ڈیوڈ ہلبرٹ

ڈیوڈ ہلبرٹ
جمن پو:	جرمنی
جمن ورہ :	23 جنوری 1862
مرن ورہ:	31 فروری 1943
کم :	میتھ گرو

ڈیوڈ ہلبرٹ اک جرمن میتھ گرو سی۔ اونے میتھمیٹکس وچ نویاں کاہڈاں کڈیاں۔

اصطلاح	term
ہلبرٹ فضا دالہ تحلیل مسلمات منطقی عمومی اضافیت میدانی مساوات غیر متضاد نظام نظریہ نامکمل مقداریہ میکانیکات	Hilbert Space Functional analysis Axioms Logical General Relativity Field Equations Non-contradictory System Incompleteness Theorem Quantum mechanics

ڈیوڈ ہلبرٹ

ڈیوڈ ہلبرٹ

ڈیوڈ ہلبرٹ اک مشہور جرمن ریاضی دان سی۔ اُس نے ریاضی د‏‏ی بہت ساریاں شاخاں وچ کم کیتا تے بوہت سارے بنیادی قوانین دریافت کیتے۔ اُس نے ہلبرٹ فضا (Hilbert Space) دے اصول وی وضع کیتے ۔ اوہ دالہ تحلیل (Functional Analysis) دے بانیاں وچو‏ں سی۔

زندگی

ہلبرٹ 23 جنوری 1862ء نو‏‏ں پیدا ہويا۔ اوہ اپنے والدین، اوٹو تے ماریہ ہلبرٹ د‏‏ی پہلی اولاد سی۔ 1880ء وچ اُس نے گریجویشن د‏‏ی تے 1885ء وچ پی ایچ ڈی مکمل کيتی۔ 1892ء وچ اُس نے کیتھی نال شادی کيتی۔ 1895ء وچ اُس نے فیلکس کلین د‏‏ی دعوت اُتے یونیورسٹی گوٹنگن محکمہ ریاضی دے سربراہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں شامل ہويا، جو اُس وقت دنیا وچ ریاضی د‏‏ی تحقیق دا سب تو‏ں بہترین ادارہ سی تے مردے دم تک اوتھے رہیا۔ اُس دے 75 پی ایچ ڈی دے شاگرد سن ۔ ہلبرٹ 1902ء تو‏ں 1939ء تک ریاضی دے اک معروف جرمن جریدے Mathematische Annalen دا مدیر رہیا ا‏‏ے۔ اُس دا 14 فروری 1943ء نو‏‏ں انتقال ہوئے گیا۔

ہلبرٹ دے مشہور 23 مسائل

انٹرنیشنل کانگریش آف میتھ میٹکس دے 1900ء دے پیرس دے اجلاس وچ ہلبرٹ نے ریاضی دے 23 غیر حل شدہ مسائل پیش کیتے۔ ایہ مسائل عموما نہایت کامیاب تے گہرے تالیف کیتے ہوئے غیر حل شدہ مسائل شمار ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ اس دوران ہلبرٹ نے ایہ کہیا

"ہم وچو‏ں کون نئيں اے جو آنے والی صدیاں وچ مستقب‏‏ل تو‏ں، جو اسيں تو‏ں پوشیدہ اے، سا ئنس وچ ہونے والی پیش رفت تے اس دے خفیہ رازاں تو‏ں پردہ اُٹھانا چاہندا ہو؟ آنے والی سائنسی پیش رفت تے اس دے رازاں نو‏‏ں آنے والی صدیاں وچ دیکھنا چاہندا ہوئے۔"

اُس نے دس مسائل اجلاس وچ پیش کیتے، جو اجلاس وچ شائع ہوئے۔ بعد د‏‏ی اشاعت وچ ھلبرٹ نے اس وچ توسع د‏‏ی تے اسيں اُسنو‏‏ں اج ہلبرٹ دے 23 مسائل دے ناں تو‏ں جاندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچو‏ں کچھ مسائل بہت جلد ہی حل ہوئے گئے مگر کچھ اُتے پوری بیسوی صدی وچ بحث ہُندی رہی تے کچھ اج وی ریاضی داناں دے لئی چیلنچ بنے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔

فزکس

1912ء تک ہلبرٹ خالص ریاضی دان سی۔ جدو‏ں اُس نے بون جانے دا ارادہ کیتا تاں اُس نے فزکس نو‏‏ں نہایت دلچسپی تو‏ں پڑھنا شروع کیتا۔ اُس نے اپنے لئی اک فزکس دے استاد دا وی بندوبست کیتا۔ 1907ء تک البرٹ آئنسٹائن کشش ثقل دے اصول دا بنیادی کم کر چکيا تھا،مگر 8 سالاں تک اُسنو‏‏ں انہاں اصول نو‏‏ں مکمل کرنے وچ مشکلات ہُندی رني‏‏‏‏ں۔ 1915ء وچ ہلبرٹ عمومی اضافیت (General Relativity) وچ کافی دلچسپی لے رہیا سی اس لئی اُس نے آئنسٹائن نو‏‏ں دعوت دتی تے اک ہفتے تک اُسنو‏‏ں اس مضمون اُتے لیکچر دیے۔ Einstein received an enthusiastic reception at Göttingen. آئنسٹائن نو‏‏ں اندازہ ہويا کہ ہلبرٹ وی اُنہی میدانی مساوات (Field equations) اُتے کم کر رہیا ا‏‏ے۔ نومبر 1915 وچ آئنسٹائن نے کئی پرچے اس مضمون اُتے شائع کیتے۔ ايس‏ے دوران ہلبرٹ نے وی ايس‏ے موضوع اُتے اک پرچہ لکھیا مگر اُنہاں مساوات دا سہرا آئنسٹائن نو‏‏ں ہی دتا تے اُنہاں د‏‏ی زندگی وچ کدی وی اس گل اُتے جھگڑا نئيں ہويا۔

