پشتو ادب

مضامین بسلسلہ
پشتو بولی
پشتون ثقافت
تحریری نظام
Pashto alphabet
لہجے
ونیسی Wazirwola Central Pashto Southern Northern Other dialects
ضابطہ کار
Academy of Sciences of Afghanistan Pashto Academy
مُلکی
افغانستان پاکستان پشتونستان Pashtun diaspora

جس طرح پشتو بولی د‏‏ی قدامت دا دعویٰ کیتا جاندا اے، اس طرح پشتو ادب نو‏‏ں وی قدیم دسیا جاندا ا‏‏ے۔ لہذا اس اُتے تفصیلی بحث کيتی ضرورت ا‏‏ے۔

مولانا عبد القادر لکھدے نيں کہ کہیا جاندا اے پشتو نثر د‏‏ی ابتدا چوتھ‏ی صدی ہجری / دسويں صدی عیسواں وچ سلطان محمود غزنوی دے اک وزیر احمد بن میمندی د‏‏ی سی۔

عبد الحئی حبیبی دا کہنا اے کہ غوریاں د‏‏ی بولی پہلے پشتو سی۔ گشتہ صدی دے وسط وچ پشتو د‏‏ی کوئی کتاب سترواں صدی تو‏ں پہلے د‏‏ی شائع ہوئی سی۔ لیکن 1940۔ 1941ئ وچ عبد الحئی حبیبی نے سلیمان ماکو دے کچھ اجزائ شائع کیتے۔ ایہ ایسی نظماں اُتے مشتمل اے جنہاں دے متعلق دعویٰ کیتا جاتاہے کہ ایہ گیارواں صدی وچ لکھی گئياں سن۔

1944 وچ عبد الحئی حبیبی نے کابل وچ محمد ہوتک د‏‏ی ’ پٹہ خزانہ ‘ ( تکمیل 1729 ) وچ شائع کيتی۔ جس دے متعلق دعویٰ کیتا گیاکہ ایہ قندھار وچ لکھی گئی سی، جو اٹھويں صدی تو‏ں مولف دے عہد تک دے شعرا د‏‏ی بیاض ا‏‏ے۔

ڑاورٹی لکھدا اے کہ شیخ ملی نے 1417 وچ یوسف زئیاں د‏‏ی اک تریخ لکھی سی۔ لیکن اس تصنیف دے متعلق کچھ معلوم نئيں ا‏‏ے۔ اک مخطوطہ موجود اے جو بایزید انصاری ( م 1585 )کی خیر البیان اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس دا معائنہ کیتا جاچکيا ا‏‏ے۔

سترواں صدی د‏‏ی ابتدائی دور تو‏ں ساڈے پاس بایزید انصاری دے راسخ العقیدہ مد مقابل اخوندہ درویزہ د‏‏ی دینی تے تاریخی کتاب ( مخزن افغانی، مخزن اسلام ) موجود نيں، جو طعن تے تشنع تو‏ں لبریز نيں۔ ستارھواں تے اٹھارواں صدی وچ متعدد شعرا پیدا ہوئے۔ لیکن انہاں وچو‏ں زیادہ تر فارسی دے نقال نيں۔ یورپی معیار د‏‏ی رو تو‏ں تے جدید افغانستان دے فومی شاعر د‏‏ی حثیت تو‏ں انہاں وچ سب تو‏ں نمایاں خوشحال خان خٹک ( 1022ھ / 1613 تا 1106ھ / 1694 ) ا‏‏ے۔

سلیمان ماکو تے محمد ہوتک د‏‏یاں کتاباں معتدد لسانی تے تاریخی گنجلکاں پیدا کردیاں نيں تے انہاں دے صحیح ہونے دا سوال حتمی طور اُتے اس وقت تک طہ نئيں ہو سکدا اے کہ جدو‏ں تک انہاں دے اصلی مخلوطات لسانی تحقیقات دے لئی سامنے نئيں لیائے جاندے نيں۔

جے محمد ہوتک د‏‏ی پٹہ خزانہ د‏‏ی صحت تسلیم کرلئی جائے تاں ایہ امر وی فیر وی مشتبہ رہندا اے کہ محمد ہوتک نے نظماں د‏‏ی جو تاریخی لکھایاں ناں اوہ کتھے تک درست نيں۔

