بھگت سنگھ

بھگت سنگھ ایہہ تصویر اپریل 1929 دے ویلے دوران کھچی گئی سی
اپنام:	شہید بھگت سنگھ
جم:	28 ستمبر 1907 پنڈ: بنگا، تحصیل جڑاں والا، پنجاب (پاکستان)
شہریت:	پنجابی
بولی:	پنجابی، انگریزی تے اردو
دور:	ویہویں صدی دا تیسرا دہاکا
دھرم:
مکھ کم:	ادب مطالعہ، انقلاب کاری سرگرمیاں، نوجوان بھارت سبھا، کرتی کسان پارٹی
تحریک:	بھارت دا آزادی سنگرام
انعام:	شہیدی ،آزادی
متاثر کرن والے :	کرتار سنگھ سرابھا، لینن، جیک لنڈن، مخائل باکونن

سردار بھگت سنگھ (28 ستمبر 1907–23 مارچ، 1931) پنجاب دا اک پرمکھ آزادی سنگرامیا سی ۔ بھگت سنگھ نوں 23 مارچ 1931 نوں اس دے ساتھیاں،راجگرو اتے سکھدیو دے نال فانسی تے لٹکا دتا گیا سی۔ اوہ ہندوستان سوشلسٹ رپبلکن ایسوسی ایشن دے بانی میبراں وچوں اک سی۔

بھگت سنگھ اک پنجابی سوشلسٹ تے انقلابی سی۔ اوہ اک پنجابی سکھ ٹبر وچ جمیا سی ۔ اوہنے برطانوی راج دے خلاف اواز چکی ۔ اوہنوں انگریزاں پھانسی دے دتی۔

دسمبر 1928 وچ، بھگت سنگھ اتے اک شراکت دار شوراج راجگرو نے 21 سال دے بریٹیش پولیس افسر جون سانڈرز نوں لاہور، بریٹیش انڈیا وچ گولی مار دتی سی۔ اصل وچ اوہ بریٹیش پولیس دے سپرڈینٹ جیمز سکاٹ نوں مارن دے ارادے نال گئے سن کیونکہ اوہ مندے سن کہ مشہور بھارتی قوم پرست نیتا لالا لاجپت رائے دی موت لئی سکاٹ ذمہ وار سی، سکاٹ نے لاٹھی چارج دا حکم دتا سی جس وچ رائے زخمی ہو گیا اتے دو ہفتے بعد دل دا دورہ پین کارن موت ہو گئی۔ سانڈرس بریٹیش پولیس دے سپرڈینٹ، جیمز سکاٹ لئی پروبیشن تے سی اتے اوہ اوہناں دے ہتھوں ماریا گیا۔ اس مگروں سنگھ نے کئی وار گولی ماری، پوسٹ مارٹم رپورٹ وچ اٹھ گولی زخم وکھائی گئے ہن۔ سنگھ دے اک ہور ساتھی چندر شیکھر آزاد نے بھارتی پولیس کانسٹیبل چنن سنگھ نوں گولی مار کے قتل کر دتی جس نے سنگھ اتے راجگرو دا پچھا کرن دی کوشش کیتی سی۔

اس توں بعد سنگھ کئی مہینے فرار ریا اتے اس ویلے کوئی الزام سدھ نہیں ہویا۔ پھر اپریل 1929 وچ، اسنے اتے اک ہور شراکت دار، بٹکیشور دت نے دلی وچ مرکزی صوبائی اسمبلی دے اندر دو دھوئیں والے بمب سٹّ دتے۔ اوہناں نے ہیٹھلے ودھانکاراں اُتے گیلری توں پرچے سٹے، نعر ےبازی کیتی اتے پھر اپنے آپ نوں گرفتار کروا لیا۔ گرپھتاری اتے پرچار کارن، جون سانڈرس کیس وچ سنگھ دی جٹلتا تے پرکاش پاؤن دا اثر سی۔ مقدمے دی اڈیک کردے ہوئے، سنگھ نے ساتھی نمائندہ جتن داس نال بھارتی قیدیاں لئی بہتر جیلھاں دی منگ لی بھکھ ہڑتال کیتی اتے ستمبر 1929 وچ داس دی موت اُتے ختم ہون توں بعد سنگھ نوں بہت لوکپریتا ملی۔ سنگھ نوں دوشی قرار دتا گیا اتے مارچ 1931 وچ 23 سال دی عمر وچ پھانسی دے دتی گئی۔

اپنی موت توں بعد بھگت سنگھ اک مشہور لوک ہیرو بن گئا۔ جواہر لال نہرو نے اس بارے لکھیا،" بھگت سنگھ ااپنے اتواد دے کارجاں کارن نہیں پر لالا لاجپت راے دی موت دا بدلہ لین اُتے دیش وچ مشہور ہوئا سی۔ اوہ اک پرتیک بن گیا؛ کم نوں بھلا دتا گیا سی، پرتیک اجے وی رہا اتے کجھ مہینیاں دے اندر-اندر پنجاب دے ہریک قصبے اتے پنڈ اتے باقی دے اتر بھارت دے باقی حصے وچ، اسدے نام دا بول بالا ہو گئا۔" بعد دے سالاں وچ، اک ناستک اتے سماج وادی سنگھ نے بھارت وچ سیاسی سپیکٹرم توں پرشنسکاں حاصل کیتی جس وچ کمیونسٹا اتے سجے-پکھی ہندو قوم پرست سن۔ بھاویں کہ سنگھ دے ساتھیاں دے نال-نال کئی بھارتی ورتکنیک بستیوادی انقلاب کاری وی دلیرانا قتلاں وچ شامل سن، جاں ایہناں نوں موت دی سزا دتی گئی سی جاں ہنسک موت ہو گئی سی۔ سنگھ وانگ نھاں وچوں کجھ نوں لوکپری کلا اتے ساہت وچ لوکپریتا ملی۔