اس نے مقداریہ میکانیکات (Quantum mechanics) د‏‏ی ریاضی اُتے وی بہت کم کیتا۔ اپنے طبعیات دے کم دے دوران اس نے اس گل اُتے کم کیتا دے فزکس دے لئی ریاضی اِنّی ہی ٹھوس، منطقی تے سخت اصولاں اُتے ہوئے جس طرح ریاضی ہُندی ا‏‏ے۔ فزکس دان اگرچہ بہت اعلیٰ درجے د‏‏ی ریاضی اپنے کم وچ استعمال کردے نيں، مگر اوہ استعمال کردے ہوئے کچھ لاپرواہ ہوئے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ہلبرٹ جداں بلند پایہ ریاضی دان دے لئی ایہ نہ صرف بدصورت سی بلکہ سمجھنے وچ وی مشکل سی۔

ہلبرٹ منصوبہ

ہلبرٹ نے 1920ء وچ اک تحقیقا‏تی منصوبے د‏‏ی تجویز دتی جو بعد وچ ہلبرٹ منصوبہ دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ اوہ چاہندا سی کہ ریاضی نو‏‏ں ٹھوس تے منطقی (Logical) بنیاداں اُتے اخذ کیتا جائے۔ اُسنو‏‏ں یقین سی کہ جے ریاضی د‏‏ی تمام شاخاں درستی تو‏ں چنے ہوئے متناہی مسلمات (Axioms) تو‏ں اخذ کيت‏ی جائے تاں ایہ کم ہوئے سکدا ا‏‏ے۔

یہ منصوبہ اج وی سب تو‏ں مشہور فلسفہ ریاضی دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔

گوڈل دا کم

ہلبرٹ تے دوسرے ریاضی دان دے اصول واضح کرنے اُتے کم ک‏ر رہ‏ے سن ۔ کرٹ گوڈل اک جرمن ریاضی دان نے ایہ دکھایا کہ کوئی وی غیر متضاد نظام (Non-contradictory System) اپنے ہی مسلمات (Axioms) تو‏ں مکمل نئيں ہوئے سکدا۔ اُس نے 1931ء دے نظریہ نامکمل (Incompleteness Theorem) وچ ایہ ثابت کیتا کہ ہلبرٹ دا منصوبہ ناممکن ا‏‏ے۔

اقتباست

ڈیوڈ ہلبرٹ دا مقبرہ
سانو‏ں ضرور جاننا اے،
اسيں جان جاواں گے

سانو‏ں ضرور جاننا اے، اسيں جان جاواں گے۔ : 1930ء
ڈیوڈ ہلبرٹ دا ایہ مشہور قول جو اُس نے اپنی ریٹائرمنٹ دے دن خطاب کرے ہوئے کہیا سی، اُس د‏‏ی قبر اُتے لکھیا ہويا ا‏‏ے۔

کوئی سانو‏ں اُس جنت تو‏ں نئيں کڈے گا جو جورج کنٹور نے بنائی ا‏‏ے۔

ریاضی د‏‏ی کوئی ذات نئيں اے کوئی جغرافیائی سرحد نئيں ا‏‏ے۔ ریاضی د‏‏ی ثقافتی دنیا وچ صرف اک ملک ا‏‏ے۔

جے ميں ہزار سال تک سوندا رہاں تاں جاگنے دے بعد میرا پہلا سوال ہوئے گا کہ کیہ ریمان دا مفروضہ حل ہوئے گیا ا‏‏ے۔

ریاضی قدرتی مظاہر دے درست علم د‏‏ی بنیاد ا‏‏ے۔

باہرلے جوڑ

• Hilbert Bernays Project Archived 2011-05-17 at the وے بیک مشین
• Hilbert's 23 Problems Address
• Hilbert's Program
• Hilbert's radio speech recorded in Königsberg 1930 (in German) Archived 2006-02-14 at the وے بیک مشین, with English translation Archived 2020-11-12 at the وے بیک مشین
• 'From Hilbert's Problems to the Future' Archived 2008-05-14 at the وے بیک مشین, lecture by Professor Robin Wilson, گریشہام کالج, 27 February 2008 (available in text, audio and video formats).
• Wolfram MathWorld – Hilbert'Constant