والٹیئر

والٹیئر
جمیا:	21 نومبر 1694 پیرس، فرانس
مریا:	30 مئی 1778 پیرس، فرانس
کم :	لکھاری

فرانکوئز میری اراؤت (21 نومبر 1694 - 30 مئی 1778) جیہڑا اپنے پن ناں والٹیئر نال مشہور اے اک فرانسیسی چانن ویلہ لکھاری, فلسفی تے تریخ لکھاری سی ۔ اوہنے اپنیاں لکھتاں وچ انسانی ازادیاں دی مانگ کیتی سی جنہاں وچ بولن دی ازادی، مزہب دی ازادی، بپار کون دی ازادی سی۔ سرکار وچ مزہب دا رلنا اوہدے نیڑے ٹھیک نئیں سی۔ اوہنے ہر طرح دی لکھت وچ لکھیا جیدے وچ ڈرامے، نظماں، ناول، تریخی تے سائینسی لکھتاں آندیاں نیں۔ اوہنے 20،000 توں ودھ چٹھیاں تے 2،000 توں ودھ کتاباں تے پمفلٹ لکھے۔ اپنیاں چبھدیاں لکھتاں نال اوہنے تنگ سوچ، مزہبی سختی تے سرکاری انیاۓ نوں سامنے لیاندا۔

والٹیئر، مونٹیسکیو، جان لاک، روسو تے ایمیلی ڈو شیٹلے ورگے چانن ویلے دے لوکاں نے رل کے اک ایسے سوچ دے انقلاب دا مڈھ رکھیا جیدے باجوں امریکی تے فرانسیسی انقلاب ہوۓ۔ والٹیئر انسانی تریخ دے سرکڈھویں لوکاں وچوں اے۔

جیون کہانی

والٹیئر 21 نومبر 1694 نوں پیرس، فرانس وچ اک وکیل فرانکوئی اروت (1650 – 1722) دے کر جمیا۔ اوہدا ناں فرانکوئز میری اراؤت رکھیا گیا۔ اوہ پنج پین پراواں وچوں پنجواں سی تے ایہناں وچوں ترے ای بچے۔ اودی ماں دا ناں میری مارگریٹ دامارٹ ( 1660 –1701) سی جیہڑی پویٹو دے اک رجے پجے ٹبر توں سی۔ اوہنے 1704 توں 1711 تک جیسوت دے لائسی لوئی ل گرانڈ توں لاطینی تے یونانی سکھی، مگروں اوہنے اطالوی، انگریزی تے ہسپانوی وی سکھیاں۔

اوہنے جدوں اپنی پڑھائی مکائی تے لکھاری بنن دا سوچیا اوہدا پیا جد کے اوہنوں وکیل بنانا چاہندا سی۔ والٹیئر نے دسیا تے ایہ جے اوہ اک نوٹری وکیل کول کم کر ریا اے پر اہدا ویلہ شاعری تے لکھتاں لکھن تے ای لنگدا۔ جدوں اوہدے پیو نوں پتہ لگدا اے تے اوہ اوہنوں کین نارمنڈی قنون پڑھن لئی پیج دیندا اے۔ اوتھے وی اوہ لکھن لکھان وچ لگیا ریندا اے تے اوتھوں دے اتلی پدھہر دے لوک اوہدے تکھے باکاں ناں مزے لیندے نیں۔ اوہدا پیو اوہدے لئی نیدرلینڈز وچ فرانسیسی سفیر دے سیکٹری دی نوکری اوہدی لئی لبدا اے۔ ایتھے اوہنوں اک فرانسیسی پروٹسٹنٹ مہاجر کیتھی اولمپی ڈنوئر نال پیار ہوجاندا اے تے تے اوہ اوہدے نال نسن لگدا اے پر اوہدا پیو اوہنوں پھڑ کے فرانس لے آندا اے۔ مزھبی تے سیاسی ٹوکاں مارن تے اوہدی سرکار نال کدے وی ناں بنی تے اوہنوں کئی واری جیل وی جانا پیا۔ فرانس دے ریجنٹ تے اک جبھویں نظم لکھن تے اوہونں 11 مہینے لئی باستیل دی جیل وج پایا گیا جتھے اوہنے اوڈیپس دے ناں نال اپنا پہلا ڈرامہ لکھیا جیدی مشہوری اوہدی مانتا بناندی اے۔

