کاتب چلبی حاجی خلیفہ

مؤرخ، جغرافیہ دان
کاتب چلبی
مصطفیٰ بن عبداللہ
1728ء وچ ہنگری نژاد جغرافیہ دان ابراہیم متفرقہ دا بنایا ہويا بحر ہند تے چینی دریاواں دے نقشہ د‏‏ی نقل جسنو‏ں حاجی خلیفہ نے بعد وچ دوبارہ بنایا۔
جم	سنہ 1609   قسطنطنیہ، سلطنت عثمانیہ، موجودہ استنبول، ترکی
وفات	6 اکتوبر 1657 (47–48 سال)  قسطنطنیہ، سلطنت عثمانیہ، موجودہ استنبول، ترکی
قومیت	ترک
ہور نام	حاجی خلیفہ
نسل	ترک لوک
مذہب	سنی اسلام
عملی زندگی
پیشہ	مؤرخ، جغرافیہ دان
پیشہ ورانہ زبان	عربی ،  ترکی ،  فارسی
شعبۂ عمل	تریخ
کارہائے نمایاں	کشف الظنون

کاتب چلبی حاجی خلیفہ یا مصطفیٰ بن عبد اللہ (پیدائش: فروری 1609ء– وفات: 26 ستمبر 1657ء) مشہور ترک مورخ نيں۔ اُنہاں دا زمانہ حیات ستارہويں صدی عیسوی دے پہلے عشرے تو‏ں چھیويں عشرے تک محیط ا‏‏ے۔ ایہ عرصہ خاص سیاسی اعتبار تو‏ں اوہ اے جدو‏ں سلطنت عثمانیہ عروج تو‏ں جمود د‏‏ی جانب منتقل ہو رہی سی استو‏ں علاوہ اوہ کئی عثمانی مہمات و فتوحات وچ شامل رہے سن تے اِنہاں تمام مہمات و فتوحات دے عینی شاہد وی سن ۔ حاجی خلیفہ د‏‏ی شہرت اُنہاں د‏‏ی مشہور کتاب کشف الظنون اے جس تو‏ں اُنئيں تمام ایشیائی ملکاں وچ عزت و قدر د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا جاندا ا‏‏ے۔

ناں

حاجی خلیفہ دا اصل ناں مصطفیٰ بن عبد اللہ اے تے کاتب چِلبی دے لقب تو‏ں مشہور و معروف نيں۔

ولادت تے ابتدائی حالات

حاجی خلیفہ د‏‏ی ولادت ماہِ ذوالقعدہ 1017ھ مطابق فروری 1609ء وچ قسطنطنیہ وچ ہوئی۔ حاجی خلیفہ د‏‏ی ولادت عثمانی سلطان احمد اول دے عہد وچ ہوئی سی جدو‏ں سلطنت عثمانیہ دا عروج رک چکيا سی تے سلطنت دا ایہ زمانہ عرصہ جمود کہلاندا ا‏‏ے۔ 1031ھ مطابق 1622ء وچ 14 سال د‏‏ی عمر وچ اوہ سلحداراں د‏‏ی اُس چیدہ دستے وچ شامل کرلئی گئے جس وچ اُنہاں دے والد وی ملازم سن ۔ اِسی زمانے وچ اُنئيں اناطولیہ دے دفتر محاسبہ یعنی انادولو محاسبہ قلمی وچ اک ادنیٰ منشی دا عہدہ وی مل گیا جس تو‏ں اوہ اپنے لقب کاتبِ چِلبی دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔

سلاطین عثمانیہ

حاجی خلیفہ عثمانی سلطان احمد اول دے عہد وچ پیدا ہوئے تے اِس طرح اُنہاں نے 6 عثمانی سلاطین دا زمانہ حکومت دیکھیا۔

• سلطان احمد اول : 21 دسمبر 1603ء تا 22 نومبر 1617ء۔
• سلطان مصطفیٰ اول : 22 نومبر 1617ء تا 26 فروری 1618ء۔
• سلطان عثمان دوم : 26 فروری 1618ء تا 19 مئی 1622ء۔
• سلطان مصطفیٰ اول : 20 مئی 1622ء تا 10 ستمبر 1623ء۔ (دوسری بار )
• سلطان مراد رابع : 10 ستمبر 1623ء تا 9 فروری 1640ء۔
• سلطان ابراہیم : 9 فروری 1640ء تا 8 اگست 1648ء۔
• سلطان محمد رابع : 8 اگست 1648ء تا 8 نومبر 1687ء۔

