کاتب چلبی حاجی خلیفہ
مؤرخ، جغرافیہ دان | |
---|---|
کاتب چلبی | |
مصطفیٰ بن عبداللہ | |
1728ء وچ ہنگری نژاد جغرافیہ دان ابراہیم متفرقہ دا بنایا ہويا بحر ہند تے چینی دریاواں دے نقشہ دی نقل جسنوں حاجی خلیفہ نے بعد وچ دوبارہ بنایا۔
| |
جم | سنہ 1609 [۱][۲][۳][۴][۵][۶][۷]
|
وفات | 6 اکتوبر 1657 (47–48 سال)[۷]
|
قومیت | ترک |
ہور نام | حاجی خلیفہ |
نسل | ترک لوک [۸] |
مذہب | سنی اسلام |
عملی زندگی | |
پیشہ | مؤرخ، جغرافیہ دان |
پیشہ ورانہ زبان | عربی ، ترکی ، فارسی |
شعبۂ عمل | تریخ |
کارہائے نمایاں | کشف الظنون |
ترمیم |
کاتب چلبی حاجی خلیفہ یا مصطفیٰ بن عبد اللہ (پیدائش: فروری 1609ء– وفات: 26 ستمبر 1657ء) مشہور ترک مورخ نيں۔ اُنہاں دا زمانہ حیات ستارہويں صدی عیسوی دے پہلے عشرے توں چھیويں عشرے تک محیط اے۔ ایہ عرصہ خاص سیاسی اعتبار توں اوہ اے جدوں سلطنت عثمانیہ عروج توں جمود دی جانب منتقل ہو رہی سی استوں علاوہ اوہ کئی عثمانی مہمات و فتوحات وچ شامل رہے سن تے اِنہاں تمام مہمات و فتوحات دے عینی شاہد وی سن ۔ حاجی خلیفہ دی شہرت اُنہاں دی مشہور کتاب کشف الظنون اے جس توں اُنئيں تمام ایشیائی ملکاں وچ عزت و قدر دی نگاہ توں دیکھیا جاندا اے۔
ناں
[سودھو]حاجی خلیفہ دا اصل ناں مصطفیٰ بن عبد اللہ اے تے کاتب چِلبی دے لقب توں مشہور و معروف نيں۔[۹]
ولادت تے ابتدائی حالات
[سودھو]حاجی خلیفہ دی ولادت ماہِ ذوالقعدہ 1017ھ مطابق فروری 1609ء وچ قسطنطنیہ وچ ہوئی۔ حاجی خلیفہ دی ولادت عثمانی سلطان احمد اول دے عہد وچ ہوئی سی جدوں سلطنت عثمانیہ دا عروج رک چکيا سی تے سلطنت دا ایہ زمانہ عرصہ جمود کہلاندا اے۔ 1031ھ مطابق 1622ء وچ 14 سال دی عمر وچ اوہ سلحداراں دی اُس چیدہ دستے وچ شامل کرلئی گئے جس وچ اُنہاں دے والد وی ملازم سن ۔ اِسی زمانے وچ اُنئيں اناطولیہ دے دفتر محاسبہ یعنی انادولو محاسبہ قلمی وچ اک ادنیٰ منشی دا عہدہ وی مل گیا جس توں اوہ اپنے لقب کاتبِ چِلبی دے ناں توں مشہور ہوئے۔
سلاطین عثمانیہ
[سودھو]حاجی خلیفہ عثمانی سلطان احمد اول دے عہد وچ پیدا ہوئے تے اِس طرح اُنہاں نے 6 عثمانی سلاطین دا زمانہ حکومت دیکھیا۔
- سلطان احمد اول : 21 دسمبر 1603ء تا 22 نومبر 1617ء۔
- سلطان مصطفیٰ اول : 22 نومبر 1617ء تا 26 فروری 1618ء۔
- سلطان عثمان دوم : 26 فروری 1618ء تا 19 مئی 1622ء۔
- سلطان مصطفیٰ اول : 20 مئی 1622ء تا 10 ستمبر 1623ء۔ (دوسری بار )
- سلطان مراد رابع : 10 ستمبر 1623ء تا 9 فروری 1640ء۔