1718 وچ اوہنے اپنا ناں اراؤت توں پلٹ کے والٹیئر رکھ لیا۔ 1726 وچ اوہدا اک نکے نواب نال چگڑا ہوجاندا اے جس تے اوہنوں فرانس توں کڈ دتا جاندا اے تے اوہ برطانیہ چلا جاندا اے۔ 1726 توں 1728 تک تن ورے دے نیڑے اوہ کووینٹ گارڈن لندن ریندا اے۔ ایہ تن ورے اوہدیء سوچاں نوں کوڑا رنگ دیندے نیں ۔ اوہ برطانیہ دی قنونی بادشائی تے ایتھے مزہب تے بولن دی ازادی تے بڑا حیران ہوندا اے۔ انگریزی ساہت تے اچیچا شیکسپیئر اوہدے لئی اک نویں دنیا سی۔ تن وریاں مگروں جدوں اوہ واپس آندا اے تے سرکار، مزہب تے لکھتاں بارے آرٹیکل اک کتاب دی مورت وچ 1733 وچ لکھدا اے ایدے وچ اوہنے برطانوی پربندھ نوں فرانسیسی پربندھ نالوں ودھ گنیا۔ ایس گل تے فرانسیسی سرکار غصے وچ آگئی تے اوہنوں فیر فرانس جھڈ کے نسنا پیا۔ اوہدی کتاب ساڑ دتی گئی۔

شتو دی سائری

والٹیئر شمپائن تے لورین دے بارڈر تے شتو دی سائری ٹرجاندا اے۔ اوہنوں ٹھیک رکدا اے تے اوتھے ای ریندا اے۔ ایتھے ای ایمیلی ڈو شیٹلے دے نیڑے ہوندا اے تے دوناں وچ گوڑھی یاریہوندی اے۔ شیٹلے دا کھسم مارکوئیس وی کدے کدے دوہناں نوں ملن آندا سی۔ دونویں رل کے 21000 دے نیڑے کتاباں کٹھیاں کردے نیں۔ دونویں رل کے سائنسی کم کردے نیں۔ ایتھے اوہنے ڈرامے وی لکھے میرپوپ وی اوناں وچوں اک سی۔ اوہدی لندن پاندھ نے اوہنون نیوٹن بارے بہت کچھ دسیا تے نیوٹن دے کئی کم اوہنے اوتھے کیتے جنہاں وچز چانن تے کم وی سن۔ اوہدی سنگی ایمیلی ڈو شیٹلے نیوٹن دی کتاب پرنسیپیا میتھمٹیشیا دا بولی وٹاندرا فرانسیسی وج کودی اے۔ کھچ تے نیوٹن دی تی سیب والی کہانی وی اوہنے دنیا نون دسی ایہ کہانی اوہنے نیوٹن دی پتیجی کولوں لندن وچ سنی سی۔ والٹیئر نے تریخی ناول وی لکھے۔ ہولی ہولی اوہ مزہب دے دوجیاں نوں برداشت کرن تے ٹوکاں مارن لگ گیا۔ فلاسفی نوں پڑھیا تے ایہ گل لبن پیا جے کیا بائبل اج دے ویلے وچ وی چل سکدی اے کہ نہیں۔ اوہدی ایہ گوڑھی سوج سی جے مزہب تے سیاست نوں وکھ ہونا چاہیدا اے۔ مزہبی ازادی اوہدی سوچ دی وڈھی سرخی سی۔ 1744 وچ اوہ پیرس آندا اے تے اوتھے اوہدی یاری میری لوئیس مگنو نال ہوندی اے جیہڑی ساری عمر چلدی اے۔