مڈھلا جیون

فائل:BhagatHome.jpg

کھٹکڑ کلاں پنڈ وچ بھگت سنگھ دا جدی گھر

بھگت سنگھ دا جم 28 ستمبر، 1907 نوں لائلپر ضلعے دے پنڈ بنگا (پنجاب، برطانوی ہند، ہن پاکستان) وچ ہویا سی۔ اس دا جدی گھر اج وی بھارتی پنجاب دے نواں شہر (ہن شہید بھگت سنگھ نگر) ضلعے دے کھٹکڑ کلاں پنڈ وچ واقع اے۔ اسدے پیؤ دا ناں سردار کشن سنگھ اتے ماں دا ناں ودیاوتی سی۔ ایہہ اک جٹّ سکھ پروار سی، جسنے آریہ سماج دے وچاراں نوں اپنا لیا سی۔ اس دا جم اس دے پیؤ اتے دو چاچے، اجیت سنگھ اتے سورن سنگھ دی جیل وچوں رہائی نال ہویا سی۔ اس دے پروار دے میمبر سکھ سن؛ کجھ بھارتی آزادی لہراں وچ سرگرم سن، کجھ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی فوج وچ سیوا کردے سن۔ اسدا جدی پنڈ کھٹکڑ کلاں، بنگا شہر دے نیڑے نوانشہر ضلعے وچ (ہن شہید بھگت سنگھ نگر) اے۔

اسدا پروار سیاسی طور تے سرگرم سی۔ اس دے دادا، ارجن سنگھ نے مالک دیانند سرسوتی دی ہندو سدھاروادی لہر، آریہ سماج، نوں اپنائا جسدا بھگت اتے کافی اثر پئا۔ اسدے پیؤ اتے چاچے کرتار سنگھ سرابھا اتے ہردیال دی اگوائی ہیٹھ غدر پارٹی دے میمبر سن۔ اجیت سنگھ نوں اوہناں دے خلاف پینڈنگ عدالتی معاملیاں کارن غلامی کیتا گیا سی جدوں کہ جیل وچوں رہا کیتے جان توں بعد 1910 وچ لاہور وچ سورن سنگھ دی موت ہو گئی سی۔

بھگت سنگھ دی مڈھلی سکھیا لائلپور، (ہن پاکستان وچ) دے ضلع بورڈ پرائمری سکول وچ ہوئی۔ بعد وچ اوہ ڈی۔اے۔وی۔ ہائی سکول لاہور وچ داخل ہو گیا۔ انگریز اس سکول نوں 'راج ورتکنیک سرگرمیاں دی نرسری’ کہندے سن۔ بھگت سنگھ بھاویں روائتی قسم دے پڑھاکو تاں نہیں سی پر اوہ وکھ-وکھ طرحاں دیاں کتاباں پڑھدا رہندا سی۔ اردو وچ اس نوں مہارت حاصل سی تے اوہ اسے بولی وچ اپنے پیؤ کشن سنگھ نوں خط لکھدا ہندا سی۔ اسدی عمر دے بہت سارے سکھاں دے الٹ، سنگھ نے لاہور وچ خالصہ ہائی سکول وچ حصہ نہیں لیا سی۔ اس دے دادا نے سکول دے ادھیکاریاں دی بریٹیش سرکار متعلق وفاداری نوں قبول نہیں کیتی۔ اس دی بجائے سنگھ نوں آریا سماجی ادارہ دیانند اینگلو ویدک ہائی سکول وچ داخلہ کیتا گیا سی۔

1919 وچ جدوں اوہ 12 سالاں دا سی تاں سنگھ نے جلھیانوالا باغ قتل عام، جتھے اک عوامی تقریب وچ اکتر ہوئے ہزاراں نہتھے لوکاں دا قتل کیتا گی سی، دا دورہ کیتا۔ جدوں اوہ 14 سالاں دا سی تاں اوہ اپنے پنڈ دے لوکاں وچ سی جنہاں نے 20 فروری 1921 نوں گرودوارہ ننکانہ صاحب وکھے بہت سارے بے گناہ لوکاں دی قتل دے خلاف مظاہرےآں دا استقبال کیتا۔ ناملورتن تحریک بند کرن توں بعد سنگھ مہاتما گاندھی دے اہنسا دے فلسفہ نال مایوس ہو گیا۔ گاندھی دے فیصلے بعد پینڈوآں ولوں 1922 وچ چوری چورا کانڈ وچ پولیس والیاں دے پرتشدد قتل ہوے۔ سنگھ نے نوجوان انقلابی لہر وچ حصہ لیا اتے بھارت وچوں بریٹیش سرکار دے ہنسک الٹن لئی وکالت کرنا شروع کر دتا۔

بھگت سنگھ دی اک فوٹو جس وچ اوہ اپر سجیو چوتھے ستھان تے کھڑھا اے، اس نے پگّ بنی ہوئی اے تے ایہہ ڈرامہ کلبّ دی یادگار اے

1923 وچ، سنگھ لاہور دے نیشنل کالج وچ داخل ہو گئا جتھے سنے نے ناٹکی سماج ورگے ہور پاٹھکرمک سرگرمیاں وچ حصہ لیا۔ 1923 وچ اس نے پنجاب وچ پنجابی ساہت سمیلن ولوں تیار اک مضمون مقابلہ جتیا، جو پنجاب وچ سمسیاواں بارے لکھ رہا سی۔ جوزیپے ماتسینی دے ینگ اٹلی دے تحریک توں راغب ہو کے، اسنے مارچ 1926 وچ بھارتی سماج وادی جوان تنظیم نوجوان بھارت سبھا دا قیام کیتا۔ اوہ ہندوستانی رپبلکن ایسوسی ایشن وچ وی شامل ہو گئا، جس وچ چندر شیکھر آزاد، رام پرساد بسمل اتے اشفاق اللہ خان پرمکھ لیڈر سن۔ اک سال بعد، اک ویونتبدھّ ویاہ توں بچن لئی، سنگھ بھجّ کے کانپور کوننپر بھجّ گیا۔ اک چٹھی وچ، جو اوہ پچھے چھڈّ گیا، اس نے کیہا:

میرا جیون سبھ توں اتم کارن، دیش دی آزادی، لئی وقف ہو گیا اے، اس لئی، کوئی آرام جاں دنیاوی خواہش ہن مینوں لبھا نہیں سکدی۔

پولیس نوجواناں اُتے سنگھ دے اثر نال فکرمند ہو گی اتے مئی 1926 وچ لاہور وچ ہوئے اک بمب دھماکے وچ شامل ہون دے کارن اس نوں مئی 1927 وچ گرفتار کر لیا۔ اس نوں اپنی گرفتاری توں پنج ہفتیاں بعد 60 ہزار روپئے دی ضمانت اُتے رہا کیتا گیا سی۔ اس نے امرتسر وچ شائع، اردو اتے پنجابی اخباراں وچ لکھیا اتے اتے اڈیٹنگ کیتا اتے نوجوان بھارت سبھا ولوں چھاپے گے گھٹ قیمت والے پرچیاں وچ وی یوگدان پایا۔

