علی شیر نوائی

نظام الدین علی شیر نوائی
سوویت یونین دی علی شیر نوائی دی 550 ویں سالگرہ اتے جاری کردہ ٹکٹ داعکس
جم	9 فروری 1441ء ہرات، تیموری سلطنت، موجودہ افغانستان
موت	3 جنوری 1501ء (عمر 59 سال) ہرات، تیموری سلطنت، موجودہ افغانستان
قلمی ناں	نوائی، فانی
کم کِتہ	شاعر، ادیب، ماہر لسانیات، سیاستدان، مصور، صوفی
قومیت	فارسی

نظام الدین امیر علی‌شیر نوائی (9 فروری 1441ء – 3 جنوری 1501ء ) شاعر، دانش ور تے تیموری عہد دے سیاستدان سن۔

زندگی

امیر علی‌ شیر نوائی دا اصل نام علی‌شیر بن غیاث الدین کیچکنه بخشی یا کیچکینه بہادر اور لقب «نظام‌الدین» سی. آپ ایران وچ تیموری عہد دے اہم سیاستدان سن۔

آپ نیک صفت انسان، دانش ور تے شاعر سن۔آپ دے زیادہ تر اشعار فارسی تے ترکی چغتائی بولی وچ نیں۔ ایسے وجہ توں آپ نوں «ذوللسانین» دے نام توں وی جانیا جاندا ہے۔ ترکی اشعار وچ «نوائی» تے فارسی اشعار وچ «فانی» تخلص کرتے سن۔بعض لوگاں نے پشتو تے عربی زباناں وچ وی انہاں دی لکھتاں دا ذکر وی کیتا ہے مگر اس دی کوئی مستند دلیل نہیں۔ .

آپ 844ھ وچ ہرات وچ پیدا ہوئے- ابتدائی تعلیم والد توں حاصل کیتی جو تیموری دربار دے امیر سن۔ہور تعلیم لئی سمرقند دا رخ کیتا۔علی‌شیر بچپن وچ سلطان حسین میرزا دے ہم درس تے ہم‌مدرسہ سن۔نوائی نے علم دے حصول لئی سخت حالات وچ خراسان تے دوسرے شہراں دی وی سیاحت کیتی۔ تعلیم توں فراغت دے بعد سلطان حسین میرزا دے پاس آئے۔سلطان نے انہاں دی عزت وتکریم کیتی تے انہاں نوں اعلیٰ مناصب عطا کیتے۔ امیر علی‌شیر نے 906ھ وچ ہرات وچ وفات پائی۔

مذہب

بعض مؤرخ نوائی نوں شیعہ تے کچھ سنی المذہب دسدے نیں ۔کچھ دے نزدیک اوہ اک صوفی سن۔مگر حقیقت ایہ ہے کہ اوہ اک وسیع المشرب تے روادار انسان سن.

چغتائی ترک بولی وچ شاعری

علی شیر نوائی نے چغتائی بولی (اج دی ازبک بولی) وچ شاعری لکھن نوں رواج دتا ، استوں پہلے ادبی زبان فارسی سی تے چغتائی ترک بولی نوں شاعری لئی ودھیا نئیں سمجھیا جاندا سی ۔آپ نے اس بولی وچ شاعری لکھن دی شروعات کیتی تے اسنوں کمال درجے اتے پہنچا دتا ۔ اج وی آپ نوں ازبکستان وچ بوہت عزت نال ویکھیا جاندا اے ۔

میر علی شیر نوائی چغتائی بولی دے سبھتوں مشہور شاعر رہے سن جنہاں نے چغتائی اتے فارسی دا ڈونگھا موازنہ کیتا سی اتے چغتائی نوں فارسی توں کِتے زیادہ چنگی بولی اعلان کیتا سی ۔ اوہ ازبکیاں وچّ انھے مشہور ہن کہ چغتائی نوں کدے - کدے نوائی دی بولی وی بلایا جاندا ہے ۔ موجودہ ازبکستان دے نوائی شہر اتے صوبہ نوائی دے نام اوہناں دے نام اتے رکھے گئے ہے ۔ اس دےعلاوہ کئی تھاواں دے ناں وی علی شیر نوائی دے اعزاز وج رکھے گئے نیں ، جنہاں وچوں ازبکستان دے راجگڑھ تاشقند دا علی شیر نوائی پارک وی ہے جتھے پارک دے ادھ وچکار اچے تھاں اتے علی شیر نوائی دا اک مجسمہ وی نصب اے ۔

