پونے دی تریخ
پونے دی تریخ 758 دے بعد سے تحریری طور اُتے ملی اے۔
اٹھويں صدی
[سودھو]اٹھويں صدی وچ پونے نوں پنک کے ناں توں جانیا جاندا سی۔ شہر دا سب توں قدیم ثبوت ۔ 758 دا اے، جس وچ اس دور دے راشٹرکوٹ خاندان دا ذکر اے۔ قرون وسطی دے زمانے دا اک ہور ثبوت جنگالی مہاراج روڈ اُتے واقع پٹلیشور گفا نيں ۔ ایہ غار اٹھويں صدی کيتیاں نيں۔
ستارہويں صدی
[سودھو]ستارہويں صدی تک اس شہر اُتے نظام شاہی ، عادل شاہی تے مغل ورگی مختلف راجاں نے حکومت کيتی۔ ستارہويں صدی وچ ، شاہاجی راجے بھوسلے نوں نظام شاہ نے پونے دی جہگیری دتی سی۔ جدوں کہ اس دی بیوی جیجابائی جہاگیری دی رہنے والی سی ۔ 1627 وچ شیواجی راجے بھوسلے دی پیدائش شیونری قلعے وچ ہوئی سی۔ شیواجی مہاراج نے اپنے ساتھیاں دے نال پونے دے علاقے وچ مولھا توں شروع ہوکے مراٹھا سوراجیا قائم کيتا۔ شیواجی مہاراج اس عرصے وچ پونے وچ رہندے سن ۔ بعد وچ پیشوا وغیرہ دے زمانے وچ سی 1749 وچ ستارا چھتراپتی شیواجی مہاراج دا راجگڑھ بن گیا تے پونے مراٹھا سلطنت دا 'انتظامی راجگڑھ' بن گیا۔ پیشوا دے زمانے وچ ، پونے وچ خوب ترقی ہوئی۔ 1818 تک پونے اُتے مراٹھاں دا راج سی۔
مراٹھا سلطنت
[سودھو]پونے شیواجی مہاراج دی زندگی تے مراٹھا سلطنت دی تریخ دا اک اہم حصہ اے۔ 1635 – 36 دے نیڑے ، جدوں جیجا بائی تے شیواجی مہاراج پونے وچ رہنے آئے تاں پونے دی تریخ وچ اک نواں دور پیدا ہويا۔ شیواجی مہاراج تے جیجامتا پونے دے لال محل وچ رہندے سن ۔ جیجا بائی نے پونے دے پنڈ دے دیوتا قصبہ گونپتی قائم کيتا۔ 17 ويں صدی دے آغاز وچ ، چھترپتی شاہو کے وزیر اعظم ، باجی راؤ پیشوا (تھورال) پونے وچ رہنا چاہندے سن ۔چھترپتی شاہو مہاراج نے انھاں اجازت دتی تے پیشوا نے موتھا ندی دے کنارے شنیوار واڑہتعمیر کيتا۔ناناصاب پیشوا دے دور وچ ، عظیم باجیراو پیشوا دے بیٹے (دور: 1740 – 1761 ) پونے نہ صرف مہاراشٹر بلکہ ہندوستان دا وی طاقت دا مرکز بن گیا۔ ناناصاحب نے پونے نوں ہر لحاظ توں ودھایا تے ترقی دتی تے شہر تے مراٹھی ریاست دی معاشی صورتحال نوں حل کيتا۔ انہاں نے پونے دے خوبصورتی اُتے توجہ دتی تے پارویندی دیوستھان تے سرسبیج تعمیر کیتے۔ پٹھاں نوں قائم کيتا گیا ، ٹینکاں ، وڈاں ، مندراں ، سڑکاں نوں تیار کيتا گیا سی۔ اوہ کٹراج جھیل توں پونے شہر دے لئی پانی لیایا۔ (کچھ مورخین دے مطابق ، پانی دی فراہمی دا کم باجیراز نے کيتا۔ ) پیشو دے دور وچ اک سفارتکار سیاست دان ، نانا فڑنویس دی شراکت وی پونے دے تناظر وچ قابل ذکر اے۔ 1774 -1795 اس عرصے دے دوران نانا فرنویس پیشو دی سہولت کار سن۔ انہاں نے نظام ، حیدر ، ٹیپو ، انگریزاں تے فرانسیسیاں دے نال دوستی ، جنگ تے امتیازی سلوک دے اصولاں نوں استعمال کرکے پیشوا نوں زندہ رکھنے دی کوشش کيتی۔ لیکن 1800 وچ نانا دی موت دے بعد ، پیشوا تے متبادل طور اُتے پونے دی شان کم ہوئی۔ تاریخی قلعہ خارڈا وچ ، مراٹھا تے نظام 1795 وچ جنگ چھڑ گئی۔ 1817 وچ پونے دے نیڑے کھڈکی وچ انگریزاں تے مراٹھاں دے وچکار جنگ ہوئی۔ مراٹھا جنگ ہار گئے تے انگریزاں نے پونے اُتے قبضہ کرلیا۔ 1818 وچ مراٹھشاہی تے پیشوا ختم ہوگئے۔ اگلی بار یونین جیک اُتے ہفتہ نوں نعرہ لگایا گیا۔ پونے دی اہمیت نوں سمجھدے ہوئے ، انگریزاں نے شہر دے مشرق تے چٹان وچ چھاؤنی قائم کيتیاں۔ 1858 وچ پونے میونسپل کارپوریشن دا قیام عمل وچ آیا۔ انیہويں صدی دے آخر وچ ، پونے وچ بہت سارے مشہور تعلیمی ادارے قائم ہوئے۔
جنگ آزادی
[سودھو]پونے دے رہنماواں تے سماجی مصلحین نے ہندوستان دی جنگ آزادی وچ اہم کردار ادا کيتا۔ لوکمنیا تلک تے ونائک دامودر ساورکر انہاں رہنماواں دی وجہ توں پونے نے تقریبا چھ دہائیاں تک سیاسی میدان وچ اپنی اہمیت برقرار رکھی۔ مہادیو گووند راناڈے ، را۔ گورنمنٹ بھنڈارکر ، وِتھل رام جی شنڈے ، گوپال کرشنا گوکھلے ، مہاتما پھُل ، پونے دے سماجی مصلح تے قومی سطح دے نامور رہنما نيں۔
ہندوستان دی تحریک آزادی اُتے غور کرنے وچ پونے دا مقام تے کردار اہم سی۔ جسٹس راناڈے توں ایس۔ ایم جوشی تک ، ہور لو۔ تلک توں سناپتی باپت تک بوہت سارے آزادی پسنداں دا کم قابل ذکر اے۔ 1871 – 1892 اس عرصے وچ جسٹس راناڈے پونے وچ سن ۔ جلساں دے ذریعہ ( 1870 – 1971 ) انہاں نے اعتدال پسند تے شریفانہ سیاست دا آغاز کيتا۔ پونے دے عوامی ماماں ( گنیش واسودیو جوشی ) دی مدد توں ، جسٹس راناڈے نے پونے توں معیشت تے زرعی ترقی ، سودیشی ایوارڈز ، سیاسی اقتدار وچ چھانچو دے داخلے دے ذریعہ بیداری پیدا کرنے دے لئی آغاز کيتا۔ جسٹس راناڈے نے ہندوستان وچ بہت سارے سیاسی ، سماجی ، معاشی تے ثقافتی ادارے قائم کرکے ادارہ جاندی زندگی دی بنیاد رکھی ، انہاں وچوں بیشتر پونے وچ قائم ہوئے سن ۔