اسنے کرتی کسان پارٹی دے رسالے کیرتی، اتے تھوڑھی دیر لئی دلی وچ شائع ویر ارجن اخبار لئی لکھیا۔ اوہ اکثر بلونت، رنجیت اتے ودروہی ورگے چھپابداں ناواں دی ورتوں کردا سی۔

انقلابی سرگرمیاں

لالا لاجپت رائے دی موت اتے سانڈرس نوں مارنا

1928 وچ بریٹیش سرکار نے بھارت وچ سیاسی حالت بارے رپورٹ دین لئی سائیمن کمیشن دا قیام کیتا۔ کجھ بھارتی سیاسی پارٹیاں نے کمیشن دا بائیکاٹ کیتا کیونکہ اس وچ کوئی وی بھارتی میمبر نہیں سی اتے دیش بھر وچ خلاف وی سن۔ جدوں ایہہ کمیشن 30 اکتوبر 1928 نوں لاہور پہنچیا تاں لالا لاجپت رائے دی اگوائی وتّ لوکاں نے اسدا خلاف کرنا شروع کر دتا۔ پولیس بھیڑ نوں بھجان دی کوشش کردی رہی پر بھیڑ ہنسک ہو گی۔ اس خلاف وچ حصہ لین والیاں اُتے انگریز سپرڈینٹ افسر سکاٹ نے لاٹھیچارج کرن دا حکم دے دتا۔ اس لاٹھیچارج نال زخمی ہون کرکے لالا لاجپت رائے دی دل دا دورہ پین کارن 17 نومبر 1928 نوں موت ہو گئی۔ ڈاکٹراں نوں لگیا کہ اس دی موت سٹاں کرکے ہوئی اے۔ جدوں ایہہ معاملہ یونائیٹڈ کنگڈم دی پارلیمنٹ وچ اٹھایا گیا تاں بریٹیش سرکار نے رائے دی موت وچ کوئی کردار نہیں منی۔

بھگت ایچّ۔آر۔اے۔ دا اک پرمکھ میمبر سی اتے 1928 وچ اسدا بدلاو ایچ ایس آر اے کرن لئی شاید کافی حد تک ذمہ وار سی۔ ایچئیسارئے نے رائے دی موت دا بدلہ لین دی سہں کھادھی۔ سنگھ نے سکاٹ نوں مارن لئی شو رام راجگرو، سکھدیو تھاپر اتے چندرشیکھر آزاد ورگے انقلاب کاریاں نال سازشی کیتی۔ حالانکہ، پچھانن دی غلطی کارن، نھاں نے جوہن پی۔ سونڈرز، جو معاون پولیس اہلکار سی، نوں گولی مار دتی جدوں اوہ 17 دسمبر 1928 نوں لاہور وکھے ضلع پولیس ہیڈکوارٹر چھڈّ رہا سی۔

سانڈرس دے قتل توں بعد ہندوستان سوشلسٹ رپبلکن ایسوسی ایشن ولوں، بلراج (چندرشیکھر آزاد دا خفیہ نام) دے دستخطاں والا پمفلٹ

نوجوان بھارت سبھا، جس نے ایچ ایس آر اے دے نال لاہور روس مارچ دا انعقاد کیتا سی، نے دیکھیا کہ عوامی میٹنگاں اُتے حاضری وچ گراوٹ اائی اے۔ سیاستداناں، کارکنّ اتے اخباراں جنہاں وچ دِ پیپل وی شامل سی، جسدی قیام رائے نے 1925 وچ کیتی سی، نے زور دتا کہ نہ-ملورتن ہنسا توں بہتر سی۔ مہاتما گاندھی، کانگرس نیتا نے قتل دی الگّ-تھلگ کاروائی وجوں نندا کیتی گئی سی پر جواہر لال نہرو نے بعد وچ لکھیا سی:

بھگت سنگھ ااپنے اتواد دے کارجاں کارن نہیں پر لالا لاجپت راے دی موت دا بدلہ لین اُتے دیش وچ مشہور ہوئا سی۔ اوہ اک پرتیک بن گیا؛ کم نوں بھلا دتا گیا سی، پرتیک اجے وی رہا اتے کجھ مہینیاں دے اندر-اندر پنجاب دے ہریک قصبے اتے پنڈ اتے باقی دے اتر بھارت دے باقی حصے وچ، اسدے نام دا بول بالا ہو گئا۔ انگنت گانے اس بارے بنے اتے جو مشہوری سنے حاصل کیتی، اوہ حیرانی جنک سی۔

بچ کے نکلنا

سانڈرس نوں مارن توں بعد، گروپ ڈی۔اے۔وی۔ ضلع پولیس ہیڈکوارٹر توں سڑک دے پار کالج دے داخلہ دوار ولوں بچ نکلے۔ چنن سنگھ، اک ہندوستانی ہیڈّ کانسٹیبل نے اوہناں دا پچھا کرنا شروع کر دتا۔ جدوں اوہ نہ ٹلیا تاں آزاد نے اسنوں گولی مار دتی۔ اوہ اتھوں سائیکل اُتے سرکھات گھر وچ بھجّ گئے۔ پولیس نے اوہناں نوں پھڑن لئی وڈی تلاشی مہم شروع کیتی، شہر دے سارے داخلہ ولوں اتے باہر نکلن دے راستے روک دتے؛ سیائیڈی نے لاہور چھڈن والے سارے نوجواناں اُتے نظر رکھی۔ اوہ اگلے دو دناں لئی لک گئے۔ 19 دسمبر 1928 نوں سکھدیو نے درگاوتی دیوی نال ملاقات کیتی، جس نوں درگا بھابی، ایسئیسارئے میمبر، بھگوتی چرن ووہرا دی بیوی سی، توں مدد منگی اتے اوہ راضی ہو گئی۔ اوہناں نے اگلی سویر لاہور توں بٹھنڈہ دے رستے ہاوڑا (کولکاتہ) جان والی ریلگڈی نوں پھڑن دا فیصلہ کیتا۔

