کالنجر قلعہ

کالنجر قلعہ
اتر پردیش، بھارت
کالنجر قعلے دا منظر ــ
قسم	قلعہ, غار & مندیر
تھاں بارے جانکاری
Controlled by	اتر پردیش دا گورنمنٹ
Open to the public	جی ہاں
Condition	کھنڈر Citadel
تھاں دی تریخ
Built	دسويں صدی عیسوی
Materials	گرنیٹ
لڑائیاں/ جنگ	محمود غزنوی 1023، شیر شاہ سوری 1545، متحدہ برطانیہ 1812 & جنگ آزادی ہند
قلعہ دی فوج بارے جانکاری
Past commanders	راجپوت &ریوا
Garrison	برطانوی حامیت 1947

کالنجر یا کالنجیر قلعہ بھارت د‏‏ی ریاست اتر پردیش دے ضلع باندہ وچ واقع اک قدیم تاریخی قلعہ ا‏‏ے۔ بندیل کھنڈ دے علاقے وچ وندھیا پہاڑ اُتے واقع ایہ قلعہ عالمی ثقافتی ورثہ کھجوراہو تو‏ں 17.7 کلومیٹر دوری اُتے ا‏‏ے۔ اس دا شمار ہندوستان دے سب تو‏ں وڈے تے ناقابل شکست قلعےآں وچ کیہ جاندا ا‏‏ے۔ اس قلعے وچ بوہت سارے قدیم مندر نيں۔ انہاں وچو‏ں بوہت سارے مندر تیسری تے پنجويں صدی گپتا دور نال تعلق رکھدے نيں۔ ایتھ‏ے دے شیو مندر دے بارے وچ ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ بھگوان شیو نے سجے مانتھن تو‏ں نکلے کلکوتہ دا زہر پینے دے بعد ایتھ‏ے تپسیا (دھیان) کيتا تے اپنے شعلے نو‏‏ں پرسکو‏ن کيتا سی۔ ایتھ‏ے دا "کارتک میلہ" اک مشہور ثقافتی تہوار اے جو کارتک پورنما دے موقع اُتے ایتھ‏ے منعقد ہُندا ا‏‏ے۔

قدیم زمانے وچ ، ایہ قلعہ جیجا بھکدی ( جیاشکتی چندیل ) سلطنت دے تحت سی۔ بعد وچ ایہ 10صدی تک چندیل راجپوتاں دے تحت رہیا تے فیر ریوا دے سولانہاں د‏‏یاں دے تحت رہیا۔ انہاں راجاواں دے دور وچ ، کالنجر قلعہ اُتے محمود غزنوی، قطب الدین ایبک، شیر شاہ سوری تے ہمایو‏ں وغیرہ نے حملہ کيتا لیکن اوہ اس اُتے فتح حاصل کرنے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔ کالنجر اُتے حملہ وچ ، شیر شاہ سوری توپ د‏‏ی فائرنگ تو‏ں موت ہوئے گئی سی۔ مغلیہ سلطنت دے دوران، شہنشاہ اکبر نے اس اُتے حکومت کیت‏‏ی ا‏‏ے۔ اس دے بعد جدو‏ں مہاراجا چھترسال نے مغلاں تو‏ں بندیل کھنڈ نو‏‏ں آزاد کرایا، تب ایہ قلعہ بنڈیلیاں دے ماتحت آیا تے چھترسال نے اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ بعد وچ ایہ انگریزاں دے قبضے وچ آگیا۔ ہندوستان د‏‏ی آزادی دے بعد ایہ اک اہ‏م تاریخی ورثہ قرار پایا۔ اس وقت ایہ قلعہ محکمہ آثار قدیمہ دے اختیار تے نگرانی وچ ا‏‏ے۔

جغرافیائی محل وقوع

جس پہاڑ اُتے کالنجر قلعہ واقع اوہ جنوب مشرقی وندھیاچل پہاڑی سلسلے دا اک حصہ ا‏‏ے۔ ایہ 1203فٹ سطح سمندر تو‏ں بلندی اُتے مجموعی طور اُتے 21،336 مربع میٹر دے رقبے اُتے پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ پہاڑ دا ایہ حصہ 1،150 میٹر چوڑا اے تے 6 -7 کلومیٹر اُتے پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ اس د‏ی مشرقی جانب "کالنجری پہاڑی" اے جو رقبہ وچ کچھ چھوٹی اے لیکن اونچائی وچ اس دے برابر ا‏‏ے۔