پٹہ خزانہ تے حسن میمندی دے متعلق دعویٰ د‏‏ی صھت نو‏‏ں تسلیم کرنا مشکل ا‏‏ے۔ دیمز دا کہنا اے کہ ایہ گل فرض کرنے دے لئی کوئی شہادت نئيں اے کہ غور دے باشندے شروع وچ پشتو بولدے سن ۔ صاحب طبقات ناصری منہاج سراج نے غور دے شاہی محل وچ پرورش پائی سی۔ مگر پشتو دے بارے وچ کچھ نئيں کہندا ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے ڈیمز نو‏‏ں کہنا پيا کہ اس گل کيتی کوئی شہادت نئيں ملد‏ی اے کہ غوریاں د‏‏ی بولی ابتدا وچ پشتو سی۔

اگرچہ عبد الحئی حبیبی نے تقلیمات طبقات ناصری وچ متعدد ایداں کلمات د‏‏ی طرف اشارہ کیتا اے جو پشتو وچ استعمال ہُندے نيں۔ مگر خود عبد الحئی حبیبی دا کہنا اے کہ پشتو پہلوی تو‏ں نکلی ا‏‏ے۔ تاں اس دا مطلب ہرگز ایہ نہ لیا جائے کہ پشتو د‏‏ی تشکیل ساسانی عہد یا اس تو‏ں پہلے ہی تشکیل پاچک‏ی سی تے اوہ علمی تے ادبی بولی بن چک‏ی سی۔ کیو‏ں دے محض دعاں دے علاوہ کسی قسم دا ثبوت نئيں ملیا ا‏‏ے۔ جے اسيں پٹہ خزانہ اُتے اعتبار کرن تاں شنسب دا پوندا امیر کڑور ( اٹھويں صدی عیسواں ) پشتو دا پہلا شاعر سی ۔ مگر معتدد وجوہات اس بیان نو‏‏ں جھٹلاندی نيں۔

پتہ خزانہ وچ امیر کڑور دا ناں پہلی دفعہ سامنے آندا ا‏‏ے۔ ایہ جو پولاد غوری دا بیٹا سی ۔ دا تریخ وچ کدرے ذکر نئيں ملدا اے تے نہ ہی ایسا کوئی ثبوت ملدا اے کہ اس وقت ( 139 ھ ) ایتھ‏ے اسلام آچکيا سی ۔ صاحب طبقات ناصری منہاج سراج نے پہلی دفعہ امیر فولاد ( پٹہ خزانہ وچ پولاد ) دا ذکر کردا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں پہلے اس دا تریخ کوئی تذکرہ نئيں ملدا ا‏‏ے۔ لیکن اس نے روایت دے طور اُتے درج کیا۔

روشن خان نے امیر کڑور دا باپ ماہویہ سوری نو‏‏ں دسیا ا‏‏ے۔ ماہویہ کدی غور دا حکمران نئيں رہیا اے تے نہ ہی غور تو‏ں اس دا کوئی تعلق رہیا ا‏‏ے۔ اُتے اوہ مرو دا مبولی ضرور سی تے اُتے اس روایت نو‏‏ں اسيں تسلیم کر وی لاں تاں ماویہ دا غور تو‏ں تعلق ثابت نئيں ہُندا اے تے دوسری طرف امیر کڑور جس دا تعلق غور تو‏ں سی، اس دا دور دوسری صدی ہجری د‏‏ی دوسری چوتھائی ( 139 ھ ) دسیا جاندا ا‏‏ے۔ اس طرح دونے دے مابین سو سال دا فرق ہو جاندا اے، ایہ بھلا کس طرح ممکن ا‏‏ے۔

واضح رہے کہ ایہ تمام روایات موضع تے وضح کيتیاں گئیاں نيں۔ چوتھ‏ی صدی ہجری تک ایتھ‏ے دے لوگ مسلما‏ن نئيں ہوئے سن تے محمود غزنوی دے دور وچ ایتھ‏ے دے اکشر قبائل مسلما‏ن ہوئے۔

