلیق نئيں لیکن پہلا معیاری تے خوبصورت ترین میکانیکی نستعلیق ضرور کہیا جاسکدا اے جس دے تمام تر ربطات وی خود مرزا جمیل نے تیار کرائے۔[۲] تے اس فانٹ، نوری نستعلیق دے نام دا پہلا لفظ انہاں دے والد مرزا نور احمد دی نسبت اُتے اے [۳] گو کہ اس فانٹ دی دستیابی دے بعد پاکستان دے اخبارات نے پہلی بار میکانیکی نستعلیق توں استفادہ شروع کیتا لیکن ایہ یکطبعہ (monotype) نظام اُتے امور دا محتاج سی ۔
نستعلیق دا حسن تے کمپیوٹر
[سودھو]نستعلیق دا حسن ہو یا کسی دوسرے (جداں نسخ یا times new roman غیر ہ) فانٹ دا ہو، جدوں گل کمپیوٹر دی آندی اے تو حقیقت ایہ اے کہ کمپیوٹر کسی خط نوں حسین بنانے یا بدصورت بنانے دا کم نئيں کردا تے نا ہی ایہ کہیا جاسکدا اے کہ نستعلیق کمپیوٹر اُتے اچھا نظر نئيں آندا تے نا ہی ایہ کہیا جاسکدا اے کہ نسخ کمپیوٹر اُتے اچھا نظر آندا اے یا arial نامی فونٹ کمپیوٹر اُتے اچھا نظر آندا اے۔ اصل معاملہ اس فانٹ دے سافٹ ویئر دی لطافت تے نزاکت دا ہويا کردا اے ؛ تے کمپیوٹر کچھ بنائے بگاڑے بغیر جو اسنوں دتا جائے اوہی دکھاندا اے۔ اک اچھے فانٹ وچ درج ذیل خصوصیات شامل ہونا اج دے معیار دے مطابق ضروری نيں؛ جنہاں دا تعلق اس خط توں نئيں جس وچ اوہ تحریر ہو بلکہ اس فانٹ دے سافٹ ویئر توں اے۔
ویب فانٹ دی خصوصیات تے دستیاب نستعلیق
[سودھو]ویب فانٹ دی خصوصیات (characteristics of web font) وچ اوہ تمام تر خصوصیات شامل ہونا چانيں جو ہتھ توں تحریر کيتی گئی اک عمومی خطاطی وچ ہويا کردیاں ناں تے انہاں وچ سب توں اہم؛ معنوی، رعنائی تے طبعائی خصوصیات شامل نيں۔ انہاں خصوصیات دے علاوہ وی اک ویب فانٹ وچ متعدد ایسے خصائص دی ضرورت ہُندی اے جو اس فانٹ دی ویب براؤزر تک رسائی ممکن بناؤن نوں لازم ٹھہردے نيں۔
- ڈسپلے اُتے آؤن توں بعد پڑھن وچ آسان ہووے۔
- تبصرہ:- عموماً ویب سائٹ اُتے مواد اخباری (تے بعض اوقات کتابی یعنی اخباری توں کچھ وڈی) جسامت وچ پیش ہُندا اے تے توقع ایہی ہونی چاہیے کہ صارف یا قاری نوں اپنے کمپیوٹر وچ کسی ترمیم دے بغیر اوہ ایسے ہی درست نظر آئے جداں کہ اسنوں ہور مواقع تے زباناں دے فونٹس نظر آؤندے نیں۔
- اوہ فانٹ (نہ کہ خطاطی انداز) اپنی وسعت وچ عالمگیر یا بین الاقوامی حدود اُتے ہو یا انہاں حدود دے نزدیک ہوئے۔
- تبصرہ:- ایتھے مراد اس انداز خطاطی دے بین الاقوامی ہونے توں نئيں بلکہ اوہ مخصوص ذیلی سافٹ ویئر جس اُتے اوہ فونٹ مشتمل ہو اسنوں بین الاقوامی حدود اُتے ہونا چاہیے
- جسامت: اک فانٹ دی جسامت توں مراد اس دے حروف وچ سب توں بالائی مقام توں سب توں نچلے مقام تک دا فاصلہ ہويا کردا اے۔
- تبصرہ 1:- کوئی وی ویب سائٹ تیار کرنے دے لئی متعدد جسامت دے فونٹس درکار ہويا کردے نيں تے اک اچھے نویسۂ حبالہ دی اہم خصوصیت ایہ ہُندی اے کہ اوہ تمام درکار جسامتاں وچ درست نظر آئے تے اس دے لئی صارف یا قاری نوں خصوصی طور اُتے کسی قسم دے استرداف و ضداسترداف (anti-aliasing یا aliasing) دی ضرورت نا پیش آئے۔ تے بالفرض جے ضداسترداف دی وی جائے تو فونٹ 8 یا گھٹ توں گھٹ 10px دی جسامت تک درست نظر آنا چاہیے۔
- تبصرہ2:- کم جسامت اُتے چونکہ عکصر (pixels) وی کم آندے نيں تے اس وجہ توں متعدد ناقص فونٹس چھوٹی جسامت کرنے اُتے واضح نظر آنے دی بجائے یا تو مدھم تے دھندلے ہو جاندے نيں یا فیر اس وچ عمودی یا باریک خطوط ناقابلِ دیدنی صورت اختیار کے لیندے نيں۔ عام طور اُتے نستعلیق وچ ایہ مسئلہ بہت زیادہ دیکھنے وچ آندا اے کیونکہ اس دے ربطات جے نفاست توں نا تیار کیتے گئے ہو تو کم جسامت اُتے اپنی صورت واضح نئيں رکھ پاؤندے۔