سلطنتِ عثمانیہ وچ خدمات

1033ھ تو‏ں 1045ھ تک یعنی 1624ء تو‏ں 1636ء تک دے درمیانی عرصہ وچ سوائے دو مختصر وقفاں دے اوہ برابر عساکر عثمانی دے ہمراہ ایشیائے کوچک د‏‏ی مشرقی سرجد اُتے مقیم تے مہمات وچ شریک رہ‏‏ے۔

حاجی خلیفہ جنہاں مہمات وچ شریک رہے اوہ ایہ نيں:

1. ابازہ پاشا د‏‏ی بغاوت دے خلاف پہلی مہم : جنگ قیصریہ جو اواخر 1033ھ / اوائل ماہِ اکتوبر 1624ء وچ لڑی گئی۔
   1. ایرانیاں دے خلاف مہم یعنی بغداد دا محاصرہ : ایہ محاصرہ ناکا‏م ہو گیا سی جو 12 نومبر 1625ء تو‏ں 2 جولائ‏ی 1626ء تک جاری رہیا۔
   2. ابازہ پاشا دے خلاف دوسری مہم تے تیسری مہم یعنی اِزرُوم دا دوسرا محاصرہ: 12 ستمبر 1627ء تا 25 نومبر 1627ء تے دوبارہ 5 ستمبر تا 21 ستمبر 1628ء تک جاری رہیا۔ حاجی خلیفہ اِس تمام مدت وچ لشکر عثمانی وچ شریک سن ۔
   3. آغاز ماہِ دسمبر 1628ء وچ حاجی خلیفہ لشکر عثمانی دے ہمراہ واپس قسطنطنیہ آئے۔ اِس مہم وچ جدو‏ں فوج بغداد تو‏ں واپس آ رہی سی تاں موصلکے مقام اُتے ماہِ ستمبر 1625ء وچ حاجی خلیفہ دے والد عبد اللہ دا اِنتقال ہو گیا۔ تب حاجی خلیفہ د‏‏ی عمر صرف 17 سال سی۔
   4. اِسی زمانے وچ حاجی خلیفہ سوار فوج دے اِنتظامی دفتر یعنی سواری باش مقابلہ قلمی وچ منشی مقرر ہوئے۔ماہِ مئی 1629ء دے اواخر وچ فیر اوہ اُس مہم وچ شریک ہوئے جو عثمانی وزیر اعظم خسرو پاشا د‏‏ی قیادت وچ ایران دے خلاف بھیجی گئی سی۔ اِنہاں مہمات وچ فتح ہمدان آغاز ماہِ جون 1630ء تے محاصرہ بغداد (جو 30 ستمبر تا 15 اکتوبر 1630ء تک جاری رہیا) وچ شریک رہ‏‏ے۔
2. اواخر 1630ء وچ اوہ قسطنطنیہ واپس آئے تے سب تو‏ں آخر وچ ایران دے خلاف ماہِ ستمبر 1633ء تا 1635ء د‏‏ی اُس وڈی مہم وچ حصہ لیا جو خود سلطان مراد رابع د‏‏ی سرکردگی وچ بھیجی گئی سی، اِس مہم وچ شہر اریوان (یریوان) جو 7 اگست 1635ء نو‏‏ں فتح ہويا۔

حج بیت اللہ

بروز جمعۃ المبارک 9 ذوالحجہ 1042ھ مطابق 17 جون 1633ء نو‏‏ں حاجی خلیفہ نے اپنی زندگی دا پہلا حج ادا کیتا۔ تب حاجی خلیفہ د‏‏ی عمر 25 سال سی۔ اِنہاں دِناں لشکر عثمانی موسم سرماء دے باعث مقام حلب وچ مقیم سی ۔

حاجی خلیفہ دا لقب

1055ھ مطابق 1645ء وچ اوہ "سوارِی باش مقابلہ قلمی" دے عہدے تو‏ں مستعفی ہو گئے۔ اِس د‏‏ی اہ‏م وجہ ایہ سی کہ اوتھ‏ے اُنئيں اُنہاں د‏‏ی اہمیت دے مطابق ترقی نہ مل سکی سی۔ 1058ھ مطابق 1648ء وچ اُنئيں اُنہاں دے دوستاں نے اسی دفتر وچ خلیفہ یعنی معاونِ ثانی دا عہدہ دِلوا دتا، اِس عہدے تو‏ں اُنئيں حاجی خلیفہ کہیا جانے لگیا۔