سنگھ اتے راجگرو، دوویں لوڈڈ روالور لے کے اگلے دن گھر چھڈّ گئے۔ مغربی کپڑے پہنے ہوئے (بھگت سنگھ نے اپنے وال کٹّ دتے، اپنی داڑھی کٹی ہوئی سی اتے اس دے سر اتے اک ٹوپی پہنائی)، اتے دیوی دے تے بچے نوں چکّ، سنگھ اتے دیوی اک نوجوان جوڑا دے روپ وچ لنگھ گئے، جدوں کہ راجگرو نے سامان نوکرانے دے روپ وچ لے لیا۔ سٹیشن اُتے، سنگھ ٹکٹاں خریدن ویلے اپنی پچھان نوں لکاؤن وچ کامیاب رئا اتے تنوں کونپور (ہن کانپور) اا گے۔ اتھے اوہ لکھنؤ لئی اک ٹرین وچ چڑھ گئے کیونکہ ہاوڑا ریلوے سٹیشن اُتے سی آئی ڈی' تے عامَ طور اُتے لاہور توں سدھے ریل گڈی' تے سوار مسافراں دی جانچ کیتی جاندی سی۔ لکھنؤ وکھے، راجگرو بنارس لئی الگ توں روانہ ہو گیا، جدوں کہ سنگھ، دیوی اتے بچے ہاوڑا گئے، کجھ دن بعد ہی سنگھ نوں چھڈّ کے سارے لاہور واپس آ گئے۔

1929 اسمبلی حادثہ

کجھ ویلے توں، بریٹیش دے خلاف بغاوت نوں راغب کرن لئی سنگھ ڈرامے دی طاقت دا استحصال کر رہا سی، جویں کہ رام پرساد بسمل، جنہاں دی کاکوری کانڈ دے نتیجے وجوں موت ہو گئی سی، ورگے انقلاب کاریاں بارے دسن لئی سلائڈ دکھاؤن لئی اک جادو دی لالٹن خریدنا۔ 1929 وچ، اسنے ایچ ایس آر اے لئی اپنے مقصد لئی وڈے پیمانے اُتے پرچار حاصل کرن لئی اک ناٹکی ایکٹ دا تجویز رکھیا۔ پیرس وچ چیمبر آف ڈپٹیز اتے بمب سٹن والے، فرانسیسی اراجکتاوادی اگسٹس ویلٹ توں متاثر، سنگھ نے مرکزی صوبائی اسمبلی دے اندر بمب وسپھوٹ کرن دی سکیم بنائی۔ ناماتر ارادہ پبلک سیفٹی بلّ اتے وپار اختلاف ایکٹ دے خلاف خلاف کرنا سی، جس نوں اسمبلی ولوں ردّ کر دتا گیا سی پر وائسرائے ولوں اس دی خاص طاقتاں دا استعمال کردے ہوئے بنائا جا رہا سی؛ اصل ارادہ تاں اپنے آپ نوں گرفتار کرچان دا سی تاں جو اوہ عدالتی حاکماں نوں اوہناں دے پرچار دا پرسار کرن لئی اک پڑائ دے طور تے ورت سکن۔

ایچئیسارئے دی لیڈرشپ شروع وچ بھگت دی بمباری وچ حصہ لین دا خلاف کردی سی کیونکہ اوہ مقررہ سن کہ سانڈرس دی گولیباری وچ اس دی پہلاں دی شمولیت سی کہ اس دی گرفتاری اس دے پھانسی دا نتیجہ ہوویگی اتے دل دے آگوآں دی بہو گنتی انھاں نوں مستقبل دے ذہین آگوُ دے طور تے بچا کے رکھن دے حق وچ سی۔ پر، اوہناں نے آخرکار فیصلہ کیتا کہ اوہ اوہناں دا سبھ توں ڈھکواں امیدوار اے۔ واد اختلاف توں بعد انت وچ سروسمتی نال بھگت سنگھ اتے بٹکیشور دتّ دا نام چنیا گیا۔ چنویں سکیم دے مطابق 8 اپریل، 1929 نوں مرکزی اسمبلی وچ ایہناں دوناں نے اک خالی تھاں تے بمب سٹّ دتا۔ بمباں نوں مارن لئی نہیں بنایا گیا سی، پر وائسرائ دے ایگزیکٹیو کونسل دے وتّ میمبر جارج ارنیسٹ شوٹر سمیت کجھ میمبر زخمی ہو گئے سن۔ پورا ہال دھونئیں نال بھر گیا۔ اوہ چاہندے تاں اتھوں بھجّ سکدے سن پر اوہناں نے پہلاں ہی سوچ رکھیا سی کہ اوہناں نوں پھانسی قبول اے۔ اوہناں نے نہ بھجن دا فیصلہ کیتا ہویا سی۔ بمب پھٹن دے بعد اوہناں نے انقلاب-جنداباد دے نعرے لاؤنے شروع کر دتے۔ اسدے کجھ ہی دیر بعد پولیس آ گئی اتے اوہناں نوں گرفتار کر لیا گیا۔

اسمبلی کیس دی سنوائی

اتہاس دے ایسوسیئیٹ پروفیسر پالیسی نائر دے مطابق، "اس اتوادی کاروائی دی عوامی تنقید واضع سی۔" گاندھی نے اک وار پھر اوہناں دے کم نوں نہ منظور کرن دے سخت شبد جاری کیتے۔ پھر وی، جیل وچ بھگت دی خوش ہون دی رپورٹ دتی گئی سی اتے بعد وچ قانونی کاروائیاں نوں "ڈرامہ" قرار دتا۔ سنگھ اتے دتّ نے صوبائی اسمبلی بمب سٹیٹمینٹ لکھ کے اخیر وچ تنقید دا جواب دتا:

اسیں شبد توں پرے انسانی جیون نوں پوتر مندے ہاں۔ اسیں نہ تاں ظلم دے گناہ گار ہاں ۔.۔نہ ہی اسیں لاہور دے ٹربیون اتے کجھ ہوراں دے منن مطابق 'پاگل' ہاں … طاقت جدوں حملہ آور ڈھنگ نال لاگوُ کیتی جاندی اے تاں 'ہنسا' ہندی اے اتے اس لئی، نیتک روپ توں غیر-واجب اے پر جدوں اس نوں کسے جائز کارن دے اگے ودھاؤن لئی ورتیا جاندا اے، تاں ایہہ نیتک اے۔