متن، زیبائشی ترسیمے، حبالہ نویسہ
[سودھو]زیبائشی یا ایويں کہہ لاں کہ خطاطانہ خصوصیات عام طور اُتے مضامین و تحریر دے متن (text) وچ گو نئيں لیائی جاتاں تے انہاں دا استعمال فن خطاطی دے نمونےآں یا باتصویر کتاباں یا کسی حد تک سرخیاں وغیرہ وچ دیکھیا جاندا اے۔ لیکن اس دے باوجود چند ایسے زیبائشی حروف یا خطوط یا اسلوب وی نيں جو متن وچ بعض اوقات درکار ہُندے نيں۔ تے اک اچھے حبالہ نویسے وچ انہاں زیبائشی ترسیماں دی موجودگی اردو متن وچ لازمی اے۔
- زیرسطر: ایہ اک قسم دی افقی لکیر ہويا کردی اے جو کوئی حرف نئيں بلکہ اک زیبا اے تے اس دا استعمال کسی تحریر دے کسی حصے اُتے زور دین لئی بکثرت کیتا جاندا اے۔ اردو دی پرانی کتاباں وچ عام طور اُتے ایہ اسلوب زیرسطر (underline) نئيں بلکہ زبرسطر (upperline) دے طور اُتے پایا جاندا سی لیکن انگریزی دے سیلاب تے شمارندی علوم وچ اردو والےآں دی ناکارہ کارکردگی دی وجہ توں ایہ زبرسطر دا اسلوب گھٹ توں گھٹ شمارندی فونٹس توں ناپید ہو چکيا اے۔
- مائلہ: تحریر یا حروف مائلہ (italic) دا رواج وی اردو نستعلیق وچ ہی نئيں بلکہ اردو خطاطی وچ کم یا غیر حاضر ہی رہیا اے جدوں کہ اردو عبارت وچ اس قسم توں تحریر نوں ہور متن دی تحریر توں وکھ کرنے دا کم حروف مائلہ دی بجائے شکستہ نستعلیق نما شکل اختیار کے کہ کیتا جاندا سی تے عام طور اُتے اس مقصد دے لئی اک زیبائشی خط بنام تطویل (elongation) استعمال وچ لیایا جاندا سی ۔
- تطویل: تطویل کوئی حرف نئيں بلکہ اک ربطہ دی مانند ایسا ترسیمہ اے جو رومن ابجد دے متن وچ اہم ہو یا نہ ہو اردو دے متن وچ اک بنیادی حیثیت رکھدا اے بلکہ کسی اچھی تحریر یا کتاب نوں لکھنے دے لئی تطویل کشیدہ دی اہمیت اک حرف ہی دے جیسی ہُندی اے۔ اردو تحریر وچ متعدد مقامات اُتے تطویل دی ضرورت ایسے ہی پیش آندی اے جداں کہ انگریزی یا رومن عبارتاں وچ مائلہ دی ہُندی اے۔ اس تطویل دی اک مثال عبارت وچ آجانے والا کوئی شعر اے جتھے اس دے مصراں نوں یکساں طول دینے دی خاطر تطویل استعمال ہُندی اے۔ اس دے علاوہ وی اچھی نستعلیق دی لکھی کتاباں وچ متن دی تحریر نوں حاشیاں تک اسيں آہنگ بنانے دے لئی وی تطویل دا استعمال کیتا جاندا اے۔ انگریزی (یا اج کل شمارنداں پر) اس کم نوں حروف و الفاظ دے مابین فضاء کم زیادہ کے کہ لیا جاندا اے لیکن اردو دی عبارت اُتے موافق نئيں تے تطویل ہی مستعمل دیکھی جاندی اے۔
- مذکورہ بالا ترسیماں دے علاوہ وی متعدد غیر حرفی ترسیمے اردو دی تحریر وچ بکثرت درکار ہُندے نيں جنہاں دی اک اچھے شماریاتی یا حبالہ نویسے وچ دستیابی لازم آؤندی اے۔ انہاں وچوں چند عام طور اُتے ملنے والی اشکال یا مثالاں وچ ؛ سن (تاریخ) علامت فائل:Sannuqta.png یا فائل:Sanhamza.png، عدد علامت فائل:ADAD.PNG، تخلص علامت فائل:Takhallus.png، شعر علامت فائل:Sheyralamat.png، صفحہ عدد علامت فائل:Safhaadad.png تے مصرع علامت فائل:Misra.png وغیرہ شامل نيں۔ مذکورہ بالا عام مثالاں دے علاوہ وی خصوصی ترسیمے اردو تحریر وچ لازم آندے نيں جنہاں دی چند تے مثالاں دے لئی خصوصی محارف دا صفحہ دیکھیا جاسکدا اے۔
مورتاں
[سودھو]ہور دیکھو
[سودھو]باہرلے جوڑ
[سودھو]- نستعلیق بلاگ Archived 2010-12-14 at the وے بیک مشین
- نستعلیق بلاگ
حوالے
[سودھو]- ↑ Religion, art, and visual culture. by S. brent
- ↑ noori nastaliq in inpage
- ↑ The Rotarian: an international magazine; مئی 1984