پونے وچ رہندے ہوئے ، مہاتما پھولے نے ذات پات دے نظام تے برہمناں نوں تنقید دا نشانہ بنایا۔ ستیشودک سماج وغیرہ معاشرتی عدم مساوات دے خاتمے دے لئے۔ 1873 وچ قائم کيتا ، بہوجن سماج نوں پروگرام دتا ، اک پلیٹ فارم بنایا۔ خواتین دی تعلیم دے میدان وچ انہاں نے جو کم کيتا اے اوہ سب توں بنیادی تے اہم اے۔ 1848 وچ ، جوتریو پھُل نے پونے وچ ہندوستان وچ پہلا گرلز اسکول شروع کيتا۔ انہاں نے اپنی اہلیہ ساوتری بائی پھُل نوں تعلیم دتی تے انتہائی برے حالات وچ انہاں دی بحیثیت ٹیچر بطور پرورش کيتی۔ مہاتما پھولے نے بیوہ دی دوبارہ شادی ، اچھوتاں دی تعلیم ، زرعی ترقی دے شعبےآں وچ وی بنیادی کم کيتا۔ 1876 توں 1882 تک اس عرصے وچ اوہ پونے میونسپلٹی دا ممبر وی رہیا۔ مہاتما پھُل دیاں تحریراں تے کماں توں ، راجارشی شاہو مہاراج تے ڈاکٹر۔ باباصاحب امبیڈکر ہور متاثر ہوئے۔
پونے نال تعلق رکھنے والے گنیش واسودیو جوشی نوں سورنجنک سبھا دے قیام وچ پہل کرنے دی وجہ توں سرجنک کاکا دا ناں دتا گیا سی۔ عوامی ماماں نے پونے وچ سودیشی اصول دی تبلیغ کيتی۔ اوہ پونے وچ غیر ملکی کپڑےآں دی ہولی لے کے آیا سی۔ اس وقت ، عوامی چچا نے ابتدائی انقلابی واسودیو بلونت پھڈکے دے وکیل دے خط نوں قبول کرنے دی ہمت دا مظاہرہ کيتا سی۔ انہاں دی اہلیہ سرسوتی بائی نے وی اسٹرائ ويچارتی نامی اک تنظیم قائم کرکے خواتین نوں منظم تے روشن کرنے دی کوشش کيتی ۔ 1870 دے دوران پونے وچ کیہ گیا سی۔ لوکمنیا بال گنگا دھار تلک دے زمانے وچ پونے قومی آزادی دی تحریک دا اک بہت اہم مرکز بن گیا ، جس نے ہندوستانی قوم پرستی دی بھرپور حمایت دی تے ہندوستان وچ ہر طبقہ نال تعلق رکھنے والے لوکاں تک پہونچنے دی کوشش کيتی۔ دسويں سال دی عمر توں ( 1866 منجانب) لوکمانیا تلک پونے وچ رہ رہے سن ۔ تلک دی تعلیم پونے دے دکن کالج وچ ہوئی سی۔ لوکمنیا تلک نے گوپال گنیش آگرکر کے تعاون توں ، وشنوشاستری چیپلنکر نے پونے وچ نیو انگلش اسکول ( 1880 ) قائم ہويا. مستقبل وچ ، آگرکر دی مدد توں ، دکن ایجوکیشن سوسائٹی ( وغیرہ) سی 1884 ) تے فرگوسن کالج دی بنیاد رکھی۔
تلک اگگرکر نے مراٹھیا (انگریزی) تے کیسری (مراٹھی) وچ اخبارات شائع کیتے ۔ 1881 وچ پونے وچ شروع ہوئے۔ بوہت سارے نوجوان محب وطن انہاں اخبارات وچ لوکمنیا تلک دی شہ سرخیاں نوں پڑھ کر انقلابی بن گئے۔ انہاں اخبارات نے انگریزی بادشاہت توں عدم اطمینان دا باعث بنیا۔ پونے دے نیڑے لوکمنیا تلک تے سنہاگاد دے درمیان وی لازم و ملزوم تعلقات سن ۔ تلک نے سنگھا گڑھ وچ بوہت سارے سیاسی تے سماجی امور (اور ریاضی) اُتے دھیان دتا تے مطالعہ کيتا۔ چیپیکر بھائی کیسری وچ مضامین توں متاثر ہوکے انقلابی بن گئے۔ دامودر ، واسودیو تے بالکرشن چپییکر نے اس وقت دے پونے کمشنر رینڈ دا قتل کيتا سی۔ 1897 وچ پونے وچ پیش آنے والے اس واقعہ نے پورے ہندوستان وچ بہت سارے انقلابی پیدا کردئے سن ۔ پونے دے نیڑے چنچواڑ وچ چاپیکر بھائیاں دی یاداں اک یادگار دے ذریعہ محفوظ کيتی گئی نيں۔ 'سماجی اصلاحات توں پہلے یا سیاسی آزادی توں پہلے' اُتے لوکمنیا تلک تے آگرکر دی پونے وچ بحث ہوئی۔ اس نے دانشور اجگر نوں تلک توں وکھ کردتا۔ آگرکر نے پونے وچ 'سدھارک' اخبار شروع کيتا سی۔ 'سدھارک' وچ ، آگرکر نے انفرادی آزادی ، ناپسندیدہ مذہبی اصولاں دے خلاف احتجاج ، تعلیم دی اہمیت وغیرہ دے بارے وچ گل کيتی۔ اشاعت شدہ امور۔ آگرکر نوں اس وقت دے معاشرے دے خلاف جاندے ہوئے بے حد ذہنی تے جسمانی مشکلات برداشت کيتیاں ۔
انقلابی تحریک دے پہلے انقلابی واسودیو بلونت پھڈکے تے ہوتما راجگورو دی یاد ہر ہندوستانی دے لئی باعث فخر اے۔ واسودیو بلونت پھڈکے دی تعلیم پونے دے بھایو ہائی اسکول وچ ہوئی سی۔ اس نے پونے ضلع وچ انقلابیاں دی تنظیم بنانے دی کوشش کيتی سی۔ راجگورو ، بھگت سنگھ ، راجگورو دی تِناں راجگورو ، سکھدیو ضلع دے کھیڈ پنڈ توں نيں۔ ہوتما بابو جینو دا اصل (پیدائشی) پنڈ ايسے ضلع دے امبیپنڈ تالاب وچ مہلنج پڈوال وی اے۔ آزادی توں پہلے دے زمانے دی سیاسی تے معاشرتی تحریکاں تے پونے وچ مختلف ادارےآں دے قیام نے پونے وچ 19 ويں صدی دی نسلاں نوں جنم دتا سی۔ پونے وچ بوہت سارے سابق فوجیاں دے نال نال بہت سارے معززین وی پیدا ہوئے جنہاں نے پونے دی شہرت وچ اضافہ کيتا۔ ایم مشہور گوپال کرشنا گوکھلے وغیرہ جنہاں نوں گاندھی اپنا گرو سمجھدے سن ۔ 1885 توں 1895 اس عرصے دے دوران اوہ پونے وچ رہندے سن ۔ انہاں نے فرگوسن کالج وچ ریاضی دی تعلیم دتی ، تے کچھ عرصے دے لئی اگرکر کے 'سدھارک' اخبار دے انگریزی ایڈیشن اُتے کم کيتا۔
عظیم سماجی مصلح مہارشی ویتھل رام جی شنڈے 1893 توں 1898 اس دور وچ ایہ پونے وچ سی۔ اس دوران انہاں نے فرگسن کالج توں بی اے حاصل کيتا۔ اے تے ایل. ایل بی (پہلا سال). اس وقت دے دوران ہی انہاں دی شخصیت نے شکل اختیار کيتی ، تے اس دے اگلے عمل نے اک یقینی سمت اختیار کيتی۔ مہارشی شنڈے 1906 انہاں نے پونے وچ افسردہ طبقاتی مشن دی اک شاخ وی قائم کيتی۔ انہاں نے کساناں دی حالت زار اُتے روشنی ڈالنے تے کساناں دی حالت بہتر بنانے دے لئی متعدد زرعی کونسلاں وی بلاواں۔ انہاں وچوں دو کونسلیاں نيں ۔ 1926 تے 1928 وچ پونے وچ منعقد ہويا 1930 وچ یرو واڈا جیل وچ ہی ، انہاں نے اک سوانح عمری کتاب "میری یاداں تے تجربات" لکھنا شروع کيتا۔