- سلطان ابراہیم : 9 فروری 1640ء تا 8 اگست 1648ء۔
- سلطان محمد رابع : 8 اگست 1648ء تا 8 نومبر 1687ء۔
سلطنتِ عثمانیہ وچ خدمات
[سودھو]1033ھ توں 1045ھ تک یعنی 1624ء توں 1636ء تک دے درمیانی عرصہ وچ سوائے دو مختصر وقفاں دے اوہ برابر عساکر عثمانی دے ہمراہ ایشیائے کوچک دی مشرقی سرجد اُتے مقیم تے مہمات وچ شریک رہے۔
حاجی خلیفہ جنہاں مہمات وچ شریک رہے اوہ ایہ نيں:[۹]
- ابازہ پاشا دی بغاوت دے خلاف پہلی مہم : جنگ قیصریہ جو اواخر 1033ھ / اوائل ماہِ اکتوبر 1624ء وچ لڑی گئی۔
- ایرانیاں دے خلاف مہم یعنی بغداد دا محاصرہ : ایہ محاصرہ ناکام ہو گیا سی جو 12 نومبر 1625ء توں 2 جولائی 1626ء تک جاری رہیا۔
- ابازہ پاشا دے خلاف دوسری مہم تے تیسری مہم یعنی اِزرُوم دا دوسرا محاصرہ: 12 ستمبر 1627ء تا 25 نومبر 1627ء تے دوبارہ 5 ستمبر تا 21 ستمبر 1628ء تک جاری رہیا۔ حاجی خلیفہ اِس تمام مدت وچ لشکر عثمانی وچ شریک سن ۔
- آغاز ماہِ دسمبر 1628ء وچ حاجی خلیفہ لشکر عثمانی دے ہمراہ واپس قسطنطنیہ آئے۔ اِس مہم وچ جدوں فوج بغداد توں واپس آ رہی سی تاں موصلکے مقام اُتے ماہِ ستمبر 1625ء وچ حاجی خلیفہ دے والد عبد اللہ دا اِنتقال ہو گیا۔ تب حاجی خلیفہ دی عمر صرف 17 سال سی۔
- اِسی زمانے وچ حاجی خلیفہ سوار فوج دے اِنتظامی دفتر یعنی سواری باش مقابلہ قلمی وچ منشی مقرر ہوئے۔ماہِ مئی 1629ء دے اواخر وچ فیر اوہ اُس مہم وچ شریک ہوئے جو عثمانی وزیر اعظم خسرو پاشا دی قیادت وچ ایران دے خلاف بھیجی گئی سی۔ اِنہاں مہمات وچ فتح ہمدان آغاز ماہِ جون 1630ء تے محاصرہ بغداد (جو 30 ستمبر تا 15 اکتوبر 1630ء تک جاری رہیا) وچ شریک رہے۔
- اواخر 1630ء وچ اوہ قسطنطنیہ واپس آئے تے سب توں آخر وچ ایران دے خلاف ماہِ ستمبر 1633ء تا 1635ء دی اُس وڈی مہم وچ حصہ لیا جو خود سلطان مراد رابع دی سرکردگی وچ بھیجی گئی سی، اِس مہم وچ شہر اریوان (یریوان) جو 7 اگست 1635ء نوں فتح ہويا۔
حج بیت اللہ
[سودھو]بروز جمعۃ المبارک 9 ذوالحجہ 1042ھ مطابق 17 جون 1633ء نوں حاجی خلیفہ نے اپنی زندگی دا پہلا حج ادا کیتا۔ تب حاجی خلیفہ دی عمر 25 سال سی۔ اِنہاں دِناں لشکر عثمانی موسم سرماء دے باعث مقام حلب وچ مقیم سی ۔[۹]
حاجی خلیفہ دا لقب
[سودھو]1055ھ مطابق 1645ء وچ اوہ "سوارِی باش مقابلہ قلمی" دے عہدے توں مستعفی ہو گئے۔ اِس دی اہم وجہ ایہ سی کہ اوتھے اُنئيں اُنہاں دی اہمیت دے مطابق ترقی نہ مل سکی سی۔ 1058ھ مطابق 1648ء وچ اُنئيں اُنہاں دے دوستاں نے اسی دفتر وچ خلیفہ یعنی معاونِ ثانی دا عہدہ دِلوا دتا، اِس عہدے توں اُنئيں حاجی خلیفہ کہیا جانے لگیا۔