سانسوسی

سانسوسی

ستمبر 1749 وچ بچہ جمن ویلے ایمیلی دی موت مگروں اوہ پیرس تھوڑے چر لئی آندا اے تے 1750 وچ اوہ پرشیا دے راجگڑھ پوٹسڈیم فریڈرک کول ٹر جاندا اے جیہڑا اوہدا یار تے اوہنوں پسند کردا سی۔ فریڈرک اوہنوں آن دا کئی واری سدا دے چکیا سی۔ فریڈرک نے اوہدی تنخاہ 20,000 فرانک سلانہ رکھی۔ 1752 وچ اونے مائکرومیگاس لکھی۔ کج چر مگروں اوہدی فریڈرک نال وگڑ کئی تے

جنیوا تے فرنی

فرنی

اوہ فرانس ول ٹریا پر فرانس دے بادشاہ نے اوہنوں فرانس وڑن توں روکدتا۔ اوہ جنیوا، سویٹزرلینڈ ول مڑدا اے تے شہر دے دوالے اک تھاں ملی لے کے رہن لگ جاندا اے۔ اوہدی پہلے تے اوتھے چنگی ٹہل سیوا کیتی جاندی اے۔ اوہدے ڈرامے اوتھوں دے قنون باجوں چل نہیں سی سکدے تے اوھدی اک کتاب اوہدے توں پچھے بنا چھاپ دتی جاندی اے تے اوہنوں فیر اوتھوں وی نسنا پیندا اے تے اوہ فرانس تے سویٹزرلینڈ دے بارڈر اکتھاں فرنی وچ اک شتو ملیں لے کے رہندا اے۔ 1759 وچ اوہنے فرنی وچ ای کینڈائیڈ لکھی۔ ایہ گوٹفرائیڈ لیبنز دی فلاسفی تے اوہنے اپنی سوچ دا وکھالہ دسیا۔ اپنے جیون دے آخری 20 ورے اوہنے فرنی وچ ای لنگھاۓ۔ ایتھے اوہنوں ک‏ی منے پرمنے گیاکومو کاسانوا، جیمز بوسول، ایڈم سمتھ، تے ایڈورڈ گبن ورگے لوک ملن نوں آۓ۔ 1764 وچ فلسفے تے ڈکشنری فلاسفی ناں نال کتاب لکھی۔ ایہ کتاب سائیاں دی تریخ تے مزہب تے لکھے ہوۓ آرٹیکلاں تے اے جنہاں وچوں کج برلن وچ لکھے گۓ۔

1762 وچ اوہنے انیاۓ دے مارے لوکاں دے حقاں لئی بولن لگ گیا۔ اوہ جین کالاس اک بپاری جیہنوں ماردتا گیا مزہبی لوکاں ہتھوں اوہدی لئی اچی واز وچ بولیا۔

1778 وچ اپنی ٹریجڈی ارنی دے مکھ وکھالے لئی 20 وریاں وچ پہلی واری جنیوا توں پیرس آیا۔ ایس 5 دن دے سفر نے ایس 83 ورے دے بڈھے نوں تھکا دتا تے اوہ مرن دے نیڑے اپڑ گیا۔ 28 فروری نوں اوہ لکھدا اے جے ،" میں مر ریا واں، خدا نوں چاہندیاں، اپنے بیلیاں نوں پیار کردیاں، اپنے ویریاں نال ناں نفرت کردیاں ہویاں، تے توہمات نال نفرت کردیاں ہویاں"۔ 30 مئی 1778 نوں اوہ پیرس وچ ای مرجاندا اے۔ سائی مت تے ٹوکاں مارن باجوں اوہنوں سائیاں وانگاں نئیں دبیا جاندا۔ 11 جولائی 1791 نوں فرانس دی نیشنل اسمبلی اوہنوں انقلاب فرانس دا آگو مندیاں ہویاں اوہنوں پانتھیاں پیرس وچ دبیا ایس ویلے پورا پیرس کٹھا ہوگیا سی۔ کئی لوکاں نیں ایہ گل بنائی جے مزہبی لوکاں نے اوہدی لاش نوں پانتھیاں توں کڈ لیا سی 1814 یا 1821 وچ، 1897 وچ اوہدی دبی تھاں پٹ کے ویکھیا گیا تے اوہ اوتھے ای سی۔