مہارشی دھونڈو کیشیو کاروی ، جنہاں نے بنیادی طور اُتے خواتین دی تعلیم دے میدان وچ عمدہ کم کيتا اے ، نے وی پونے وچ اپنا کیریئر حاصل کيتا اے۔ 1891 وچ مہارشی کاروی تقریبا 23 سال تک فرگوسن کالج وچ پروفیسر رہے۔ اپنی ذہانت ، محنت ، محنت توں اٹل وابستگی تے جدید سوچ دی انہاں خصوصیات دی بنا اُتے ، مہارشی (انا) کاروی نے خواتین دی تعلیم ، بیوہ دی دوبارہ شادی تے یتیماں دی پرورش دے شعبے وچ انتھک محنت کيتی۔ 1907 وچ انہاں نے پونے دے نیڑے ہنگانے توں صرف خواتین تے لڑکیوں دے اسکول قائم کرنے دی شروعات کيتی۔ 1916 وچ مہارشی کاروی نے ہنگانے وچ خواتین دی آزادانہ یونیورسٹی قائم کيتی۔ بعد وچ اس یونیورسٹی دا ناں محترمہ نتھی بائی دامودر ٹھاکرے (ایس۔ این. ڈی ٹی ) یونیورسٹی بنی۔ اس وقت ، کروے نے ہوم سائنس ، ہیلتھ سائنسز ، نرسنگ ٹریننگ جداں مضامین تعلیم دے لئی مقرر کیتے سن ۔ اس دے نتیجے وچ ، ہزاراں لڑکیاں اج دی مہارشی کاروی درس تعلیم سنستھا وچ اسکول توں لے کے انجینئرنگ ، فیشن ڈیزائننگ تک تعلیم حاصل کررہیاں نيں۔ ایم کاروی 105 سال دی کامیاب زندگی گزارے۔ 100 سال دی عمر وچ 1958 انہاں نوں ہندوستان رتن توں وی نوازیا گیا۔
عظیم آزادی پسند جنگجو تے سماجی کارکن سناپتی (پانڈورنگ مہادیو) بپت دی تعلیم وی پونے دے دکن کالج وچ ہوئی سی۔ 1920 – 1921 وچ ضلع پونے دے ملشی وچ ڈیم تے بجلی دے منصوبے دا کم شروع کيتا گیا سی۔ چونکہ اس پروجیکٹ وچ کساناں دی زمیناں ڈُب جاواں گی ، سناپتی بپت 1921 وچ ملشی ستیہ گرہ دے آغاز توں ہی انہاں نے اس جدوجہد وچ کساناں دی قیادت دی اے۔ ايسے لڑائی دی وجہ توں ہی انہاں نوں سناپتی دا خطاب ملا۔ پونے وچ ، انہاں نے عوامی حفظان صحت نوں فروغ دتا۔ اوہ متحدہ مہاراشٹر موومنٹ دے اک اہم رہنما سن ۔
پنڈیندا رمابائی ، جنہاں نے خواتین دی تعلیم تے خواتین دی آزادی دے میدان وچ کم کيتا اے ۔ 1882 دے بعد وچ اوہ پونے وچ مقیم سن ۔ 1890 وچ یتیم لڑکیوں ، بے سہارا ، غریب خواتین ، لاوارث تے بیواواں دی رہائش ، خوراک تے تعلیم دے لئی پونے وچ 'شاردا سدان' قائم کيتا گیا سی۔ انہاں نے پونے دے نیڑے کیڈپنڈ وچ مکتیسادن وی قائم کيتا۔ 1897 قحط دے قحط دے دوران متعدد قحط زدہ خواتین تے لڑکیوں نوں مکتی سڈن وچ پناہ ملی سی۔