مشاغل علمی
[سودھو]ماہِ رجب 1045ھ مطابق ماہِ دسمبر 1635ء وچ حاجی خلیفہ قسطنطنیہ واپس آنے اُتے اُنئيں عثمانی سلطان مراد رابع دی جانب توں اک خاصی وڈی جائداد ورثہ وچ مل گئی جس توں اوہ اپنے دِل پسند مشاغل وچ پوری طرح وقف ہو گئے جس دا اندازہ اُنہاں دی تحقیقی و علمی کتاباں توں ہُندا اے۔ حاجی خلیفہ عثمانی سلطان عثمان ثانی دی بحالتِ قید قتل کیتے جانے دے عینی شاہد وی سن ۔ اِس گل دا ثبوت اُنہاں دی کتاب فَذلِکَہ وچ ملدا اے جسنوں اُنہاں نے مکمل تفصیلی طور اُتے بیان کیتا اے۔[۱۰]
وفات
[سودھو]بروز بدھ 17 ذوالحجہ 1067ھ مطابق 26 ستمبر 1657ء نوں فقط 50 سال دی عمر وچ حرکتِ قلب بند ہوجانے دے سبب حاجی خلیفہ دا اِنتقال قسطنطنیہ وچ اِس حالت وچ ہويا جدوں اوہ کافی دا اک کپ اپنے ہتھوں وچ سی مے ہوئے سن ۔
لکھتاں
[سودھو]- ہور پڑھو: کشف الظنون
فَذْلِکہ
[سودھو]یہ کتاب ڈیڑھ سو فرمانرواء خانداناں دی مختصر تریخ اُتے مشتمل اے تے غالباً ایہ الجنابی (متوفی 999ھ/1591ء) دی تریخ توں ماخوذ اے، کتاب دے جا بجا حوالے اِسی تریخ دے اِقتباست نيں۔ فَذْلِکہ عربی بولی وچ اے تے 1051ھ مطابق 1641ء وچ لکھی گئی سی لیکن حاجی خلیفہ نے اپنی اِس تصنیف دا ذخر اپنی دوسری تصننیف قاموس مشاہیر وچ کیہ اے۔ فَذْلِکہ ہن ناپید اے تے کوئی مخطوطہ اِس دا موجود نئيں اے۔
قرآنِ کریم دی دو تفاسیر دا مجموعہ
[سودھو]اِس کتاب دا ناں ہن تک صیغہ راز وچ اے، اِس وچ اک تفسیر مفسرِ قرآن البیضاوی (متوفی 1052ھ/1642ء) دی وی سی۔ بظاہر ہن ایہ کتاب ناپید اے تے اِس دا کوئی اک مخطوطہ وی موجود نئيں اے۔
شرح المُحَمدیۃ
[سودھو]یہ مسلم ماہر فلکیات علی القوشجی متوفی 879ھ/ 1471ء)کے رسالہ المُحَمدِیۃ دی شرح سی مگر ایہ نامکمل رہی۔ ایہ کتاب وی ہن ناپید اے۔
تقویم التوارِیخ
[سودھو]یہ کتاب تاریخی جدولاں اُتے مشتمل اے تے ایہ 1058ھ مطابق 1648ء وچ مکمل ہوئی۔ اِس کتاب دا مقدمہ تے کئی ضمیمے ترکی بولی وچ لکھے گئے نيں لیکن جدولاں فارسی بولی وچ نيں جنہاں وچ اِبتدائے آفرینش توں لے کے 1058ھ تک دے واقعات مذکور نيں۔[۱۱] ایہ کتاب 1146ھ مطابق 1733ء وچ قسطنطنیہ توں طبع ہوئی تے اِس وچ اوہ جدولاں وی شامل نيں جنہاں وچ 1145ھ مطابق 1732ء تک دے واقعات مندرج نيں۔ اِس کتاب دا اطالوی ترجمہ وینس دے اک ترجمان رِینالدو کارلی (Rinaldo Carli) نے کیتا سی ۔[۱۲]
