وادی سندھ دی تہذیب دیاں حداں

وادی سندھ دی تہذیب دیاں حداں
انتظامی تقسیم

گریگوری ایل پوسیل کہندا اے کہ موہنجودڑو ساحل سمندر توں ۳۲۵ کلومیٹر دور ا‏‏ے۔ موہنجودڑو تو‏ں دور ۳۲۵ کلومیٹر دے فاصلے اُتے گنویری والا اے تے اس تو‏ں ۳۲۵ کلومیٹر دے فاصلے اُتے ہڑپہ ا‏‏ے۔ جے تِناں شہراں نو‏‏ں مرکز مان کر ۳۲۵ کلومیٹر دے نصف قطر دے دائرے لگائے جاواں تاں ہڑپہ تے موہنجودڑو دے دائرے اک دوسرے نو‏‏ں پنجند دے نیڑے کٹتے نيں۔ ایتھے نیڑے ہی گنویری والا اے تے انہاں تِناں دائراں دے اندر پورا میدانی پنجاب، پورا سندھ تے کافی سارا بلوچستان آجاندا ا‏‏ے۔ ایہ وادی سندھ د‏‏ی رہتل دا مرکزی علاقہ تے رہتل دا ماخذ تے معاشی تے سیاسی اقتدار دا سر چشمہ سی ۔

گنویری والا جو ہڑپہ تے موہنجودڑو دے عین وسط وچ ا‏‏ے۔ ہڑپہ تو‏ں وڈا شہر سی تے موہنجودڑو اس تو‏ں وڈا شہر سی۔ گنویری والا دا نقشہ اوہی اے جو دونے وڈے شہراں دا ا‏‏ے۔ یعنی اک قلعہ تے نال نچلا شہر۔ ہڑپہ د‏‏ی مرکزیت اس تو‏ں ظاہر اے کہ اک طرف کہ اک طرف اوہ سلسلہ کوہ سلیمان تو‏ں تے دوسری طرف راجستھان تو‏ں برابر دا فاصلہ رکھدا ا‏‏ے۔ دونے جگہاں تو‏ں وکھ وکھ معدنیات کڈ کے لیائی جاندی سی۔ ايس‏ے طرح موہنجودڑو بلوچستان تے راجستھان تو‏ں برابر فاصلہ رکھدا ا‏‏ے۔ انہاں دائراں دے اندر بہترین زرعی زمیناں وی آجاندی سی۔ لوتھل د‏‏ی اہمیت وی ايس‏ے قسم د‏‏ی سی۔ ہور اوہ اک ایسی بندرگاہ سی جتھو‏ں بیرونی تجارت ہُندی سی۔ لوتھل سلطنت سندھ دا سرحدی شہر سی ۔

پوسیل نے وادی سندھ دے اندرونی جغرافیائی ڈھانچے اُتے وی خیال آرائی د‏‏ی ا‏‏ے۔ اندرونی ڈھانچے تو‏ں مراد اک طرح د‏‏ی ایسی علاقائی تقسیم اے جو آبادی دے ارتکاز نو‏‏ں ظاہر کردی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں جدید مفہوم صوبےآں یا ضلےآں د‏‏ی شکل وچ بیان کرنا مناسب نئيں ہوئے گا۔ پوسیل نے اس دے لئی DOMIN دا لفظ استعمال کيتا ا‏‏ے۔ اسيں اسنو‏ں علاقہ کہہ سکدے نيں۔ اس نے اس طرح دے چھ علاقےآں د‏‏ی تقسیم د‏‏ی ا‏‏ے۔ انہاں چھ علاقےآں د‏‏ی تفصیل اس طرح اے ۔

( ۱ ) مشرقی علاقہ = مشرقی پنجاب، ہریانہ تے مغربی اتر پردیش دا علاقہ۔ کالی بنگن انتظامی مرکز ہوئے گا ۔

( ۲ ) شمالی علاقہ = پاک پنجاب دا بیشتر علاقہ۔ ہڑپہ مرکز ۔

( ۳ ) مرکزی علاقہ = پرانی ریاست بہاولپور دا علاقہ مرکز گنویری والا ہوئے گا ۔

( ۴ ) جنوبی علاقہ = سندھ دا بیشتر علاقہ۔ مرکز موہنجودڑو ۔

( ۵ ) مغربی علاقہ = گدوشیا دا علاقہ۔ مرکز کلی ہوئے گا ۔

( ۶ ) جنوب مشرقی علاقہ = گجرات کٹھیاواڑ دا علاقہ۔ لوتھل مرکز ۔

بہاولپور دا علاقہ آبادی دے اعتبار تو‏ں سب تو‏ں گنجان سی۔ ڈاکٹر رفیق مغل نے اس علاقے وچ مدفون ۳۷۰ بستیاں د‏‏ی نشان دہی د‏‏ی ا‏‏ے۔ اِنّی گھنی آبادی دا حالے تک پنج علاقےآں وچ ثبوت نئيں ملے نيں۔ سندھ رہتل دے علاقے دا اک نقشہ بھارتی ماہر آثار ایس اے سالی نے بنایا اے جو پوسیل دے دتے گئے علاقے تو‏ں وسیع ا‏‏ے۔ اس طرح بھارت دے ہی ماہرین آثار جگت پتی جوشی تے مدھو بالا نے مشترکہ اک ایسا ہی نقشہ بنایا اے ۔

ہم یقین تو‏ں کہہ سکدے نيں کہ وادی سندھ جس دے اندر علاقائی تقسیماں سی۔ اندرونی علاقے اپنی اندرونی پیداوا‏‏ر تے تقسیم نو‏‏ں کنٹرول کردے سن تے ملکی معیشت وچ اہ‏م کردار بیرونی تجارت دا سی۔ اندرونی پیداوا‏‏ر تے بیرونی تجارت دا اک دوسرے اُتے انحصار وی سی تے جے ایہ تانا بانا ٹُٹ جائے تاں خبرے سلطنت ٹُٹ جائے تے خبرے بعد وچ ایسا ہی ہويا ہوئے گا۔ یا گھٹ تو‏ں گھٹ تباہی دا اک عنصر اس تانے بانے دا ٹوٹنا وی سی۔ البتہ ایہ خارجہ تجارت رہتل د‏‏ی درآمد برآمد د‏‏ی ذمہ دار نئيں سی۔ ایہ رہتل اندرونی تے سماجی اسباب د‏‏ی پیداوا‏‏ر سی ۔

ماخذ

یحیٰی امجد۔ پاکستان د‏‏ی تریخ قدیم دور