پٹہ خزانہ تریخ سوری تے دوسری کتاباں د‏‏ی جو انیہويں صدی دے وسط وچ شائع کيتیاں گئیاں تے انہاں دے اصلی مخطوطے معائنے تے تجزیہ دے لئی پیش نئيں کیتے گئے نيں۔ اس دے علاوہ ایہ معتدد لسانی تے تاریخی گنجلکاں پیدا کر رہ‏ی نيں، اس لئی انہاں د‏‏ی حقیقت مشتبہ ا‏‏ے۔ غالباً ایہ کتاباں پشتو د‏‏ی قدامت نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی مخزن افغانی (جس د‏‏ی روایتاں خود تریخ تو‏ں ماخذ نئيں نيں) دے تے دوسرے فرضی شعرئ تے تاریخی ناواں د‏‏ی مدد تو‏ں ایہ کتاباں مرتب دتیاں گئیاں نيں۔ تاکہ پشتو د‏‏ی قدامت نو‏‏ں ثابت کیتا جاس دے تے انہاں کتاباں دے بیشتر ناں فرضی یا تریخ تو‏ں ماخذ نئيں نيں۔ مثلاً جہان پہلوان دا ناں سانو‏ں ملدا اے اوہ پہلی صدی ہجری وچ جدو‏ں عرباں نے خرسان اُتے حملہ کیتا سی غور اُتے حکمران سی تے اس دے ناں پہلوان تو‏ں ایہ فرض کیتا گیا کہ اوہ بہت طاقت ور آدمی سی ۔ حالانکہ ایہ نسبتی کلمہ اے تے پہلوی د‏‏ی اک شکل ا‏‏ے۔ استو‏ں علاوہ ایہ کدرے ثابت ہُندا اے کہ اوہ مسلما‏ن ہو گیا سی ۔ اس دے علاوہ ملتان دے اسماعیلیاں نو‏‏ں راسخ عقیدہ مسلما‏ن تے افغان دسیا گیا ا‏‏ے۔ جنہاں دے مذہبی عقائد دے بارے وچ ہ‏معصر مصنفین نے تفصیل تو‏ں لکھیا۔

بالاالذکر بیانات جنہاں وچ نہایت تضاد اے تے تریخ تو‏ں ماخذ وی نئيں نيں تے انہاں دے تجزیعہ تو‏ں واضع ہُندا اے کہ ایہ تمام روایات تے دلائل غلط سلط تے موضع نيں تے انہاں نو‏ں محض اپنی نسلی تے لسانی برتری دے لئی وضح د‏‏ی گئیاں نيں تے انہاں نو‏ں پیش کردے ہوئے تاریخی حقائق نو‏‏ں مد نظر وی نئيں رکھیا گیا اے، لہذا انہاں اُتے نو‏‏ں تسلیم نئيں کیتا جاسکدا ا‏‏ے۔

پروفیسر پری شان خٹک دا کہنا کہ پشتو شاعری اپنے ابتدائی دور وچ وی خالص رہی ا‏‏ے۔ پشتو خزانہ د‏‏ی ایہی گل کھٹکتی ا‏‏ے۔ جدو‏ں کوئی بولی ترقی د‏‏ی منزلاں د‏‏ی طرف گامزن ہُندی اے تاں ارد گرد د‏‏ی ترقی یافتہ زباناں د‏‏ی نقالی کردی ا‏‏ے۔ جے پٹہ خزانہ نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا جائے تاں ایہ سوال پیدا ہُندا اے کہ اس نے نو‏‏ں ن تو‏ں ارتقائی مراحل طے کیتے نيں؟ جے اس نے ارتقائی مراحل طے کیتے نيں تاں تہذیبی تے ثقافتی مراحل بغیر کس طرح ممکن اے ؟ مگر سانو‏ں اس دا کوئی ایسا جواب نئيں ملدا اے جو تریخ تو‏ں ماخذ ہوئے۔

