نظامی گنجوی

نظامی گنجوی
(فارسی وچ: نظامی گنجوی)
نظامی گنجوی دی قالین اُتے بنی تصویر (1939). گنجہ عجائب گھر, آذربائیجان.
جم	سنہ 1141   گنجا (ہن آذربائیجان)
وفات	سنہ 1209 (67–68 سال)  گنجا
مدفن	گانجا شہر
شہریت	سلجوق خاندان
نسل	ایرانی
عملی زندگی
پیشہ	شاعر ،  لکھاری ،  فلسفی
مادری زبان	فارسی
پیشہ ورانہ زبان	فارسی
مؤثر	فردوسی, فخرالدین اسد گرگانی, ضیغم الدين محمد رزاق علی گیلانی، سنائی, اسدی توسی, خاقانی
متاثر	سعدی, امیر خسرو, رومی, حافظ, خواجہ کرمنی, جامی, واشی بافقی, مکتبی شیرازی, سلمان ساوجی, حاتیفی, جمالی, علی شیر نوائی, فضولی, احمد خانی تے بعد دے مشرقی اسلامی دنیا شعراء۔

نظامی گنجوی چھیويں صدی ہجری وچ شہر گنجہ وچ پیدا ہوئے انہاں دی تاریخ ولادت 520 ہجری تو‏ں 525 ہجری قمری تک بتائی گئی اے۔ انہاں دا نام الیاس تے کنیت ابو محمد؛ لقب نظام الدین تے تخلص نظامی سی ۔ نظامی دی وجہ شہرت انہاں دیاں مثنویاں نيں جنہاں وچ مخزن الاسرار، خسرو شیریں تے لیلیٰ مجنوں نمایاں نيں۔ اوہ اپنے زمنے دے رائج علوم وچ عبور رکھدے سن شاید ایہی وجہ اے کہ انہاں نو‏ں حکیم دا لقب دتا گیا اے اوہ علم نجوم تے فارسی، عربی تے ہور زباناں اُتے کامل عبور رکھدے سن انہاں نے تاریخ یہود و نصاری تے پہلوی دا مطالعہ کیتا سی انہاں علوم دے علاوہ انہاں نو‏ں طب تو‏ں سب تو‏ں زیادہ لگاؤ سی شاید اسی لگاؤ دی وجہ تو‏ں انہاں دے اشعار وچ طب دی اصطلاحات تے دواواں ہور امراض دے نام دیکھنے نو‏‏ں ملدے نيں انہاں دے اشعار دا مجموعہ پنج گنج نظامی یا خمسہ نظامی دے نام تو‏ں موجود اے ۔

ابتدائی حالات

نظامی آذربائیجان دے نواح وچ گنجا یا گنجہ نامی دیہات وچ پیدا ہوئے۔ نظامی دا حالے بچپن ہی سی کہ والد دا وصال ہو گیا۔ اس غم دا اثر نظامی اُتے آخر عمر تک رہیا۔ شہر گنجہ سرزمین ایران دا مشہور شہر سی ایہ شہر دریائے ارس تے دریائے کرکے درمیان واقع سی ایہ علاقہ دنیاے اسلام تے مسیحی خطے دے درمیان سرحد منیا جاندا سی اسی وجہ تو‏ں عالم اسلام دے مجاھدین اپنی مقدس سرزمین دا دفاع کرنے دے لئی ایتھ‏ے جمع ہوندے سن ایتھ‏ے دے باشندیاں نو‏‏ں ارانی کہیا جاندا سی انہاں دی بولی ایرانی تے لہجہ ارانی سی ارانی لہجہ اس زمانے وچ رائج آذری لہجے نال ملدا جلدا سی شاعری دے ماحول وچ تربیت پائی، اس لئی جلد ہی خود شعر کہنے لگے۔