نمونہ اشعار فارسی

؎ اگر به میکده ام یک شب انجمن باشد space
space چراغ انجمن آن به که یار من باشد

؎ چه میل باغ کنم با وجود قد و رخش space
space که صد فراغتم از سرو و یاسمن باشد

؎ ز زلف پرشکنش صید دل چه سان بره space
space که صد کمند بلا زیر هر شکن باشد

؎ ز روضه دیر مغان آرزو کنم در حشر space
space غریب را دل محزون سوی وطن باشد

؎ کجاست می که بشوید ز لوح خاطر پاک space
space گرت ز محنت دوران دو صید سخن باشد

؎ اگر به دشت فنا خاک ره شود فانی space
space به باد سوی تو میل آمدن باشد

نمونه اشعار چغتائی بولی

؎ اویلا حریفیکه چو بزم ایلاسم space
space ایچگالی بو باده عزم ایلاسم

؎ نظم بیک مسندیده اولتوروب space
space آلیما نظم اهل تومان مینگ توروب

؎ بزم دا شاهانه یساب ساز و برگ space
space باشیم اوزه ایگره کویوب نیم ترگ

؎ سوزمیدین آلیما دریای ژرف space
space الکیما زورق کیبی جام شگرف

؎ هر نفس ایلاب تو لا اول جام نی space
space سیپکاریپ اول باده گلفام نی

ترجمه:

آنگاه که بزم سخن بیارایم و عزم سخن سرایی کنم.

بر مسند بلند نظم نشینم، هرچند از اهل نظم در برابر من هزاران کس باشند.

ساز و برگ بزم را شاهانه تدارک می‌بینم و کلاهم را کج بر سر می‌گذارم.

از باده سخن در نزد من دریای شگرفی هست و در دستم جام شگرف زورق مانندی وجود دارد.

هر نفس جام را از باده گلفام پر کرده سر می‌کشم.

؎ کؤنگلیم اورتانسین اگر غیریغَه پروا ایلاسَه space
space هر کؤنگیل هم کیم سنینگ شوقینه پیدا ایلاسَه

؎ اؤزگالار حسنین تماشا ایلاسَه، چیقسون کؤزؤم space
space اؤزگا بیر کؤز هم کی حسنینگ‌نی تماشا ایلاسَه

؎ غیر ذکری آشکارا قیلسا، لال اولسون تیلیم space
space قایسی بیر تیل هم کی ذکرینگ آشکارا ایلاسَه

ترجمه:

دلم آتش بگیرد اگر به کسی غیر از تو توجه کند. همچنین هر دلی (به‌جز من) که عشق تو را داشته باشد.

چنانچه چشمانم به جمال دیگر خوبرویان نظر کند، برکنده باد! همچنین هر چشم نامحرم که نظر به جمال تو داشته باشد.

زبانم لال باد اگر صحبت از کسی جز تو کند. همچنین هر زبان بیگانه‌ای که حدیث تو کند.

؎ غربتدا غریب شادمان بولمَس‌ایمیش space
space ایل اونگا شفیق و مهربان بولمَس‌ایمیش

؎ آلتین قفس‌ایچره گر قیزیل‌گؤل بولسه space
space بولبول‌غه تیکَن‌دَک آشیان بولمَس‌ایمیش

ترجمه:

غریب در غربت شاد نمی‌گردد. مردم (آنجا) با وی صمیمی نیستند.

چنانچه گل سرخ را در قفسی زرین نگه دارند، برایش مأوای مطلوبی نیست و حکم خار برای هزاردستان را دارد.