جتھے نما
[سودھو]یہ کتاب بیانِ کائنات یا اِحوالِ عالم دے ناں توں وی مشہور اے، اِس کتاب دے طبع اول دی اِبتداء 1058ھ مطابق 1648ء وچ ہوئی تے ایہ سلطان محمد رابع دے ناں توں معنون کيتی گئی سی۔[۱۳] ایہ کتاب مشہور طابع ابراہیم دے زمانہ وچ ہی ناپید سمجھی جاندی سی۔ ہن ناپید اے۔
سُلم الوصول اِلیٰ طبقات الفحول
[سودھو]یہ کتاب مشاہیر دی سوانح دی اک قاموس اے جو عربی بولی وچ اے۔ اِس دی جلد اول اک نقل 1061ھ تے 1062ھ وچ مکمل ہوئی۔ اِس کتاب دا اک مخطوطہ کتاب خانہ شہید علی پاشا وچ مصنف دے خود ہتھ دا لکھیا ہويا موحود اے۔
تحفۃ الاَخیار فِی الحِکَم وَ الْاَمثال وَ الْاَشعار
[سودھو]یہ کتاب منتخب اقوال، ضرب الامثال تے مختلف اشعار دا مجموعہ اے جو غالباً 1061ھ تا 1062ھ وچ مکمل ہو گیا سی ۔ اِس دا حوالہ خود حاجی خلیفہ نے کشف الظنون وچ بذیل عدد 2537 وچ لکھیا اے۔ اِس کتاب دا اک نسخہ کتاب خانہ اسعد افندی بمقام قسطنطنیہماں موجود اے۔
کَشف الظُنُّون عَن اَسَامِی الکُتُب وَ الفُنُون
[سودھو]یہ کتاب عربی بولی وچ اے تے حاجی خلیفہ دی سب توں مشہور و معروف کتاب ایہی اے۔ دراصل ایہ کتاب عالمِ اِسلام دی تمام کتاباں دے متعلق معلومات دا دائرۃ المعارف اے یعنی انسائیکلوپیڈیا۔ حاجی خلیفہ نے اِس کتاب دی تیاری وچ 20 سال توں ودھ مدت صرف کيتی۔ اِس کتاب دی پہلی جلد 1064ھ وچ مکمل ہوئی۔ اِس دا اک مستند ایڈیشن فلوگل (Flugel) نے لائپزِگ توں 1835ء تے 1858ء وچ شائع کیتا۔ بعد وچ ایہ کتاب دوبارہ بولاق توں 1274ھ وچ تے اِستنبول توں 1310ھ تا 1311ھ وچ طبع ہوئی۔ اِس وچ تقریباً 14,500 کتاباں دا تذکرہ کیتا گیا اے۔
لَوَامِع النُّور فِی ظُلْمۃ اَطْلَس مِینُور
[سودھو]Mercator, Hondius یعنی Atlas Minor دا ترکی ترجمہ مطابق طبع Arnheim جو 1064ھ تا 1065ھ وچ اک نو مسلم فرانسیسی اخلاصی شیخ محمد افندی دی مدد توں مکمل ہويا سی ۔ اِس کتاب دے متعدد نسخے قسطنطنیہ دے کتاباں خاناں وچ موجود نيں۔ جتھے نما عدد نمبر5 دا دوسرا ایڈیشن: ایہ ایڈیشن بالکل اک نويں اَسلوب اُتے مرتب ہويا، اِس لئی کہ مصنف اِس دی تیاری توں پہلے مغربی مصنفین دی مستند کتاباں توں اِستفادہ کرچکے سن ۔ لیکن حاجی خلیفہ اِس کتاب نوں مکمل نہ کرسکے۔ اِس کتاب دے متعلق اسيں صرف اُنہاں جزیات توں واقف نيں جو ایشیائے کوچک توں متعلق نيں تے جنہاں نوں ابراہیم متفرقہ نے شائع کیتا سی ۔ جتھے نما دا پہلا حصہ 1145ھ مطابق 1732ء، دوسرا حصہ جس وچ یورپ افریقہ تے امریکا جداں تن وڈے براعظماں دا بیان کرنا مقصود سی، اوہ شائع نئيں ہو سکیا۔ اِس کتاب دے 2 تے اہم اجزاء وی موجود نيں، اِنہاں وچوں اک موزہ بریطانیہ وچ عدد نمبر 1038 دے تحت تے دوسرا ویانا رائل لائبری وچ عدد نمبر 1282 دے تحت موجود اے۔