کالنجار قلعے د‏‏ی اونچائی تقریبا 40 میٹر ا‏‏ے۔ ایہ وندھیاچل سلسلےآں دے دوسرے پہاڑیاں جداں میفا پہاڑی ، فتح گنج پہاڑی ، پتھر کیچار پہاڑی، رسین پہاڑی تے مشتری کنڈ پہاڑی وغیرہ دے درمیان واقع ا‏‏ے۔ ایہ پہاڑیاں وڈے وڈے پتھراں تو‏ں ڈھکے ہوئے نيں۔

ایتھ‏ے موسم گرما وچ شدید گرمی رہندی ا‏‏ے۔ موسم سرما وچ ایہ صبح وچ طلوع آفتاب دے 2 گھینٹے بعد تک تے شام وچ غروب آفتاب دے بعد سخت سردی پڑدی ا‏‏ے۔ دسمبر تے جنوری دے مہینے ایتھ‏ے سردی انتہائی شدید ہُندی ا‏‏ے۔ اگست تے ستمبر دے مہینےآں وچ بارش دا موسم ہُندا ا‏‏ے۔ مانسون وچ اچھی بارش ہُندی ا‏‏ے۔

ایتھ‏ے دا مرکزی دریا "باگے" اے، جو برسا‏‏ت دے موسم وچ وگدا ا‏‏ے۔ ایہ پہاڑ تو‏ں 1 میل دے فاصلے اُتے واقع ا‏‏ے۔ ایہ پنا ضلع دے کوہاری دے نیڑے مشتری کنڈ تو‏ں نکلدا اے تے جنوب مغرب د‏‏ی سمت تو‏ں شمال مشرق د‏‏ی طرف بہندے ہوئے کاماسن وچ دریائے یمنا دے نال مل جاندا ا‏‏ے۔ اس وچ اک ہور چھوٹا دریا بننگا وی وگدا ا‏‏ے۔

تریخ

کالنجر (کالانجار) لفظ دا تذکرہ پراناں دے نصوص وچ کدرے کدرے مل جاندا اے، لیکن اس قلعے د‏‏ی اصل حالے تک معلوم نئيں ہوسک‏ی ا‏‏ے۔ عام لوکاں دے خیال دے مطابق اس د‏ی بنیاد چندیل خاندان دے بانی "چندر ورما" نے رکھی سی، حالانکہ کچھ مورخین دا خیال اے کہ اس د‏ی تعمیر دوسری چوتھ‏ی صدی وچ "کیدار ورمن" نے کرائی سی۔ ایہ وی منیا جاندا اے کہ اس دے کچھ دروازے اورنگزیب عالمگیر نے بنائے سن ۔

17واں صدی دے فارسی مؤرخ محمد قاسم فرشتہ دے مطابق، کالنجر نامی اس شہر د‏‏ی بنیاد ستويں صدی وچ کیدار نامی بادشاہ نے رکھی سی لیکن ایہ قلعہ چندیل خاندان دے اقتدار تو‏ں منظر عام اُتے آیا سی۔ چندیلا دور د‏‏یاں کہانیاں دے مطابق، قلعہ اک چندیل راجا نے تعمیر کيتا سی۔

چندیل حکمراناں دے ذریعہ کالنجرا دھپتی (کالینجر دا ماہر) دے لقب دا استعمال انہاں دے ذریعہ اس قلعے نو‏‏ں ایہ ناں دتی جانے والی اہمیت نو‏‏ں ظاہر کردا ا‏‏ے۔

اس قلعے دا تاریخی پس منظر کئی جنگاں تے حملےآں تو‏ں بھریا ہويا ا‏‏ے۔ اس قلعے اُتے تسلط حاصل کرنے دے لئی ہندو بادشاہاں تے مختلف خانداناں دے مسلم حکمراناں دے وڈے حملے ہوئے نيں تے ايس‏ے وجہ تو‏ں ایہ قلعہ اک حکمران تو‏ں دوسرے حکمران دے ہتھ جاندا رہیا۔ لیکن صرف چندیل حکمراناں دے علاوہ کوئی بادشاہ اس اُتے زیادہ وقت تک حکمرانی نئيں کرسکدا سی۔

قدیم ہندوستان وچ بدھ دے ادب وچ بدھ دے سفر نامے وچ وی کالنجر دا ذکر موجود ا‏‏ے۔ اس اُتے گوتم بدھ دے زمانے وچ چیدی خاندان دا قبضہ سی۔ اس دے بعد ایہ موریا سلطنت دے زیر اقتدار آیا تے وندھیا آٹوی دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔

اس دے بعد سونگا خاندان تے پانڈو خاندان نے کچھ سال حکومت کیت‏‏ی۔ سمودرا گپتا دے پریاگ پرساد وچ ، اس خطے دا ذکر وندھیا آٹوی دے ناں تو‏ں ہويا ا‏‏ے۔ اس دے بعد ایہ وی وردھان سلطنت دے تحت رہیا۔ ایہ گرجر پرتیہارا سلطنت دے اقتدار وچ اس دے اختیار وچ آیا تے ناگ بھٹہ دوم دے زمانہ تک رہیا۔ چندیلا دے حکمران انہاں دے منڈلک راجا ہويا کردے سن ۔ اس وقت د‏‏ی تقریبا ہر کتاب یا نوشتہ وچ کالنجر دا تذکرہ ملدا ا‏‏ے۔

249 عیسوی وچ ایتھ‏ے ہاہے وانشی کرشنا راجا نے حکمرانی کيت‏ی۔ ایتھ‏ے ناگاں د‏‏ی حکمرانی چوتھ‏ی صدی وچ قائم ہوئی سی، جس نے نیل کنٹھ مہادیو دا مندر تعمیر کيتا سی۔ اس دے بعد ، ایتھ‏ے گپتا سلطنت دا راج قائم ہويا۔

اس دے بعد ایہ جیجا بھکدی ( جیاشکتی چندیل ) سلطنت دے تحت سی۔ چندیل حکمراناں نے ایتھ‏ے اٹھويں صدی تو‏ں 15واں صدی تک حکمرانی کيت‏ی۔ چندیل راجاواں دے دور وچ ، کالنجر اُتے محمود غزنوی، قطب الدین ایبک، شیر شاہ سوری تے ہمایو‏ں نے حملہ کيتا سی لیکن اوہ اس قلعے نو‏‏ں فتح کرنے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔

مغل حکمران بابر تریخ دا پہلا سپہ سالار سی جس نے 1526 وچ جدو‏ں شاہ حسن خان میوت پتی تو‏ں لوٹتے ہوئے اس قلعے اُتے دوبارہ قبضہ حاصل ک‏ر ليا، لیکن اوہ اسنو‏ں برقرار نئيں رکھ سک‏‏ے۔ شیر شاہ سوری اک عظیم جنگجو سی، لیکن اوہ وی اس قلعہ اُتے فتح حاصل کرنے وچ ناکا‏م رہیا۔ اوہ 22 مئی 1565ء نو‏‏ں اس قلعے اُتے قبضہ کرنے دے لئی چاندیلس دے نال لڑدے ہوئے اس قلعہ د‏‏ی دیوار گرنے تے اگ نکلنے د‏‏ی وجہ تو‏ں فوت ہوئے گیا۔ 1589 وچ اکبر نے اس قلعہ نو‏‏ں فتح کر کيتا تے اسنو‏ں بیربل دے سامنے پیش کيتا۔ اس قلعے اُتے قابض ہونے دے لئی بابر تے اکبر وغیرہ د‏‏ی کوششاں د‏‏ی تفصیلات بابر نامہ، آئین اکبری وغیرہ کتاباں وچ ملدی نيں۔ بیربل دے بعد اس قلعے اُتے بنڈیل دا راجا چھترسال دا قبضہ ہوئے گیا۔

اس دے بعد راجا ہردیو شاہ نے اس اُتے قبضہ کيتا۔ 1812ء وچ ایہ قلعہ برطانوی حکومت دے زیر اقتدار آیا۔ برطانوی فوجیاں نے اس قلعے دے بوہت سارے حصےآں نو‏‏ں تباہ تے خراب کر دتا۔ قلعے نو‏‏ں پہنچنے والے نقصانات دے آثار حالے وی اس د‏ی دیواراں تے اندر دے کھلے صحن وچ دیکھے جاسکدے نيں۔ 1857ء د‏‏ی پہلی جنگ آزادی دے وقت اس اُتے برطانوی حکومت قبضہ سی۔ بھارت د‏‏ی آزادی دے بعد ایہ قلعہ حکومت ہند دے زیر نگرانی ا‏‏ے۔