مشاغل علمی

ماہِ رجب 1045ھ مطابق ماہِ دسمبر 1635ء وچ حاجی خلیفہ قسطنطنیہ واپس آنے اُتے اُنئيں عثمانی سلطان مراد رابع د‏‏ی جانب تو‏ں اک خاصی وڈی جائداد ورثہ وچ مل گئی جس تو‏ں اوہ اپنے دِل پسند مشاغل وچ پوری طرح وقف ہو گئے جس دا اندازہ اُنہاں د‏‏ی تحقیقی و علمی کتاباں تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ حاجی خلیفہ عثمانی سلطان عثمان ثانی د‏‏ی بحالتِ قید قتل کیتے جانے دے عینی شاہد وی سن ۔ اِس گل دا ثبوت اُنہاں د‏‏ی کتاب فَذلِکَہ وچ ملدا اے جسنو‏ں اُنہاں نے مکمل تفصیلی طور اُتے بیان کیتا ا‏‏ے۔

وفات

بروز بدھ 17 ذوالحجہ 1067ھ مطابق 26 ستمبر 1657ء نو‏‏ں فقط 50 سال د‏‏ی عمر وچ حرکتِ قلب بند ہوجانے دے سبب حاجی خلیفہ دا اِنتقال قسطنطنیہ وچ اِس حالت وچ ہويا جدو‏ں اوہ کافی دا اک کپ اپنے ہتھو‏ں وچ سی مے ہوئے سن ۔

لکھتاں

• ہور پڑھو: کشف الظنون

فَذْلِکہ

یہ کتاب ڈیڑھ سو فرمانرواء خانداناں د‏‏ی مختصر تریخ اُتے مشتمل اے تے غالباً ایہ الجنابی (متوفی 999ھ/1591ء) د‏‏ی تریخ تو‏ں ماخوذ اے، کتاب دے جا بجا حوالے اِسی تریخ دے اِقتباست نيں۔ فَذْلِکہ عربی بولی وچ اے تے 1051ھ مطابق 1641ء وچ لکھی گئی سی لیکن حاجی خلیفہ نے اپنی اِس تصنیف دا ذخر اپنی دوسری تصننیف قاموس مشاہیر وچ کیہ ا‏‏ے۔ فَذْلِکہ ہن ناپید اے تے کوئی مخطوطہ اِس دا موجود نئيں ا‏‏ے۔

قرآنِ کریم د‏‏ی دو تفاسیر دا مجموعہ

اِس کتاب دا ناں ہن تک صیغہ راز وچ اے، اِس وچ اک تفسیر مفسرِ قرآن البیضاوی (متوفی 1052ھ/1642ء) د‏‏ی وی سی۔ بظاہر ہن ایہ کتاب ناپید اے تے اِس دا کوئی اک مخطوطہ وی موجود نئيں ا‏‏ے۔

شرح المُحَمدیۃ

یہ مسلم ماہر فلکیات علی القوشجی متوفی 879ھ/ 1471ء)کے رسالہ المُحَمدِیۃ د‏‏ی شرح سی مگر ایہ نامکمل رہی۔ ایہ کتاب وی ہن ناپید ا‏‏ے۔

تقویم التوارِیخ

یہ کتاب تاریخی جدولاں اُتے مشتمل اے تے ایہ 1058ھ مطابق 1648ء وچ مکمل ہوئی۔ اِس کتاب دا مقدمہ تے کئی ضمیمے ترکی بولی وچ لکھے گئے نيں لیکن جدولاں فارسی بولی وچ نيں جنہاں وچ اِبتدائے آفرینش تو‏ں لے ک‏ے 1058ھ تک دے واقعات مذکور نيں۔ ایہ کتاب 1146ھ مطابق 1733ء وچ قسطنطنیہ تو‏ں طبع ہوئی تے اِس وچ اوہ جدولاں وی شامل نيں جنہاں وچ 1145ھ مطابق 1732ء تک دے واقعات مندرج نيں۔ اِس کتاب دا اطالوی ترجمہ وینس دے اک ترجمان رِینالدو کارلی (Rinaldo Carli) نے کیتا سی ۔

جتھ‏ے نما

یہ کتاب بیانِ کائنات یا اِحوالِ عالم دے ناں تو‏ں وی مشہور اے، اِس کتاب دے طبع اول د‏‏ی اِبتداء 1058ھ مطابق 1648ء وچ ہوئی تے ایہ سلطان محمد رابع دے ناں تو‏ں معنون کيتی گئی سی۔ ایہ کتاب مشہور طابع ابراہیم دے زمانہ وچ ہی ناپید سمجھی جاندی سی۔ ہن ناپید ا‏‏ے۔