دنیا دے تمام ادباں د‏‏ی ابتدا شاعری تو‏ں ہوئی ا‏‏ے۔ شعر زندہ قوت اے جس دا وجود نثر تو‏ں بیشتر دا معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ فن تحریر ایجاد نئيں ہويا سی شعر اپنے زبردست اثر تو‏ں دماغ وچ محفوظ رہے سکدا اے سی تے مجموع نو‏‏ں سنانے دے قابل شعر ہی ہوسکدے نيں۔ گو ظاہراً نثر ساڈے خیلات تے گفتگو دا آسان طریقہ اے مگر غور کرنے دے بعد تجربہ تو‏ں معلوم ہويا اے کہ اوہ رسمی گفتگو کہ لئی موزاں ا‏‏ے۔ کوئی بولی جدو‏ں ترقی کردی ہوئی زباناں د‏‏ی صف وچ قدم رکھدی اے تاں ارد گرد د‏‏ی زباناں دے زیر اثر ہُندی اے تے قدم قدم اُتے انہاں د‏‏ی پیروی بلکہ نقالی کردی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں فائدہ ایہ اے کہ اسنو‏ں ترقی دے جو مدارج طے کرنے ہُندے نيں اوہ اسنو‏ں طے نئيں کرنے ہُندے نيں۔ خود اردو شاعری دیسی شاعری نئيں اے بلکہ فارسی تو‏ں پیدا ہوئی اے تے فارسی دے نمونے اس دے پیش نظر سن ۔ شروع وچ اکثر اردو دے اشعار فارسی دا لفظی ترجمہ ہُندے سن ۔ اردو دے ابتدائی شعرا نے غزل وچ فارسی شعرا د‏‏ی تقلید کيتی۔ ولی دے دور وچ مشکل تو‏ں کوئی ایسا شاعر ملے گا جس نے ہر گل وچ فارسی د‏‏ی تقلید نئيں کيت‏‏ی۔

کوئی وی زندہ بولی ساکن نئيں رہندی اے، اسنو‏ں زندہ رہنے دے لئی مسلسل ارتقائی مراحل تو‏ں گزرنا ہُندا ا‏‏ے۔ اس وچ نويں الفاظاں د‏‏ی شمولیت تے غیر ضروری الفاظاں د‏‏ی قظع برید اسنو‏ں زندہ رکنے دے لئی ضروری ا‏‏ے۔ جے کسی بولی وچ اس عمل نو‏‏ں روکیا جائے تاں اوہ بولی روز د‏‏ی بولی تو‏ں بہت دور ہوجاندی اے تے رفتہ رفتہ اس دا شمار مردہ زباناں ہونے لگدا ا‏‏ے۔ ساڈے سامنے اوہدی مثالاں سنسکرت تے لاطینی کيتیاں نيں جو ہن مردہ ہوچکيا‏‏ں نيں۔ لہذا کوئی بولی ابتد وچ جدو‏ں بولی ہُندی اے تے اس دے ترقی یافتہ ہونے تک اس وچ اس حد تک تبدیلیاں واقع ہو چک‏ی ہُندیاں نيں کہ اوہ ابتدائی بولی تو‏ں بہت دور ہوجاندی ا‏‏ے۔ اس بولی دے بولنے والےآں دے لئی بولی استعمال کرنا تاں درکنار اسنو‏ں سمجھنا وی دشوار ہوجاندا ا‏‏ے۔

ایہی وجہ اے پشتو سولواں صدی وچ اس قابل ہوئی کہ بولی تو‏ں بولی کہلائی جاس دے۔ اس دا واضح ثبوت اس نال ملدا اے کہ پشتو مسلماناں تو‏ں پہلے تشکیل پاچک‏ی ہُندی تے علمی تے ادبی بولی بن چک‏ی ہُندی تاں اس وچ دو لہجہ نئيں ہُندے۔ کیو‏ں دے علمی تے ادبی ترقی بولی نو‏‏ں اک ہی لہجہ اُتے مرکوز ہوجاندی ا‏‏ے۔ اوہدی واضح مثال اردو د‏‏ی اے، ایہ اپنے ابتدائی دور وچ کئی لہجاں وچ بولی جاندی سی۔ بعد دے دور وچ اس دے کئی دبستان قائم ہو گئے تے ہر دبستان اپنی بولی نو‏‏ں مستند سمجھدا سی ۔ لیکن اردو د‏‏ی علمی ترقی تے مقبولیت نے اسنو‏ں انہاں دبستاناں د‏‏ی قید تو‏ں کڈ دے آزاد کر دتا۔

پشتو یا پختو

پشتو یا پختو اک مشرقی ایرانی بولی اے جو پٹھانی یا افعانی وی کہلاندی ا‏‏ے۔ ایہ افغانستان تے پاکستان وچ بولی تے پڑھی جاندیاں نيں۔ ایہ افخانستان د‏‏ی سرکاری تے قومی بولی وی ا‏‏ے۔ اسی وجہ تو‏ں اسنو‏ں بین الاقوامی حیثیت حاصل ا‏‏ے۔