تریخ افرنگی دا ترکی ترجمہ
[سودھو]یہ کتاب بوزنطی مورخ Khalkokondylas دی اک تریخ " تریخ افرنگی" دا ترکی بولی وچ کیہ ہويا ترجمہ اے جو ہن مفقود اے۔
رَوْنق السَلطنۃ
[سودھو]یہ قسطنطنیہ دی تریخ اے۔ خیال کیتا جاندا اے کہ ایہ حاجی خلیفہ کہ اپنی ہی اک عربی کتاب دا ترکی بولی وچ کیہ ہويا ترجمہ اے۔ ہن ایہ مفقود اے۔
فَذلِکہ دا ترکی ترجمہ
[سودھو]یہ کتاب بشکل مخطوطہ کتاب خانہ اسعد آفندی قسطنطنیہ وچ موجود اے۔
اَلاِلھَام المُقدس مِن الفیض الاَقدس
[سودھو]یہ رسالہ دی شکل وچ اے اِس وچ بعض ایداں اِسلامی شعائر تے اَحکام ایداں بیان کیتے گئے نيں، جنہاں دی مخصوص حالات وچ پابندی نئيں کيتی جا سکدی۔ اِس کتاب دا اک مخطوطہ کتاب خانہ عمومی قسطنطنیہ وچ موجود اے۔
نَستُور العَمَل لاِصلاح الخَلل
[سودھو]یہ مختصر سا رِسالہ مالی اصلاحات اُتے لکھیا گیا اے جو 1603ء وچ مکمل ہويا سی ۔ لیکن تن سال بعد 1606ء وچ مکمل شائع ہويا۔ دوبارہ 1280ھ مطابق 1863ء وچ قسطنطنیہ توں جرمن بولی وچ طبع ہويا۔
رَجم الرجیم بِالسین وَالحیم
[سودھو]یہ مختصر سا رِسالہ پیچیدہ قانون مقدمات تے اُنہاں دے متعلق مختلف فیصلےآں دا اک مجموعہ اے۔ اِس دے اِقتباست کئی ترکی کتاباں وچ ملدے نيں۔
فَذلِکہ التواریخ
[سودھو]ترکی بولی وچ فَذلِکہ دا عدد نمبر 1 توں 13 تک ضمیمہ اے جس وچ سلطنت عثمانیہ دی 1000ھ توں 1065ھ تک دے واقعات و تریخ درج اے۔ ایہ کتاب قسطنطنیہ توں 1286ھ تا 1287ھ وچ شائع ہوئی۔
تحفۃ الکبار فی اَسفار البِحار
[سودھو]یہ کتاب سلطنت عثمانیہ دی بحری فوج دی تریخ اے جو اندازہً 1067ھ مطابق 1656ء وچ مکمل تحریر ہوچکی سی۔ قسطنطنیہ توں 1141ھ مطابق 1728ء وچ پہلی بار شائع ہوئی تے دوسری بار 1329ھ مطابق 1911ء وچ ۔ اِس کتاب دا انگریزی ترجمہ جیمز مِچل (James Mitchell) نے لندن توں 1831ء وچ شائع کیا۔
میزان الحَق فی اِختیار الاَحَق
[سودھو]ایہ حاجی خلیفہ دی آخری کتاب اے جو ماہِ صفر 1067ھ مطابق نومبر 1656ء وچ لکھی گئی سی۔ اِس وچ اُس زمانے دی بہت ساریاں فقہی مناقشات توں بحث کيتی گئی اے تے حاجی خلیفہ نے اپنے اُستاد قاضی زادہ توں جو راسخ العقیدہ سن، قطعی طور اُتے اِختلاف رائے کیتا اے۔ ایہ کتاب قسطنطنیہ توں 1281ھ، 1286ھ تے 1306ھ وچ شائع ہوئی۔[۱۴][۱۵][۱۶]