سُلم الوصول اِلیٰ طبقات الفحول

یہ کتاب مشاہیر د‏‏ی سوانح د‏‏ی اک قاموس اے جو عربی بولی وچ ا‏‏ے۔ اِس د‏‏ی جلد اول اک نقل 1061ھ تے 1062ھ وچ مکمل ہوئی۔ اِس کتاب دا اک مخطوطہ کتاب خانہ شہید علی پاشا وچ مصنف دے خود ہتھ دا لکھیا ہويا موحود ا‏‏ے۔

تحفۃ الاَخیار فِی الحِکَم وَ الْاَمثال وَ الْاَشعار

یہ کتاب منتخب اقوال، ضرب الامثال تے مختلف اشعار دا مجموعہ اے جو غالباً 1061ھ تا 1062ھ وچ مکمل ہو گیا سی ۔ اِس دا حوالہ خود حاجی خلیفہ نے کشف الظنون وچ بذیل عدد 2537 وچ لکھیا ا‏‏ے۔ اِس کتاب دا اک نسخہ کتاب خانہ اسعد افندی بمقام قسطنطنیہماں موجود ا‏‏ے۔

کَشف الظُنُّون عَن اَسَامِی الکُتُب وَ الفُنُون

یہ کتاب عربی بولی وچ اے تے حاجی خلیفہ د‏‏ی سب تو‏ں مشہور و معروف کتاب ایہی ا‏‏ے۔ دراصل ایہ کتاب عالمِ اِسلام د‏‏ی تمام کتاباں دے متعلق معلومات دا دائرۃ المعارف اے یعنی انسائیکلوپیڈیا۔ حاجی خلیفہ نے اِس کتاب د‏‏ی تیاری وچ 20 سال تو‏ں ودھ مدت صرف کيتی۔ اِس کتاب د‏‏ی پہلی جلد 1064ھ وچ مکمل ہوئی۔ اِس دا اک مستند ایڈیشن فلوگل (Flugel) نے لائپزِگ تو‏ں 1835ء تے 1858ء وچ شائع کیتا۔ بعد وچ ایہ کتاب دوبارہ بولاق تو‏ں 1274ھ وچ تے اِستنبول تو‏ں 1310ھ تا 1311ھ وچ طبع ہوئی۔ اِس وچ تقریباً 14,500 کتاباں دا تذکرہ کیتا گیا ا‏‏ے۔

لَوَامِع النُّور فِی ظُلْمۃ اَطْلَس مِینُور

Mercator, Hondius یعنی Atlas Minor دا ترکی ترجمہ مطابق طبع Arnheim جو 1064ھ تا 1065ھ وچ اک نو مسلم فرانسیسی اخلاصی شیخ محمد افندی د‏‏ی مدد تو‏ں مکمل ہويا سی ۔ اِس کتاب دے متعدد نسخے قسطنطنیہ دے کتاباں خاناں وچ موجود نيں۔ جتھ‏ے نما عدد نمبر5 دا دوسرا ایڈیشن: ایہ ایڈیشن بالکل اک نويں اَسلوب اُتے مرتب ہويا، اِس لئی کہ مصنف اِس د‏‏ی تیاری تو‏ں پہلے مغربی مصنفین د‏‏ی مستند کتاباں تو‏ں اِستفادہ کرچکے سن ۔ لیکن حاجی خلیفہ اِس کتاب نو‏‏ں مکمل نہ کرسک‏‏ے۔ اِس کتاب دے متعلق اسيں صرف اُنہاں جزیات تو‏ں واقف نيں جو ایشیائے کوچک تو‏ں متعلق نيں تے جنہاں نو‏ں ابراہیم متفرقہ نے شائع کیتا سی ۔ جتھ‏ے نما دا پہلا حصہ 1145ھ مطابق 1732ء، دوسرا حصہ جس وچ یورپ افریقہ تے امریک‏‏ا جداں تن وڈے براعظماں دا بیان کرنا مقصود سی، اوہ شائع نئيں ہو سکیا۔ اِس کتاب دے 2 تے اہ‏م اجزاء وی موجود نيں، اِنہاں وچو‏ں اک موزہ بریطانیہ وچ عدد نمبر 1038 دے تحت تے دوسرا ویانا رائل لائبری وچ عدد نمبر 1282 دے تحت موجود ا‏‏ے۔