فلاسفی

والٹیئر دا ایس تے ایماں نئیں سی جے خدا نوں منن لئی کسے اک مزہبی لکھت یا ریت نوں مننا ضروری اے۔ والٹیئر دی اکھ پورے جگ تے لاگو ہون والے قنوناں تے سی جیہڑے ہر مت دی نیو نے تے جیہڑے ہر تھاں تے وی لاگو ہوسکدے نیں۔ اوہ یورپی چانن ویلے دے دوجے لوکاں وانگوں خدا نوں نیچر راہیں مندا سی۔ ایس دنیا نوں اک قنون تے چلدا ویکھ کے اوہ ایہ مندا سی جے ایہنوں کوئی چلون والا وی ہے۔ بائبل بارے والٹیئر دی سوچ رلی ملی سی۔ اوس توں مزہبی لوک نراض سن تے اوہدے مرن تے موزرت ورگے مزہبی لوک خوش وی ہوۓ۔

سکاٹ چانن ویلے دیاں انسان بیلی گلاں جنہاں دا مڈھ انسانی فیدا سی نے اوہنوں ایڈا خوش کیتا جے اوہ کیندا اے،"اسیں رہتل دیاں سوچاں لئی سکاٹلینڈ ول ویکھدے آں۔"

فریڈرک، پرشیا دے بادشاہ نوں 5 جنوری 1767 نوں اک چٹھی وچ کیتھولک بارے لکھدا اے،"ساڈا مت بنا کسے شک دے سب توں زیادھ مخولیہ، سب توں یملا، سب توز زیادھ لہو دا پیاسا اے۔"

1767 دے اک آرٹیکل وچ والٹیئر نے دوسرے مزہباں تے نسلاں دیاں لوکاں نوں اپنے اک برابر لکھیا: "ایس گل نوں دسن لئی کسے وڈی سیانف، کسے وڈی سکھلائی دی لوڑ نئیں جے سارے سائی بھرا نیں۔ میں ایس گل نوں اگے ودھاندیاں ہویاں ایہ گل آکھاںگا جے سانوں سارے انساناں نوں اپنے بھرا مننا چاہیدا اے۔ کی آکھیا میں؟ ترک میرے بھرا نیں ؟ چینی میرے بھرا نیں؟ یہودی؟ سیامی؟ ہاں بنا کسے شک دے، کیا اسیں اکو پیو دے جمے نہیں، کیا اسیں اکو خدا دے بناۓ ہوۓ نئیں؟"

والٹیئر آدم تے حوا والی بائبل کہانی نوں نئیں مندا سی تے اوہدی سوچ سی جے ہر انسانی نسل دا مڈھ وکھرا اے اوہدے غلامی بارے چنگی سوچ نئین سی رکھدا۔

والٹیر دیاں کتاباں

• ایڈیپس, 1718
• ل'ہینریڈ، 1728
• چارلس 7ویں دی تریخ, 1730
• بروٹس, 1730
• زائر 1732
• ال ٹمپل ڈل گسٹ 1733
• انگلش لیٹرز, 1734
• ایڈیلیڈ ڈی گیسکلن،1734
• منڈانو 1736
• ایپسٹولا سوبر, 1736
• ظلیما, 1740
• میروپ، 1743

والٹیر دیاں گلاں

• میں تواڈے نال اختلاف کرسکنا واں پر میں مرن تک تواڈے بولن دے حق لئی لڑاںگا۔
• انسان اودوں ای ازاد ہوجاندا اے جدوں اوہ سوجدا اے۔
• ودیا چنگے دا ویری اے.
• سچ نوں پیار کرو پر غلطی نوں معاف کر دیو
• ہرشے کہ دینا بور ہون دا راز اے۔
• پن پھڑنا لڑائی وچ ہنا اے۔
• ایہ خطرناک گل اے جے تسوں اودون ٹھیک ہوو جدوں طاقت والے غلط ہون۔
• کچھ سچ سارے لوکاں واسطے نئیں ہوندے تے ناں ای سارے ویلیاں لئی۔

بارلے جوڑ

دنیا دے فلاسفر

سقراط · افلاطون · ارسطو · سپینوزا · رینے ڈیکارٹ · کانٹ · جان لاک · روسو · والٹیئر · شوپنہائر · ہیگل · مارکس · رسل · سارتر · رینے ڈیکارٹ