شاعری

• نظامی نے پہلی مثنوی مخزن الاسرار 1174ء وچ لکھی، جس نو‏‏ں بہرام شاہ رومی دے نام معنون کرکے پنج ہزار دینار سرخ تے اک اونٹھ انعام پایا۔ اس وچ شاعری دی تعریف کيتی گئی اے۔
• دوسری مثنوی خسرو شریں، ساسانی دور دی ملکہ شیریں تے خسرو پرویز دے عشق دی داستان اُتے مبنی اے، اس وچ کل چھ ہزار اشعار نيں۔ ایہ مثنوی 1180ء وچ لکھی گئی۔ اس مثنوی نو‏‏ں طغرل بن ارسلان سلجوقی دے نام کیتا تے اس تو‏ں چودہ دیہات جاگیر انعام وچ پائے۔
• شروان شاہ ابو المظفر اخستان بن منوچہر نے اک بار نظامی تو‏ں مشہور عربی قصے لیلیٰ مجنوں نو‏‏ں لکھنے دی فرمائش کيتی۔ نظامی نے چار ہزار اشعار اُتے 1188ء وچ اسنو‏ں مکمل کرکے شروان دے نام معنون کیتا۔
• 1196ء وچ نظامی نے ساسانی دور دے قصے ہفت پیکر نو‏‏ں مثنوی دی صورت لکھیا تے اسنو‏ں امیر مراغہ علاءالدین دے نام منسوب کیتا۔
• پنجويں مثنوی جس نو‏‏ں اس نے سکندر نامہ، شرف نامہ، مقبل نامہ تے اقبال نامہ جداں نام دتے نيں، اس دے دو حصے نيں۔ پہلے حصے وچ سکندر یونانی نو‏‏ں فاتح تے دوسرے وچ حکیم و پیغمبر بتایا اے۔ ایہ مثنوی نصیرالدین ابو بکر محمد جہاں پہلوان دے نام معنون کیتی اے۔ ایہ 1200ء وچ لکھی گئی۔ امیر خسرو نے اسی سکندر نامہ دے جواب وچ مثنوی آئینہ سکندری لکھی سی۔

انہاں پنج مثنویاں نو‏‏ں خمسہ نظامی کہندے نيں۔ خمسہ نظامی دی مقبولیت تو‏ں متاثر ہو ک‏ے ہور شعرا نے وی خمسہ لکھياں، مگر صرف امیر خسرو تے جامی دے ہی خمسہ نے مقبولیت حاصل کيتی۔

نمونہ کلام

یہ مردم درآمیز جے مردمی

کہ به آدمی خوگر است آدمی

تنقید

نظامی دے کلام وچ پندگوئی نو‏‏ں اہ‏م مقام حاصل اے۔ انھاں نے مثنویاں وچ اپنے لڑکے محمد نظامی نو‏‏ں نصیحتاں کيتیاں نيں لیکن ایہ نصیحتاں ہر نوجوان دے لئی ہو سکدیاں نيں۔ انہاں دا پیرایہ بیان اثر پزیر تے دل نشین اے۔ نصیحت عموما ناگوار ہوندی اے لیکن انہاں دے کہنے دا انداز ایسا اے کہ تلخی پیدا ہونے نئيں پیندی۔ مثنویاں وچ کئی مختصر قصے نظم کیتے نيں تے انہاں تو‏ں اچھے نتائج استخراج کیتے نيں۔ انہاں دی مثنویاں نہایت سبک، مترنم تے رواں نيں۔ انہاں وچ نغمگی اے تے سازاں دے نال پڑھیاں جا سکدیاں نيں تے پڑھیاں جاندیاں نيں۔ نظامی فن موسیقی تو‏ں وی واقف سن ۔ مثنوی خسرو شیراں وچ انھاں نے تیس راگاں دے نام گنائے نيں۔ ایہی سبب اے کہ مثنویاں وچ انہاں دا لہجہ مترنم اے۔ انھاں نے اپنی مثنویاں دی ابتدا عموما طلوع آفتاب، تاراں بھری رات یا باد نسیم دے صبح دے ہلکے جھونکاں تو‏ں دی اے۔ انہاں دی منظر کشی تے عکاسی نہایت دلکش اے۔ تازہ تے اچھوتے مضامین۔ استعارے انہاں دے کلام دے حسن وچ اضافہ کردے نيں۔ مثنوی روزمرہ وچ لکھی جاندی اے۔ ایہ خصوصیت فردوسی دے بعد نظامی وچ نظر آندی اے۔ انہاں نے بعض ایسے الفاظ وی استعمال کیتے نيں جو صرف انہاں دے صوبہ وچ بولے جاندے سن ۔ نظامی نے بے جا مدح سرائی نئيں کيتی۔ چند قصیدے وی لکھے نيں تے چند غزلاں بھی۔ چند قطعات وی نيں تے رباعیات بھی۔ انہاں سب اصناف وچ نظامی نے اپنے شعر دی عظمت نو‏‏ں قائم رکھیا اے۔ ساقی نامہ لکھنے دی روایت دا آغاز انہاں نو‏ں تو‏ں ہوندا اے۔

وفات

نظامی نے ساری عمر اپنے وطن گنجہ وچ ہی گزاری اوہ صرف اک بار ہی شہر تو‏ں باہر تبریز گئے۔ نظامی نے 80 سال دی عمر وچ وفات پائی انہاں نو‏ں گنجہ وچ ہی سپرد خاک کیتا گيا۔ شہر باکو دے مرکزی اسکوائر وچ نظامی گنجوی دا مجسمہ نصب کیتا گيا اے ۔

ہور ویکھو

• فارسی شاعری

حوالے