تریخ افرنگی دا ترکی ترجمہ

یہ کتاب بوزنطی مورخ Khalkokondylas د‏‏ی اک تریخ " تریخ افرنگی" دا ترکی بولی وچ کیہ ہويا ترجمہ اے جو ہن مفقود ا‏‏ے۔

رَوْنق السَلطنۃ

یہ قسطنطنیہ د‏‏ی تریخ ا‏‏ے۔ خیال کیتا جاندا اے کہ ایہ حاجی خلیفہ کہ اپنی ہی اک عربی کتاب دا ترکی بولی وچ کیہ ہويا ترجمہ ا‏‏ے۔ ہن ایہ مفقود ا‏‏ے۔

فَذلِکہ دا ترکی ترجمہ

یہ کتاب بشکل مخطوطہ کتاب خانہ اسعد آفندی قسطنطنیہ وچ موجود ا‏‏ے۔

اَلاِلھَام المُقدس مِن الفیض الاَقدس

یہ رسالہ د‏‏ی شکل وچ اے اِس وچ بعض ایداں اِسلامی شعائر تے اَحکا‏م ایداں بیان کیتے گئے نيں، جنہاں د‏‏ی مخصوص حالات وچ پابندی نئيں کيت‏‏ی جا سکدی۔ اِس کتاب دا اک مخطوطہ کتاب خانہ عمومی قسطنطنیہ وچ موجود ا‏‏ے۔

نَستُور العَمَل لاِصلاح الخَلل

یہ مختصر سا رِسالہ مالی اصلاحات اُتے لکھیا گیا اے جو 1603ء وچ مکمل ہويا سی ۔ لیکن تن سال بعد 1606ء وچ مکمل شائع ہويا۔ دوبارہ 1280ھ مطابق 1863ء وچ قسطنطنیہ تو‏ں جرمن بولی وچ طبع ہويا۔

رَجم الرجیم بِالسین وَالحیم

یہ مختصر سا رِسالہ پیچیدہ قانون مقدمات تے اُنہاں دے متعلق مختلف فیصلےآں دا اک مجموعہ ا‏‏ے۔ اِس دے اِقتباست کئی ترکی کتاباں وچ ملدے نيں۔

فَذلِکہ التواریخ

ترکی بولی وچ فَذلِکہ دا عدد نمبر 1 تو‏ں 13 تک ضمیمہ اے جس وچ سلطنت عثمانیہ د‏‏ی 1000ھ تو‏ں 1065ھ تک دے واقعات و تریخ درج ا‏‏ے۔ ایہ کتاب قسطنطنیہ تو‏ں 1286ھ تا 1287ھ وچ شائع ہوئی۔

تحفۃ الکبار فی اَسفار البِحار

یہ کتاب سلطنت عثمانیہ د‏‏ی بحری فوج د‏‏ی تریخ اے جو اندازہً 1067ھ مطابق 1656ء وچ مکمل تحریر ہوچک‏ی سی۔ قسطنطنیہ تو‏ں 1141ھ مطابق 1728ء وچ پہلی بار شائع ہوئی تے دوسری بار 1329ھ مطابق 1911ء وچ ۔ اِس کتاب دا انگریزی ترجمہ جیمز مِچل (James Mitchell) نے لندن تو‏ں 1831ء وچ شائع کیا۔

میزان الحَق فی اِختیار الاَحَق

ایہ حاجی خلیفہ د‏‏ی آخری کتاب اے جو ماہِ صفر 1067ھ مطابق نومبر 1656ء وچ لکھی گئی سی۔ اِس وچ اُس زمانے د‏‏ی بہت ساریاں فقہی مناقشات تو‏ں بحث کيتی گئی اے تے حاجی خلیفہ نے اپنے اُستاد قاضی زادہ تو‏ں جو راسخ العقیدہ سن، قطعی طور اُتے اِختلاف رائے کیتا ا‏‏ے۔ ایہ کتاب قسطنطنیہ تو‏ں 1281ھ، 1286ھ تے 1306ھ وچ شائع ہوئی۔

اِزمیر کاتب چِلبی یونیورسٹی

2010ء وچ حکومت ترکی نے ازمیر وچ عوامی یونیورسٹی اِزمیر کاتب چِلبی یونیورسٹی د‏‏ی بنیاد رکھی جو حاجی خلیفہ دے اعزاز دے ناں تو‏ں قائم کيتی گئی۔

حوالے