اِزمیر کاتب چِلبی یونیورسٹی
[سودھو]2010ء وچ حکومت ترکی نے ازمیر وچ عوامی یونیورسٹی اِزمیر کاتب چِلبی یونیورسٹی دی بنیاد رکھی جو حاجی خلیفہ دے اعزاز دے ناں توں قائم کيتی گئی۔
حوالے
[سودھو]- ↑ سرو ویاپک ادھکار شناختی: https://d-nb.info/gnd/118675451 — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۲ اگست ۲۰۱۵ — اجازت نامہ: Creative Commons CC0 License
- ↑ Open Library ID: https://openlibrary.org/works/OL466944A?mode=all — subject named as: Kâtip Çelebi — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷ — مصنف: Aaron Swartz — اجازت نامہ: GNU Affero General Public License, version 3.0
- ↑ فیسٹ آئی ڈی: https://id.worldcat.org/fast/172718 — subject named as: Kâtip Çelebi — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
- ↑ subject named as: كاتب چلبي — SELIBR ID: https://libris.kb.se/auth/69352 — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷ — ناشر: National Library of Sweden
- ↑ سی ای آر ایل آئی ڈی: https://data.cerl.org/thesaurus/cnp02144933 — subject named as: osmanischer Geschichtsschreiber und Bibliograf Kâtip Çelebi — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷ — ناشر: Consortium of European Research Libraries — اجازت نامہ: Open Data Commons Attribution License تے Creative Commons Attribution 2.0 Generic
- ↑ Alvin ID: https://www.alvin-portal.org/alvin/view.jsf?pid=alvin-person:34053 — subject named as: Kâtip Çelebi
- ↑ ۷.۰ ۷.۱ Brockhaus Enzyklopädie online ID: https://brockhaus.de/ecs/enzy/article/hadjdji-chalfa-mustafa-ibn-abdullah — subject named as: Mustafa Ibn Abdullah Hadjdji Chalfa
- ↑ Encyclopædia Britannica Online ID: https://www.britannica.com/biography/Katip-Celebi — عنوان : Encyclopædia Britannica
- ↑ ۹.۰ ۹.۱ ۹.۲ انسائیکلوپیڈیا آف اِسلام: ج 7، ص 771۔
- ↑ احمد رفیق : کاتب چِلبی، کائنات قطوفانِیسی کتب خانہ، ص 41 تا 42۔ طبع 1932ء
- ↑ کشف الظنون: عدد 3496۔
- ↑ Catalogue of Turkish Manuscripts in the British Museum ص 33، عدد 195۔
- ↑ کشف الظنون: عدد 4355۔
- ↑ براکلمان: تریخ آداب العربی، ج 2 ص 428۔
- ↑ احمد زکی پاشا: موسوعات العلوم، ص 24 تا 29۔
- ↑ عشاقی زادہ : ذیل عطائی، سیرت عدد 158۔
|
|