مئی وچ مڈھلی سنوائی توں بعد، مقدمہ جون دے پہلے ہفتے وچ شروع ہویا سی۔ 12 جون نوں دوواں نوں "غیر-قانونی اتے بدپالیسی ڈھنگ نال قدرت دے وسپھوٹ کارن جیون نوں خطرے وچ پان" لئی عمر قید دی سزا سنائی گئی سی۔ دتّ دی سنوائی اسپھ علی نے، جدکہ سنگھ نے خود دی سنوائی کیتی سی۔

آزادی لئی مہم اتے گرفتاری

اوہ ہندوستان سوشلسٹ رپبلکن ایسوسی ایشن دا میمبر بن گیا تے اک سال بعد پروار ولوں ویاہ لئی زور پاؤن کارن اس نے لاہور وچلا گھر چھڈّ دتا تے نیشنل کالج دی پڑھائی چھڈکے اپروکت انقلاب کاری تنظیم نال جڑ گیا سی۔

1927 وچ کاکوری ریلگڈی ڈاکے دے معاملے وچ اس نوں گرفتار کر لیا گیا۔ اس اتے لاہور دے دسہرا میلے دوران بمب دھماکہ کرن دا وی الزام مڑھیا گیا۔ چنگے ووہار تے ضمانت دی بھاری رقم 60 ہزار روپئے اتے اس نوں رہاء کر دتا گیا۔

ستمبر 1928 وچ بھگت سنگھ نے آزادی لئی جدوجہد جاری رکھیا۔ بھگت سنگھ نے بھارت دی آزادی لئی نوجوان بھارت سبھا دا قیام کیتا۔ اس دا مقصد سیوا، تیاگ اتے پیڑ سہِ سکن والے نوجوان تیار کرنا سی۔ اسنے اتے اس دے ساتھیاں نے لالا لاجپت رائے دی موت دا بدلہ لین دی سہں کھادھی، راجگرو دے نال ملکے لاہور وچ معاون پولیس مکھی راے انگریز اہلکار جے پی سانڈرس نوں ماریا۔ اس کاروائی وچ انقلاب کاری چندر شیکھر آزاد نے وی اوہناں دی مدد کیتی سی۔ انقلاب کاری ساتھی بٹکیشور دتّ دے نال ملکے اس نے نویں دلی دی سینٹرل اسمبلی دے سبھا ہال وچ 8 اپریل، 1928 نوں انگریز سرکار نوں جگاؤن دے لئی بمب اتے پرچے سٹے سن۔ بمب سٹن دے بعد اتھے ہی دوناں نے اپنی گرفتاری دے دتی۔

چاچا اجیت سنگھ دا گرفتار ہونا

1907 وچ لوکاں وچ سیاسی جاگ آ رہی سی اتے اس دے نال ہی نہری کلونیاں بارے قانون پاس کر کے اتے انگریزی سرکار دے خلاف عامَ کر کے روہ ودھ رہا سی۔ لالا لاجپت رائے وکیل نے وی 21-22 مارچ تے 6 اپریل، 1907 نوں اس قانون خلاف بھڑکاؤ تقریراں کیتیاں سن تے لوکاں نوں پانی دے بلّ نہ دین واسطے کیہا سی۔ اجیت سنگھ نے لاہور دے بریڈلا ہال وچ سرکار خلاف اک بڑی روہ بھری تقریر کیتی سی۔ ایہہ سارا کجھ پنجاب دے گورنر نے انگریز وائسرائے اتے لنڈن وچ انڈیا آفس نوں لکھ بھیجیا سی۔ سی۔آئی۔ڈی۔ دیاں ہفتہ واری رپورٹاں وچ ذکر ملدا اے کہ سرکار اس روس مظاہرہ توں بہت فکرمند سی۔ اخیر سرکار نے فیصلہ کیتا کہ 1818 دے ایکٹ ہیٹھ لاجپت رائے اتے اجیت سنگھ نوں گرفتار کر کے نظربند کر دتا جاوے۔ لاجپت رائے نوں 9 مئی تے اجیت سنگھ نوں 3 جون، 1907 نوں گرفتار کر لیا گیا تے پنجاب توں باہر مانڈلے (ہن برما) بھیج دتا گیا۔

انقلاب نال تعلقات

"جدوں میں انقلاب دے راہ تے قدم ودھایا، میں سوچیا کہ جے میں اپنی جان وار کے وی ‘انقلاب زندہ باد’ دا نعرہ دیش دے کونے-کونے وچ پھیلا سکیا تاں میں سمجھانگا کہ میری زندگی دی قیمت پے گئی اے۔ اج، جدوں میں فانسی دی شجا لی جیل کوٹھی دیاں سلاخاں پچھے ہاں، میں اپنے دیش دے کروڑاں لوکاں دی گرجویں آواز وچ نعرے سن سکدا ہاں…اک نکی جہی زندگی دی اس توں ودھ کی قیمت پے سکدی اے۔"

— فانسی توں پہلاں بھگت سنگھ ولوں اپنے ساتھی شو ورما نوں 1930 وچ کاے شبد:

اس ویلے بھگت سنگھ قریب 12 سال دے سن جدوں جلھیانوالا باغ قتل عام ہویا سی۔ اسدی اطلاع ملدے ہی بھگت سنگھ اپنے سکول توں 12 میل پیدل چلکے جلھیانوالا باغ پہنچ گئے۔ اس عمر وچ بھگت سنگھ انقلاب کاری کتاباں پڑھدے اتے سوچدے سن کہ اوہناں دا رستہ ٹھیک اے کہ نہیں؟ مہاتما گاندھی جی دے ناملورتن تحریک چھڑن دے بعد اوہ گاندھی جی دے اہنسک طریقیاں اتے ہنسک تحریک وچوں اپنے لئی رستہ چنن لگیا۔ مہاتما گاندھی دے اتعاون تحریک نوں منسوخ کر دین کارن اوہناں اندر اک طرحاں دے روس نے جم لیا اتے اوڑک اوہناں نے انقلاب اتے دیش دی آزادی لئی ہنسا نوں اپناؤنا انؤچت نہیں سمجھیا۔ اس توں علاوہ غدر پارٹی دیاں لکھتاں اتے غدر دے اتہاس توں پتہ لگدا اے کہ بھگت سنگھ غدر دی وچاردھارا توں وی متاثر سی۔ بھارت نوں ہتھیاربند گھول نال آزاد کرواؤن اتے برابری والا سماج سرجن دا تجزیہ پہلاں گدریاں نے ہی دتا۔ اس لئی ممکن اے کہ بھگت سنگھ غدریاں دے وچاراں توں وی راغب ہون۔ اسنے انقلاب دیاں تیاریاں شروع کر دتیاں۔ اوہ اپنے دل دے پرمکھ انقلاب کاریاں وچوں سرکڈھّ بن گیا۔ اس دے دل دے پرمکھ انقلاب کاریاں وچ چندر شیکھر آزاد، سکھدیو، راجگرو اتے بھگوتی چرن ووہرا آدی سن۔