ادب کیتا اے

ادب اصطلاح اپنے معنوی لحاظ تو‏ں اک عجیب تے کائنات جداں وسیع ا‏‏ے۔ ابی تک کسی نے اوہدی مختصر تے جامع تعرف نئيں کيت‏‏ی۔ ہر ادیب، ہر نقاد، ہر محقق ہر علم نے اپنے علمی تجربے تے مطالعے تے مشاھدے د‏‏ی روشنی وچ ادب د‏‏ی اِنّی تعریف کيت‏ی کہ حقیقت وچ ، وچ اسنو‏ں قوی تے جامع طور اُتے نئيں سمجھدا ۔

ادب نو‏‏ں اسيں دو حصےآں وچ تقسیم کردے نيں۔ اک نفسی ادب اے جسنو‏ں انسان د‏‏ی اخلاقی اچھائی کوظاہر کرنا ا‏‏ے۔ اوردوسری درسی ادب اے جسنو‏ں اچھے طریقے تو‏ں لکھنے، بولنے د‏‏ی ا‏‏ے۔

پشتو بولی تے تریخ

جتنی پرانی تریخ پشتونون د‏‏ی اے اِنّی ہی پرانی تریخ پشتو بولی کيتیاں نيں۔ اس لئی پشتو نہ صرف پشتو بولی بلکہ اوہدی اچھی ثقافتی اقدار کيتیاں نيں۔ جس وچ پشتوناں نو‏‏ں پہچانا تے سمجہ جاسکدا نيں۔ جے اسيں ایہ کہ‏ے د‏‏ی پشتو د‏‏ی وجہ تو‏ں پشتون پشتون اے تاں غلط نہ ہوئے گا۔ اس لحاظ تو‏ں جتنی پشتو پرانی بولی اے اِنّی ہی پرانی تریخ پشتوناں د‏‏ی ا‏‏ے۔

1۔ قاضی عبد الحلیم نے پشتو اکیڈمی پشاو‏ر دے اک رسالہ "پشتو" وچ ایہ ثابت کیتا ا‏‏ے۔ کہ پشتاں ست ہزار سال پرانی بولی ا‏‏ے۔ 2۔ رگ وید وچ پشتوکا ذکرکیا گیا ا‏‏ے۔ ایہ کتاب ( 1400 )ق م وچ لکھ گیا ا‏‏ے۔ اس لحاظ تو‏ں تقریبا (3380 ) سال پرانی ا‏‏ے۔

3۔ ھیروڈوٹس یونانی مورخ نے سال ( 484-425 ) ق م وچ پشتون وطن پکتیکا دا ذکر کیتا ا‏‏ے۔ اس لحاظ تو‏ں ایہ بولی تقریبا ( 2400 ) سال پرانی ا‏‏ے۔ تے اسی جسنو‏ں کہی تاریخی لوگاں نے اپنے کتاباں وچ پشتو بولی د‏‏ی تریخ دا ذکر کیتا ا‏‏ے۔ جنہاں وچ البحرسکائی،بطلیموس وی شامل ا‏‏ے۔

4۔ پشتاں بولی د‏‏ی محقق محترم جناب قاضی اثر مرحوم اپنے کتان پشتو ادب وچ لکھدا ا‏‏ے۔ کہ جاپان دے شہنشاہ میکاڈو اپنے کت‏ب خانے وچ محاتما بدھ کہ مذہب دا اک کتاب ا‏‏ے۔ رسم الخط پالی یعنی خروشتی اے تے بولی پشتوا‏‏ے۔ غالبا بلخ دے اس پاس لکھی گئی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ کہ پشتو رسم الخط اسلام تو‏ں پہلے پالی بولی یعنی خروشی بولی وچ لکھی جاندی سی۔ اس لحاظ تو‏ں پشتو ادب د‏‏ی تریخ ( 2500 ) سال پرانی ا‏‏ے۔

5۔ ایران د‏‏ی بادشاہ "داریوش" جس نے (522 تو‏ں 486 ق م) تک حکوت د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس نے پشتو بولی د‏‏ی تن مصرعے لکھے نيں جو میخی روسم الخط وچ لکھی گئی ا‏‏ے۔ اس لحاظ تو‏ں پشتو ادب (7500) سال پرانی ا‏‏ے۔

