نظم
نظم پنجابی ادب دا سب توں پرانا روپ شعر اے۔
ویروا[سودھو]
پنجابی ادب وچ نظم دا حصہ[سودھو]
انسان جدوں زبان تے بیان توں واقف ہویا تے اوس نے اپنے جذبات تے احساسات دا اِظہار سب توں پہلاں شعر وچ کیتا۔ کیوں جے مولانا الطاف حسین حالی دے بقول: جذبات جدوں انسان دے من اندر پک جاندے نیں تے پھر اِک دِن موزوں لفظاں راہیں آپ مہارے انسان دے مونہوں پُھٹ پیندے نیں۔ اونہاں لفظاں دے اِکٹھ نوں شعر آکھیا جاندا اے۔ شعر یا نظم مگروں نثر اودوں وجود وِچ آئی جدوں انسان نے لکھن پڑھن ول دھیان کیتا تے اونہاں لفظاں نوں لکھنا شروع کردتا۔ جدوں زبان وچ لفظاں دا وسیع بھنڈار جمع ہویا تے اونہاں نوں لکھیا جان لگا۔ نثر عقل تے دماغ دی پیداوار اے جد کہ شاعری دا جوڑ جذبات سے احساسات دے نال اے۔ شعر دے لغوی معنی نیں: کسے چیز یا شے دی جانکاری تے واقفی۔ یعنی شعر وچ جہیڑی گل آکھی جاندی اے اوہدا تعلق ادراک تے شعور نال ہوندا اے تے شعور نال ای شعر سمجھیا جاندا اے۔ شعر اوہ موزوں کلام اے جیدے وچ عروضی اصولاں دی پابندی کیتی جاندی اے۔ شاعر اپنے جذبیاں تے خیالاں دے اِظہار لئی مناسب الفاظ سُچے ڈھنگ نال سجاوندا اے جیہڑے سنن والے دے دِل تے دماغ اُتے چنگا اثر پیدا کردے نیں۔ شعر اوہو موزوں تے مکمل ہوندا اے جیدے پڑھن تے سنن نال مکمل معنی سمجھ آ جاوے تے اوہ چنگا تاثر پیدا کرے۔ ایس تاثر توں بِناں شعر نامکمل تے ادھورا ہوندا اے۔ [۱]
نظم دے معنی[سودھو]
نظم دے لغوی معنی نیں: انتطام، ترتیب، سجانا تے لڑی وچ پرونا۔ شاعری دی ایس صنف وچ شعر موتیاں وانگوں اک لڑی وچ پروئے جاندے نیں تے ایس پاروں ایس دا ناں ’’نظم‘‘ مشہور ہویا۔ نظم وچ اِکو خیال، اِکو مضمون، اِکو سار بیان کیتا جاندا اے۔ شاعر کسے اِک مضمون دے مختلف پکھاں نوں ویکھدا اے تے پھیر اوس نوں تفصل نال نظم وچ ڈھالدا اے۔ اوہ ردیف تے قافیہ دی پابندی کردا اے تے ایس دا خاص خیال رکھیا جاندا اے۔ ایس پاروں ایہدا ناں نظم اے۔[۲]
شعر دے حصے[سودھو]
شعر نوں بیت وی آکھیا جاندا اے۔عربی زبان وچ بیت دا لغوی معنی نیں: ’’گھر‘‘۔ جس طرح گھر دا بُوہا لکڑی دے دو تختیاں نال بنیا ہوندا اے، ایسے طرح ہر بیت دے دو مصرعے ہوندے نیں۔ اینہاں دوہاں مصرعیاں نال ای بیت یعنی شعر پورا مکمل ہوجاندا اے۔ عروضی اصطلاح وچ شعر دے پہلے مصرعے نوں ’’ اولیٰ‘‘ تے دوجے مصرعے نوں ’’ثانی‘‘ آکھیا جاندا اے۔ جیویں:
| ” | نیچاں دی اشنائی کولوں پھل کسے نہ پایا ککر تے انگور چڑھایا ہر گچھا زخمایا |
“ |
ایس شعر وچ نیچاں دی اشنائی کولوں پھل کسے نہ پایا شعر دا ایہہ پہلا مصرعہ ’’مصرعہ اولیٰ‘‘ اے تے ککر تے انگور چڑھایا ہر گچھا زخمایا شعر دا ایہہ دوجا مصرعہ ’’مصرعہ ثانی‘‘ اے۔
شعر موزوں کرن تے سمجھن لئی ہر مصرعے نوں دو حصیاں وچ ونڈیا جاندا اے۔ مصرع اولیٰ دے پہلے حصے نوں ’’ صدر‘‘ تے اخیری حصے نوں ’’عروض‘‘ آکھدے نیں۔ جدوں کہ مصرع ثانی دا پہلا حصہ ’’ابتدا‘‘ تے اخیری حصہ ’’ضرب‘‘ یا ’’عجز‘‘ آکھواندا اے۔[۳]
نظم دیاں قسماں[سودھو]
ہور دیکھو[سودھو]