وڈّ وڈیرے

بھگت سنگھ دے وڈے-وڈیرے امرتسر زلھھے دے پنڈ نارلی دے وسنیک سن، جنہاں وچوں اک نوجوان مغل دور دوران، بنگے دے نیڑلے پنڈ کھٹکڑ کلاں وچ آ وسیا سی۔ نارلی پنڈ دے ذمیندار سندھو-جٹّ سن اتے بھگت سنگھ دے پروار دی وی ایہی جات-گوت سی۔ بھگت سنگھ دے دادا س۔ ارجن سنگھ نے 1898 وچ نویں نہری آبادی لائلپر دے پنڈ چکّ بنگا وچ انگریزی حکومت دی پنجھی ایکڑ زمین الاٹ کرن دی پیش کش پروان کر لئی سی۔ جدوں بھگت سنگھ دے پیؤ س۔ کشن سنگھ نے 1917–18 وچ لاہور دے باہروار اک چھوٹے پنڈ کھواسریاں وچ زمین خرید لئی تے سارا ٹبر اتھے رہن لگ پیا۔ شہید بھگت سنگھ دے عدالتی ریکارڈ وچ اوہناں دے پنڈ والے مکان دی تلاشی دا گواہ (سرکاری گواہ نمبر 401) وی پنڈ چمروپر دا دل مہمدّ نمبردار سی۔ شہید دے ماں جی سری متی ودیاوتی دے اک انٹرویو وچ اوہناں اچیچے طور تے ذکر کیتٔے کہ ‘‘بے بے جی میری پھانسی پچھوں تسیں بنگے چلے جائیو، تہانوں اتھے کسے نے نہیں وسن دینا۔’’ پچھوں ایہہ زمین س۔ کشن سنگھ نے 1947 ویلے دے بدلدے حالات وچ اس سال دے شروع وچ ہی کسے مسلمان نوں ویچ دتی سی۔ بھگت سنگھ بارے ساریاں سرکاری دستاویزاں وچ اوہدا پنڈ کھواسریاں لاہور ہی درج اے۔

جیل دے دن

جیل وچ بھگت سنگھ نے قریب 2 سال گزارے۔ مقدمے دوران اس نے اپنی رہائی لئی بھورا وی زور نہیں لگایا پر دیش دی آزادی لئی آخری ساہ تک لڑن دا اعلان کیتا۔ اس دوران اوہ کئی انقلاب کاری سرگرمیاں نال جڑیا رہا۔ اس دی پڑھائی وی جاری رہی۔ اس دوران اس نے کئی طرحاں نال پونجیپتیاں نوں اپنا ویری دسیا اے۔ اس نے لکھیا کہ مزدوراں دا استحصال کرن والا اک بھارتی ہی کیوں نہ ہووے اوہ اوہناں دا ویری اے۔ اس نے جیل وچ انگریزی وچ اک لیخ وی لکھیا جسدا سرلیخ سی 'میں ناستک کیوں ہاں۔' جیل وچ اس نے اتے باقی ساتھیاں نے 64 دناں تک بھکھ ہڑتال کیتی۔ 5 جولائی 1929 نوں پنڈت جواہرلال نہرو نے کانگرس سیکٹری دی حیثیت نال پریس نوں اک بیان دتا - "میں بہت دکھ نال بھگت سنگھ اتے دتّ دی بھکھ ہڑتال دا خبراں سنیا اے۔ پچھلے 20 جاں زیادہ دناں توں اوہناں نے کجھ وی کھان توں اپنے آپ نوں دور رکھیا اے۔ مینوں پتہ چلیا اے کہ زبردستی وی کھانا کھلایا جا رہا اے۔ اجیاے، اپنی اچھا نال اپنائے کشٹ دے وقت ساڈے سبھ دے دل اوہناں دے ول امڈدے ہن۔ اوہ اپنے کسے سبیکار لئی بھکھ ہڑتال تے نہیں ہن، سگوں سیاسی قیدیاں دی حالت عام لئی اجیہا کر راے ہن۔ جویں-جویں دن گزر راے ہن اسیں اس اوکھی امتحان نوں بڑی اتیجنا نال ویکھدے رہانگے اتے من وچ تیبر اچھا رکھانگے کہ ساڈے ایہہ دونوں بہادر بھرا اس اگنی-پرکھیا وچ کامیاب ہون۔"

فانسی

لاہور وچ سانڈرس دے قتل، اسمبلی وچ بمب دھماکہ آدی کیس چلے۔ 7 اکتوبر، 1930 نوں ٹربیونل دا فیصلہ جیل وچ پہنچیا۔ بھگت سنگھ، سکھدیو اتے راجگرو نوں پھانسی؛ کملناتھ تواڑی، وجی کمار سنہا، جیدیو کپور، شو ورما، گیا پرساد، کشوری لال اتے مہانویر سنگھ نوں عمر قید، کندن لال نوں ستّ اتے پریم دتّ نوں تن سال قید-اے-بامشقت دی سزا سنائی گئی۔ بٹکیشور دتّ اتے بھگت سنگھ نوں اسمبلی بمب کانڈ لئی عمر قید دی سزا دا فیصلہ سنایا گیا۔

بھگت سنگھ دا دیش دے نوجواناں دے نام سنیہا

بھگت سنگھ دی موت دا سرٹیفکیٹ

23 مارچ 1931 نوں شامی قریب 7 وجع کے 33 منٹ تے اوہناں نوں اتے اوہناں دے دو ساتھیاں راجگرو اتے سکھدیو نوں فانسی دے دتی گئی۔ فانسی تے جان توں پہلاں اوہ لینن دی جیونی پڑھ رہا سی۔ کیہا جاندا اے کہ جدوں جیل دے ادھیکاریاں نے اس نوں اطلاع دتی کہ اس دی فانسی دا سماں آ گیا اے تاں اس نے کیہا - رکو، اک انقلاب کاری دوجے انقلاب کاری نوں مل رہا اے۔ پھر اک منٹ دے بعد کتاب چھت دے ول اچھال کے اوہناں نے کیہا - چلو ۔

فانسی تے جاندے سماں اوہ تنوں گا رhے سن -

؛؛؛'دلوں نکلیگی نہیں مرکے وی وطن دی الفت'

؛؛؛'میری مٹی توں وی خوشبو-اے-وطن آئیگی۔.'