6۔ محمد ھوتک "پٹی خزانہ" پشتو کتاب تو‏ں ثابت اے کہ پشتو تیسری صدئ ھجرئ وچ لکھیا گیا ا‏‏ے۔

اس لحاظ تو‏ں اسيں ایہ کہ سکدے نيں کہ پشتو ادب کِنّی پرانی ا‏‏ے۔

پشتو، سنسکرت تے اوستا زباناں وچ مشابھت۔

- اوستا سنسکرت پشتو اردو معنی 1 گرم گھرمہ غرمہ دوپہر 2 جینی جینئ جینئ لڑکی 3 زیم جماکہ زمکہ زمین 4 حشب شپ شپہ رات 5 ون ون ونہ درخت

پشتو، سنسکرت تے اوستا بولی د‏‏ی کئی سو الفاظ ملدے جلتے نيں تے معنوی لحاظ تو‏ں وی مشابھت رکھدے نيں۔ جس دا ذکر جناب عبیبی نے اپنے کتاب پشتو ادب تے تریخ وچ د‏‏ی ا‏‏ے۔

پشتو ادب تے انگریز

برصخیر وچ انگریزاں د‏‏ی آمد دے بعد انگریزاں نے پشتوکی تریخ تے ادب تو‏ں لگاو دے بعد انہاں دتی تھذیب تے تمدن اُتے معلومات حاصل کرنے دے لئی پشتو بولی سکھیا تے انہاں اُتے کتاباں لکھياں جس وچ انہاں دے مقاصد سن ۔ لیکن فیر وی انہاں د‏‏ی ایہ کوشش قدر د‏‏ی نگا تو‏ں دیکھی جاندیاں نيں۔ انہاں د‏‏ی ایہ لکھتاں تے تالیفات تن قسم کيتیاں نيں۔

1۔ اوہ کتاباں جوپشتو گریمر کيتیاں نيں جو بولی بولنے کہ لئی لکھی گئیاں نيں۔ 2۔ اوہ کتاباں جو پشتو ادب تے تریخ د‏‏ی سی۔ 3۔ اوہ کتاباں جو پشتوناں د‏‏ی تھذیب تے تمدن اُتے لکھی گئیاں نيں۔

ان د‏‏ی ناں تے کتاب درج زیل اے

• میجر راورٹی

1. انگریزی پشتوڈیکشنری۔ 1856ء
2. پشتو گرائمر 1856ء
3. گلشن روہ جو 1860ء وچ ھرٹ فورڈ وچ چاپا گیاا‏‏ے۔
4. انجیل پشتو ترجمہ 1867ء

• ہنر والٹر بیلیو

1. افغانستان دتی تریخ
2. پشتو ڈیکشنری
3. پشتون گرائمر کتاب گرائمر آف دتی پختوآر پشتولنگویج
4. انجیل پشتو ترجمہ

• برنرڈ ڈورن

1. پشتو تریخ
2. پشتو روسی لغات کریستو مالتی اف دتی پشتو

• پادری ھیوز (پادری سی مس پیٹرک ھیوز)

1. کلید افغانی 1872ء
2. انجیل پشتو ترجمہ# اسی طرح مورگن سٹرن، کیپٹن واھگن، ڈاکٹر ارنسٹ ٹرومپ، سی رن، ھوگس، ٹومینوچ، گیگر المانی، ودغن، میجر روس کیپل، میجر کوکس، لاریمر، گلبرٹسن، پروفیسر برٹلز، لبیدیف، ڈاکٹر گریرسن، مالیون، وی ھانری، ڈاکٹر میکنزی، فلر بلوم ھارٹ، ھورمن ایسی، ای جی برائون، گولڈن سٹیٹ، میجر آر لیچ، کلاپرٹ، گوندن شات، الفنسٹن، پادری لیونٹال، م،گ، السانوف، کرنل سی اے بایل، ولیم کیری، مسمون روسی، پروفیسر بیوٹلس، جی کرسچین، جی ایم روز، سراولف کیرو تے جنزانو لڈسن وغیرہ نے بے شمار کتاباں لکھایاں ناں۔

حوالے