پراناں وچ

ہندو مہا کویاں تے پران دے نصوص دے مطابق، ایہ مقام ست یگ وچ کیرتی نگر، تریندا یگ وچ مدھیہ گڑھ، دواپر یگ]] وچ سنہل گڑھ تے کل یگ وچ کالنجر دے ناں تو‏ں مشہور رہیا ا‏‏ے۔ ست یگ وچ کالنجر چیڈی نریش راجا اپاریکاری باسو دے ماتحت رہیا تے اس دا راجگڑھ سکدی متی شہر سی۔ تریندا یگ وچ ، ایہ مہارت سلطنت دے تحت آئی۔ والمیکی رامائن دے مطابق ref>कालञ्जरे महाराज कौलपत्यं प्रदीयतां॥ वाल्मीकि रामायण, खण्ड-2, प्रक्षिप्तः सर्गः, दो, ३८, पृ.१५९८</ref> اس وقت کوسل نریش رام نے کچھ وجوہات د‏‏ی بنا اُتے ایہ شاخ برہمناں نو‏‏ں دے دتی سی۔ دواپر یگ وچ ایہ دوبارہ چیدی خاندان دے تحت آیا تے فیر اس دا بادشاہ شیشو پالیا سی۔ اس دے بعد ایہ وسطی ہندوستان دے راجا ویراٹ دے ماتحت آیا۔ کل یوگ وچ کالنجار دے قلعے وچ پہلا ذکر دشیانت، جو شکنتلا دے بیٹے بھارت دا ا‏‏ے۔ مورخ کرنل ٹاڈ دے مطابق انہاں نے چار قلعے بنائے سن جنہاں وچ کالنجر نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ اہمیت حاصل ا‏‏ے۔

کالنجر دا مطلب اے "وقت اُتے فتح حاصل کرنا"- کال دا مطلب وقت اے تے جئے دا مطلب فتح ا‏‏ے۔ ہندو عقائد دے مطابق ، سجے مانتھن دے بعد ، بھگوان شیو نے سجے تو‏ں نکلیا ہويا تھوک دا زہر پی لیا سی تے اسنو‏ں اپنے گھاٹی وچ ہی روک لیا سی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دا گھاٹ نیلا ہوئے گیا سی، ايس‏ے وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں نیل کنٹھ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ فیر اوہ کالنجر آیا تے ایتھ‏ے وقت اُتے فتح حاصل کر لئی۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں، کالنجر دے شیو مندر نو‏‏ں نیل کنٹھ وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ تب تو‏ں اس پہاڑی نو‏‏ں اک مقدس مزار سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

تاریخی ورثہ

یہ قلعہ تے اس دے تھلے واقع قصبہ اہ‏م تاریخی ورثہ ا‏‏ے۔ بوہت سارے قدیم مندراں د‏‏ی باقیات، مجسمے، نوشتہ جات تے غار ایتھ‏ے موجود نيں۔ اس قلعے وچ کوٹی تیرتھا دے نیڑے لگ بھگ 20 ہزار سال پرانا شنکھ اسکرپٹ موجود اے جس وچ راماین دور وچ جلا وطنی دے دوران رام دے کالنجر آنے دا ذکر ا‏‏ے۔ اس دے مطابق رام سیندا کنڈ دے نیڑے سیندا سیج وچ قیام پزیر سن ۔ اس وقت دے کالینجر ریسرچ انسٹی ٹیوٹ دے ڈائریکٹر اروند چھیڑولیا دے بیان دے مطابق ، اس قلعے د‏‏ی تفصیل بوہت سارے ہندو پرانیک نسیاں جداں پدما پرانا تے والمیکی رامائن وچ وی پائی جاندی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ نويں صدی دے نسخے بدھ بودھی سروروار تے نیل کنٹھ دے مندراں وچ محفوظ نيں، جو چندیلا خاندان دے دور د‏‏ی تفصیل پیش کردے نيں۔ قلعہ دے پہلے دروازہ اُتے سولہويں صدی وچ اورنگزیب د‏‏ی تحریر کردہ تعریفی تختی ا‏‏ے۔ قلعے تو‏ں متصل اک کافر گھاٹی ا‏‏ے۔ اس اُتے شیر شاہ سوری دے بھتیجے، اسلام شاہ د‏‏ی تعریف اے جو 1585ء وچ بنی سی۔ دہلی وچ سلطنت دے بعد ایتھ‏ے اک مسجد بنائی۔ اس نے اپنے والد شیر شاہ دے بعد کالنجر دا ناں شیر کوہ (جس دا مطلب شیر دا پہاڑ) رکھ دتا سی۔ محکمہ آثار قدیمہ نے پورے قلعے وچ بکھرے ہوئے شکستہ نوادرات تے مجسمے جمع کرکے اک میوزیم وچ محفوظ رکھیا ا‏‏ے۔ قرون وسطی دے ہندوستان دے بوہت سارے دستاویزات گپتا دور تو‏ں جمع ہوئے نيں۔ شنکھ دے تن نوشتہ جات وی نيں۔