فانسی دے بعد کوئی تحریک نہ بھڑک جاوے اسدے ڈر توں انگریزاں نے پہلاں اوہناں لاشاں دے ٹکڑے کیتے اتے پھر بوریاں وچ بھر کے فروزپور دے ول لے گئے جتھے مٹی دا تیل پا کے ایہناں نوں جلایا جان لگا۔ پنڈ دے لوکاں نے اگّ ویکھی تاں کول آئے۔ اس توں ڈرکے انگریز اوہناں دیاں لاشاں دے ادھجلے ٹکڑے ستلج ندی وچ سٹکے بھجن لگے۔ جدوں پنڈ والے کول آئے تاں اوہناں نے اوہناں دیاں لاشاں دے ٹکڑیاں نوں اکٹھا کرکے تکنیک وت داہ سنسکار کیتا۔ اسدے بعد لوک انگریزاں دے نال نال گاندھی جی نوں وی اوہناں دی موت دا ذمہ وار سمجھن لگے۔ اس کارن جدوں گاندھیجی کانگرس دے کراچی سیشن وچ حصہ لین جا راے سن تاں لوکاں نے کالے جھنڈیاں دے نال گاندھیجی دا استقبال کیتا۔

بھگت سنگھ نوں ہندی، اردو، پنجابی اتے انگریزی دے علاوہ بنگلا وی آؤندی سی جو کہ اوہناں نے بٹکیشور دتّ توں سکھی سی۔ اس دا یعقین سی کہ اس دی شہادت نال بھارتی جنتا ہور بے چین ہو جاوے گی اتے اجیہا اس دے زندہ رہن نال شاید ہی ہو سکے۔ اس کارن اس نے سزا سناؤن دے بعد وی معافی نامہ لکھن توں انکار کر دتا۔ اس نے انگریزی سرکار نوں اک پتر لکھیا جس وچ کیہا گیا سی کہ اوہناں نوں انگریزی سرکار دے کھلاپھ بھارتیاں دی لڑائی دے جنگی قیدی سمجھیا جاوے اتے پھانسی دین دی تھاں گولی نال اڈا دتا جاوے۔

پھاسی توں پہلاں 3 مارچ نوں اپنے بھرا کلتار نوں لکھے پتر وچ اوہناں نے لکھیا سی -

؛اسے یہ فکر اے ہردم ترجے جفا کیا اے ؛؛ہمیں یہ شوق اے دیکھیں ستم کی انتہا کیا اے ؛؛؛دہر (دنیا) سے کیوں کھپھا رہیں، ؛؛؛؛چرکھ (اسمان) سے کیوں گلہ کریں ؛؛؛؛؛سارا جہاں عدو (دشمن) صحیح، آؤ مقابلہ کریں۔

اس توں اوہناں دی سورمرفتار دا اندازا لایا جا سکدا اے۔

کھیاتی اتے اعزاز

سکھدیو، راجگرو اتے بھگت سنگھ دے پھااے لٹکائے جان دی خبر - لاہور دے ٹریبیون دے مکھ ورقے تے

فائل:Bhagat Singh The Tribune.jpg

انقلاب کاریاں دے لہو نال بھجی ‘دِ ٹربیون’ اخبار دی 25 مارچ 1931 دی کاپی جو کھٹکڑ کلاں وچ ‘شہید-اے-اعظم بھگت سنگھ میوزیم’ وچ رکھی ہوئی اے

اوہناں دی موت دی خبر نوں لاہور دے دینک ٹربیون اتے نیویارک دے اک پتر ڈیلی ورکر نے چھاپیا۔ اسدے بعد وچ وی مارکسسٹ پتراں وچ اوہناں بارے لیکھ چھپے، پر بھارت وچ اوہناں دناں مارکسسٹ پتراں دے آؤن تے روک لگی ہوئی سی اس لئی بھارتی بدھیجیویاں نوں اسدی خبر نہیں سی۔ دیش بھر وچ اوہناں دی شہادت نوں یاد کیتا گیا۔ دکھن بھارت وچ پیریار نے اس دا لیکھ 'میں ناستک کیوں ہاں' تے اپنے ساپتاہک پتر دے 22- 29 مارچ، 1931 دے انک وچ تمل وچ سمپادکی لکھیا۔ اس وچ بھگت سنگھ دی تعریف کیتی گئی سی اتے اس دی شہادت نوں گاندھیواد دے اپر فتح دے روپ وچ ویکھیا گیا سی۔

مہاتما گاندھی اتے بھگت سنگھ دی پھانسی

بھگت سنگھ دی پھانسی دے تعلقات وچ مہاتما گاندھی دے کردار بارے کئی اصول پرچلت ہن۔ اک اصول ایہہ اے کہ مہاتما گاندھی بھگت سنگھ دی پھانسی نوں روک سکدا سی، لیکن اجیہا کرن توں پرہیز کیتا۔ اک ہور اصول اے کہ گاندھی جی نے بریٹیش دے نال مل کے سازش رچی اتے بھگت سنگھ نوں مروایا اے۔ گاندھی دے سپوٹراں کہ دلیل اے کہ گاندھی جی اس پوزیشن وچ نہیں سی کہ بریٹیش حکومت نوں پھانسی توں روک سکدے۔ سگوں اوہ دعوہ کردے ہن کہ اوہ بھگت سنگھ دے جیون نوں بچاؤن دے لئی اوہناں نے پوری واہ لئی۔ اوہناں دا ایہہ وی کہنا اے کہ آزادی تحریک وچ بھگت سنگھ دے کردار نیتا وجوں گاندھی جی دے کردار لئی کوئی خطرہ نہیں سی اے۔ اس لئی کوئی کارن نہیں سی کہ بھگت سنگھ دی موت چاہندے۔ گاندھی جی، تاں سگوں ہمیشہ بھگت سنگھ دی دیسبھرفتار دے اک مہان پرستار سی۔ کجھ لوکاں دا خیال اے کہ بھگت سنگھ نوں پھانسی لاؤنا انگریز پالیسی دیاں سبھ توں بااثر چالاں وچوں اک سی۔ اوہناں نے اک تیر نال دو نشانے پھنڈ دتے۔ بھگت سنگھ ورگے ذہین آگوُ نوں ختم کر دتا اتے نال ہی گاندھی جی نوں شکی بنا دتا۔ عامَ لوکاں دا گمراہ ہونا تاں سوکھا ہی سی۔ آگوآں دا وڈا حصہ وی اج تک گمراہ ہندا آ رہا اے۔جدوں کوئی نقطہ سچا جاں جھوٹھا لوک من وچ گھر کر جاوے تاں اتہاس دے تتھاں دا کوئی واہ نہیں چلدا ہندا۔پر دیش واسیاں دیاں بھاوناواں دا تقاضہ ایہہ سی کہ مہاتما گاندھی وائسرائے لارڈ ارون نال چلدی گل بات وچ ایہناں نوجواناں دی پھانسی دی منسوخی نوں اک شرط بناؤن، پر جے سرکار پھانسی لاؤن تے بضد راے تاں اوہ گل بات وچوں واک آؤٹ کرن، پر اجیہا کجھ نہ ہویا۔ گاندھی-ارون پیکٹ ہو گیا، پر سازاواں قایم رہیاں۔