مورخ وشوناتھ کاشیناتھ راجواڈے پونے وچ پیدا ہوئے سن ۔ مہاراشٹرا تے مراٹھی بولی اُتے فخر اے ، اس پرجوش محقق نے 'مراٹھاں دی تریخ دے اوزار' دے عنوان توں بائیس جلداں شائع کيتیاں ۔ تحقیقی کم وچ ہم آہنگی لیانے دے لئی ، انہاں نے پونے 1910 دا دورہ کيتا ۔ ہندوستان ہسٹری ریسرچ بورڈ قائم کيتا۔ معروف ریاضی دان تے ہندوستان دے پہلے پہلوان رگھوناتھ پوریشوتھم پرنجپے دی تعلیم وی پونے وچ ہوئی سی۔ اوہ کئی سالاں توں پونے دے فرگوسن کالج وچ پروفیسر تے پرنسپل رہے۔ رینگلر پرانجپے کچھ وقت دے لئی پونے یونیورسٹی دے وائس چانسلر وی رہے۔ ہندوستان دی پہلی خاتون ڈاکٹر آنندئ بائی گوپال را جوشی پونے وچ پیدا ہوئیاں۔
قومی آزادی دی تحریک دی تمام اہم تحریکاں وچ ، پونے نال تعلق رکھنے والے عظیم سوشلسٹ رہنما ، ایس۔ ایم جوشی سرگرمی توں شریک سن ۔ انہاں نے متحدہ مہاراشٹرا تے ہنگامی احتجاج وچ پونے دی وی قیادت کيتی۔ پونے وچ پاروتی دیوستیھن وچ ہریجناں تک رسائی دے لئی 1929 وچ ستیہ گرہ منعقد ہوئی مسلم حق دے متلاشی حامد دلوی دا کم وی قابل ذکر اے۔ مسٹر. پونے توں ، دلوی نے مسلم برادری خصوصا خواتین دی ترقی دے مشکل میدان وچ کم کرنے دی کوشش کيتی۔ انہاں نے متنازعہ مسلم خواتین دی خود انحصاری ، کثرت ازواج دی مخالفت ، تے مذہبی امتحان جداں مختلف امور اُتے مسلم ستیشودھک منڈال (مسلم ستیشودھک منڈل) دی بنیاد رکھی۔ : 1970 ) دے ذریعے کم کيتا۔ سینئر سماجی کارکنان جداں مسٹر ، نظرانداز عناصر جداں پورٹرز ، سکریپ جمع کرنے والے ، مختلف شعبےآں نال تعلق رکھنے والے غیر منظم کارکنان ، رکشہ چلانے والے وغیرہ دے سامنے۔ بابا ادھاو حالے وی پونے توں ہی کم کر رہے نيں۔ ادھاؤ نے تحریک دے ذریعے 'اک پنڈ ، اک پانی' دے نعرے لگانے دی کوشش کيتی۔
پونے وچ یرووادا جیل دی تاریخی اہمیت وی تنازعہ وچ اے۔ ایہ جیل انگریزاں نے تعمیر کروائی سی تے 1880 وچ مکمل ہوئی سی۔ آزادی توں پہلے ، ايسے طرح آزادی دے بعد دے ایمرجنسی دے دوران ، ایہ کارکن کارکناں تے رہنماواں دے لئی یونیورسٹی بن چکيا سی۔ ستمبر 1932 وچ گاندھی تے ڈاکٹر سینئر قائدین وچ ، امبیڈکر ، اس جیل وچ اک اہم معاہدہ طے پایا۔ اس معاہدے نوں ، اس وقت دے بوہت سارے سینئر رہنماواں نے دستخط کيتا سی ، ایہ پونے یا یرووادا معاہدے دے ناں توں جانیا جاندا اے۔