يتيمة الدهر

يتيمة الدهر
(عربی وچ: ‌يتيمة ‌الدهر في محاسن أهل العصر)
مصنف	ابو منصور ثعالبی
اصل زبان	عربی
موضوع	علم سوانح رجال

يتيمة الدهر في شاعر أهل العصر(عمر دے شاعر وچ وقت دا یتیم) ابو منصور الثعلبی د‏‏ی سب تو‏ں مشہور تے طویل ترین تصنیف اے جو اسّی کتاباں تو‏ں متجاوز اے تے شاعر دے تراجم وچ پہلی کتاب خطےآں د‏‏ی تقسیم اُتے مبنی ا‏‏ے۔ دنیا د‏‏ی لائبریریاں وچ بوہت سارے مخطوطات موجود نيں۔ الثعلبی نے اپنے زمانے دے شاعراں دے لئی اس دا ترجمہ کيتا تے اسنو‏ں چار حصےآں وچ تقسیم کیا، پہلا: لیونت تے اس دے ماحول دے شاعر پر، دوسرا: ریاست بنی بویہ دے شاعر پر، تیسرا پہاڑاں، فارس ، جرجان تے طبرستان دے شاعر اُتے تے چوتھ‏ی: خراسان تے دریا تو‏ں اگے دے شاعر پر، تے اس دے ہر حصے نو‏‏ں دس ابواب وچ تقسیم کیا، ہر باب اک یا اک تو‏ں زیادہ شاعر دے تراجم تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ جدو‏ں تک کہ بعض ابواب دے ترجمے درجناں تک پہنچ گئے۔ تے اس نے اپنی بہت ساریاں سوانح عمریاں وچ انہاں دے لئی ترجمہ کرنے والےآں دے لباں اُتے انحصار کيتا تے جے ایہ ممکن نہ ہوئے تاں جنہاں لوکاں نے انہاں د‏‏ی تشریح د‏‏ی اے، تے جے ایہ ممکن نہ ہو تے ایہ نایاب ہوئے تاں اوہ انہاں دے مجموعےآں دا سہارا لیندے نيں۔ شاعراں نو‏‏ں منتخب کرنے تے منتخب کرنے دے لئی۔ ابن خلیقان دا خیال سی کہ یتیم ابن المنعم د‏‏ی کتاب (الباری) دا ضمیمہ اے تے حاجی خلیفہ نے اس اُتے عمل کيتا۔ الثلبی نے سن ۳۸۴ ہجری وچ یتیمی د‏‏ی تکمیل کی، جدو‏ں اس نے اسنو‏ں حاصل ہونے والی شہرت تے مقبولیت نو‏‏ں دیکھیا تاں اس نے ۴۰۳ ہجری وچ اسنو‏ں دوبارہ تصنیف کيتا جدو‏ں اوہ برجان وچ سن تے اسنو‏ں خوارزم شاہ نو‏‏ں تحفے وچ دتا، ویہہ سال بعد، اس نے اس دے نال اک ضمیمہ جوڑ دتا جو شاعری تے شاعراں د‏‏ی ترقی دے ریکارڈ دے طور اُتے کم کردا اے، تے اس وچ اس نے ابو الاعلٰی دے ذکر نو‏‏ں چھو لیا، جنہاں د‏‏ی شہرت یتیم دے پھیلنے دے بعد افق اُتے پھیل گئی سی۔

منسلک ایڈیشن جدید دور وچ یتیم د‏‏ی پہلی تحقیق تے اشاعت اے، تے ایہ سنہ ۱۳۰۴ ہجری وچ دمشق دے حنفی پریس وچ پہلی بار ۳۸۴ وچ الثلابی دے لکھے ہوئے نسخے نو‏‏ں اپنا‏تے ہوئے کيتا گیا سی۔ اے ایچ المتنبی نے اس وچ دو سو تو‏ں زیادہ صفحات اکٹھے کيتے نيں۔اک سنگل ۱۹۱۵ء وچ (ابو الطیب المتنبی: اس دا کیہ اے تے اس اُتے کيتا اے ) دے عنوان تو‏ں چھپا سی۔ وقت دا یتیم چوتھ‏ی صدی ہجری دے بوہت سارے شاعر دے لئی علم دا واحد ذریعہ ا‏‏ے۔ تے اس دے بعد مؤرخین نو‏‏ں اس طرح بُننے دے لئی ترغیب دینے وچ اس دا کردار اے ۔انہاں وچو‏ں پہلا البخرازی سی، جو الثعلبی دا شاگرد سی، جو ۴۶۷ھ وچ ماریا گیا، اس نے یتیم دے نال اک دم جوڑ دتا۔ محل د‏‏ی گڑیا" دے بعد تن دم نيں، جو علی بن زید البیحقی دے لئی "ڈمی دا اسکارف" نيں، جو ۵۶۵ ہجری وچ فوت ہوئے تے (زینا) الدھر) الحدیری دے لئی، جو ۵۶۷ ہجری وچ فوت ہوئے، تے عماد الاسبہانی د‏‏ی "خوریدۃ القصر"، جس دا انتقال ۵۹۷ھ وچ ہويا، اس دے علاوہ ابن بسام د‏‏ی "الذخیرہ" دے علاوہ، جتھے انہاں نے اپنے تعارف وچ کہیا کہ ایہ اندلس وچ اک یتیم د‏‏ی دم ا‏‏ے۔ الثعلبی نے اپنی کتاب د‏‏ی تعریف وچ ناقدین تو‏ں سبقت لے لی، تے کہیا: «ماں نئيں سمجھدا کہ قرض لینے والے اس دے نال گفت و شنید ک‏ر رہ‏ے نيں تے نقل کرنے والے اسنو‏ں اس وقت تک گردش ک‏ر رہ‏ے نيں جدو‏ں تک کہ ایہ انہاں سب تو‏ں قیمتی کتاباں وچو‏ں اک نہ بن جائے جس دے لئی اخوان دے مصنفاں کم نيں۔ تے سوار اس دے نال ملکاں دے دور دراز کونےآں تک سفر کردے نيں ۔" یاقوت نے کہیا: «ميں نے اس د‏ی اک نقل دیکھی جو تِیہہ نیسابوری دینار وچ فروخت ہوئی سی۔ »

ذرائع