مر کے ہور وی طاقتور

اج وی بھارت اتے پاکستان دی جنتا اوہناں نوں آزادی دے دیوانے دے روپ وچ ویکھدی اے جسنے اپنی جوانی سمیت ساری زندگانی دیش لئی وقف کر دتی۔ سگوں ہندوستان دے قومی پروجیکٹ دے لاگوُ ہون وچ وڈے کھپیاں نے بھگت سنگھ دے بمب نوں ادریویں دی پٹھّ نال مڑ ساجن دا عمل سرو کر دتا اے۔ 2007-08 وچ بھگت سنگھ دے صدی سماروحاں نوں خاص کر پنجاب وچ جنے لامسال اتساہ نال منایا گیا اس توں ایہہ واضع ہو جاندا اے کہ آزادی لئی قربانیاں دا پرتیک بھگت سنگھ دا بمب اتے اسدے وچار سیاسی پروچناں وچ نکھیڑے دا نقطہ ثابت ہونگے۔ویلے دے بیتن نال تے بھارتی جن گروہاں دیاں سبھ پراپتیاں دے باو جود سماجی نہ-برابری قایم اے، سگوں ہور وی گمبھیر روپ دھارن کر گئی اے۔ اوہناں دا اچھت انقلاب نہیں آیا تے نہ ہی نیڑ مستقبل وچ اس دے واپرن دیاں سمبھاوناواں روشن نظر آؤندیاں ہن۔

بھگت سنگھ دیاں لکھتاں

• میں ناستک کیوں ہاں
• ڈریملینڈ دے کردار
• اچھوت دا سوال
• پنجاب دے گورنر نوں لکھی چٹھی

"میں کالج وچ اپنے کجھ استاداں دا چہیتا سی تے کجھ مینوں ناپسند کردے سن۔ میں بہتا پڑاکو نہیں سی۔ میں اک شرماکل لڑکا سی تے اپنے مستقبل بارے بہتا آشاوادی نہیں سی۔"

— میں ناستک کیوں ہاں

• بھگت سنگھ دی جیل نوٹ بک بھگت سنگھ پربدھّ شخصیت تے سبھ توں ودھ روشنی اوہناں دی جیل نوٹ بکّ پاؤندی اے۔ انھاں دے من پسند لکھاریاں دی لسٹ بہت لمی سی۔ جیک لندن توں لے کے عمر کھیام تک اسدے مطالعہ دے دائرے وچ آؤندے سن۔ عمر کھیام دے انگریزی ترجمہ وچوں نوٹ دے دو ٹوٹیاں دا پنجابی روپ دیکھو :

 
؛؛Ah my Beloved، fill the Cup that clears
؛؛To-day of past Regrets and future Fears

؛؛او میری محبوب بھر پیالہ اک جام پلا دے
؛؛جو بیتے دا افسوس تے بھلک دا ڈر مٹا دے

؛؛Here with a loaf of Bread beneath the Bough
؛؛A flask of wine، a Book of verse — and thou

؛؛Beside me singing in the wilderness
؛؛And wilderness is Paradise now!
؛؛ہرے بھرے اک رخّ دی ٹھنڈی چھاویں ہووے کولے جو شعری پٹاری
؛؛دیکے مد پیالہ تو مینوں چھوہیں گیت پیاری
؛؛کسے ویرانے وچ وی سانوں مل جاوے جو روٹی
؛؛اوہ ویرانہ جاپے مینوں سرگاں کولوں بھاری(پنجابی ترجمہ - س س جوگی)
؛؛

حوالے

کم دا حوالہ اتے ببلیؤگرافی

• (رکنیت درکار)زمرہ:زر اشتراک درکار مواد کے روابط پر مشتمل صفحات
• سانچہ:Dubious
• Datta, Vishwanath (2008). Gandhi and Bhagat Singh. Rupa & Co.. ISBN 978-81-291-1367-2. 
• (2007) To make the deaf hear: ideology and programme of Bhagat Singh and his comrades. Three Essays Collective. ISBN 978-81-88789-56-6. 
• (2015) A revolutionary history of interwar India : violence، image، voice and text. New York: OUP. ISBN 978-0-19-021715-0. 
• Nair, Neeti (2011). Changing Homelands. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-05779-1. 
• Noorani, Abdul Gafoor Abdul Majeed [1996] (2001). The Trial of Bhagat Singh: Politics of Justice. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-579667-4. 
• (2010) Radical Politics in Colonial Punjab: Governance and Sedition. London: Routledge. ISBN 978-0-415-45688-3. 
• (1993) Autobiography of Bhai Sahib Randhir Singh: freedom fighter، reformer، theologian، saint and hero of Lahore conspiracy case، first prisoner of Gurdwara reform movement. Bhai Sahib Randhir Singh Trust. 
• (2007) Bhagat Singh: The Eternal Rebel. Delhi: Publications Division. ISBN 978-8123014814. 
• (2005) The hanging of Bhagat Singh : complete judgement and other documents. Chandigarh: Unistar. 

باہرلے لنک

• Bhagat Singh biography، and letters written by Bhagat Singh
• His Violence Wasn't Just About Killing، Outlook
• The indomitable courage and sacrifice of Bhagat Singh and his comrades will continue to inspire people، The Tribune