لکھتاں

آپ دیاں مشہور تصنیفات مندرجہ ذیل نیں:

1. اربعین منظوم. به ترکی
2. تاریخ انبیاء و حکما، به ترکی
3. تاریخ ملوک عجم، به ترکی
4. خمسهٔ نوائی، به ترکی ۔یہ خمسهٔ نظامی و خمسه امیرخسرو دہلوی کی تتبع میں لکھی گئ۔ یہ دراصل ترکی چغتائی زبان میں پانچ مثنویاں ہیں ۔جن کے نام ہیں: حیرةالابرار، لیلی و مجنون، فرهاد و شیرین، سبعهٔ سیاره، سد اسکندری یا اسکندرنامه.
5. خمسةالمتحیرین، به ترکی۔یہ رسالہ شرح حال عبدالرحمان جامی ہے.
6. دیوان ترکی خزائن المعالی؛ اس میں چار دیوان شامل ہیں جن کے نام ہیں: غرائب‌الصغر (یا غرائب‌النوائب)، نوادرالشباب، بدایع الواسط، و فوائدالکبر ۔یہ بالترتیب بچپن،جوانی ،سن کمال اور سالخوردگی کی عمر کی ہیں۔
7. دیوان اشعار فارسی (دیوان فانی).
8. سراج‌المسلمین. به ترکی
9. مثنوی لسان‌الطیر. بہ ترکی۔ شیخ عطار کی فارسی منطق الطیر کے تتبع میں لکھی گئی۔
10. مجالس النفائس. به ترکی. اس کتاب میں اس زمانے کے شعرا و بزرگان کا تذکرہ کیا گیا ہے۔.
11. محاکمةاللغتین، ترکی و فارسی زبانوں کا موازنہ ہے۔
12. محبوب‌القلوب. به ترکی.
13. رساله مفردات (در فن معما). به فارسی.
14. منشآت ترکی
15. نسائم المحبة. به ترکی. ترجمہ نفحات الانس جامی۔
16. نظم‌الجواهر. به ترکی.
17. حالات پهلوان محمد ابوسعید. به ترکی
18. حالات سید حسن اردشیر. به ترکی
19. مناجات. به ترکی
20. میزان الاوزان. به ترکی.
21. رساله تیرانداختن. به ترکی
22. رساله وقفیه. به ترکی
23. زبده التواریخ. امیر علی‌شیر دست کم در دو کتاب خویش یعنی محاکمه اللغتین و غرائب الصغر از این اثر خویش یاد کرده است. با وجود این، از این کتاب امروزه هیچگونه اثری در دست نیست. درضمن امیر علی‌شیر هیچ اشاره‌ای بدین مهم نداشته است که زبده التواریخ به چه زبانی نگاشته شده بود.

صفحه‌ای از دیوان امیر علیشیر در کتابخانه سلیمان قانونی

پانویس

حوالے

• نعمتی لیمایی، امیر. بررسی زندگی سیاسی و واکاوی کارنامه علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی امیر علیشیر نوایی، تهران: وزارت امور خارجه و مشهد: دانشگاه فردوسی، ۱۳۹۳
• نوایی، امیرعلیشیر. رساله مفردات (در فن معما)، با مقدمه، تصحیح، توضیح و تحشیه امیر نعمتی لیمایی و مهدی قاسم‌نیا، تهران: مشکوه دانش، ۱۳۹۴
• نوایی، امیرعلیشیر، خمسه المتحیرین، ترجمه محمد نخجوانی، به کوشش مهدی فرهانی منفرد، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ضمیمه شماره ۱۲نامه فرهنگستان، خرداد۱۳۸۱
• نوایی، امیرعلیشیر. تذکره مجالس النفائس، به سعی و اهتمام علی اصغر حکمت، تهران: کتابخانه منوچهری، ۱۳۶۳
• نوایی، امیرعلیشیر. دیوان امیرعلیشیر نوایی، به اهتمام رکن الدین همایونفرخ، تهران: اساطیر، ۱۳۷۵،
• نوایی، امیرعلیشیر. نظم الجواهر، گردآوری و ترجمه و ترجمه بهمن اکبری و سیومه غنی آوا، تهران: الهدی، ۱۳۸۷
• شگفته، صغری بانو. شرح احوال و آثار فارسی امیرعلیشیر نوایی متخلص به فانی، تهران: الهدی، ۱۳۸۷
• واحدی جوزجانی، محمدیعقوب. امیرعلیشیر نوایی (فانی)، کابل: انجمن تاریخ، ۱۳۴۶
• فرهانی منفرد، مهدی. پیوند سیاست و فرهنگ در عصر زوال تیموریان و ظهور صفویان، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۱
• خواندمیر، غیاث الدین بن ہمام الدین، مکارم الاخلاق: شرح احوال امیرعلیشیر نوایی، مقدمه و تصحیح و تعلیق محمداکبر عشیق، تهران: میراث مکتوب، ۱۳۷۸