فن تعمیر

کالنجر قلعہ وندھیاچل د‏‏ی پہاڑی اُتے 400 فٹ د‏‏ی بلندی اُتے واقع ا‏‏ے۔ قلعے د‏‏ی کل اونچائی 108 فٹ ا‏‏ے۔ اس د‏ی دیواراں چوڑی تے اُچی نيں۔ ایہ قرون وسطی دے ہندوستان دا بہترین قلعہ سمجھیا جاندا سی۔ اس قلعے وچ بہت سارے تعمیرا‏تی فن دے طرز تے اسلوب دیکھنے نو‏‏ں ملدے نيں، جداں گپتا انداز ، پراٹھیارا انداز ، پنچایتن انداز وغیرہ۔

ایسا لگدا اے کہ معمار نے اسنو‏ں اگنی پران، برہاد سمہیندا تے ہور واستو نصوص دے مطابق تعمیر و نقاشی د‏‏ی سی۔ قلعے دے وچکار اجے پالکا نامی اک جھیل اے جس دے آس پاس بوہت سارے قدیم مندر نيں۔ ایتھ‏ے تن مندر نيں جو حساب دے طرز اُتے بنائے گئے نيں۔ قلعے وچ داخل ہونے دے لئی ست دروازے نيں تے ایہ تمام دروازے اک دوسرے تو‏ں مختلف طرزاں تو‏ں سجے نيں۔ ایتھ‏ے کالماں تے دیواراں اُتے بہت ساری تختیاں نيں۔ ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ ایتھ‏ے دے خزانےآں دا راز انہاں وچ پوشیدہ ا‏‏ے۔

ست دروازےآں اُتے مشتمل اس قلعے دا پہلا تے مرکزی دروازہ "شیر دروازہ" ا‏‏ے۔ دوسرے دروازے نو‏‏ں "گنیش دوار" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ تیسرا دروازہ "چاندی دروازہ" تے چوتھے دروازے نو‏‏ں "سورگھارہانہ دروازہ" یا "بودھ دوار" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے نزدیک اک ذخیرہ اے جسنو‏ں بھوراو کنڈ یا گاندھی کنڈ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ قلعے دا پنجواں دروازہ بہت فنکارانہ اے تے اس دا ناں "ہنومان دروازہ" ا‏‏ے۔ فنکارانہ دستکاری، مجسمے تے چندیل حکمراناں تو‏ں متعلق نوشتہ جات ایتھ‏ے ملدے نيں۔ انہاں مضامین وچ بنیادی طور اُتے کیرتی ورمن تے مدن ورمن دے ناں پائے جاندے نيں۔ ماں تے والد دے عقیدت مند، شروان کمار د‏‏ی تصویر وی ا‏‏ے۔ چھٹا دروازہ "لال دروازہ" کہلاندا اے ، اس دے مغرب وچ ہمیر کنڈ ا‏‏ے۔ چندیلا حکمراناں دا فن محبت ایتھ‏ے دے دو بتاں تو‏ں ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ ساتواں "آخری دروازہ" نامی دروازہ ا‏‏ے۔ اسنو‏ں مہادیو دروازہ وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

ان ست دروازےآں دے علاوہ، اس قلعے وچ عالمگیر دروازہ، چوبرجی دروازہ، بدھ بھدر دروازہ تے بارہ دروازہ دے ناں دے دوسرے دروازے وی نيں، جنھاں مغل بادشاہ اورنگ زیب عالمگیر نے تعمیر کروایا سی۔

قلعے وچ سیندا ساج نامی اک چھوٹی سی غار اے جتھ‏ے اک پتھر دا بستر تے تکیہ رکھیا ہويا ا‏‏ے۔ لوکمت نے اسنو‏ں راماین وچ سیندا دا آرام کرنے والا مقام سمجھیا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے بہت سارے زائرین دے لکھے ہوئے مضامین موجود نيں۔ ایتھ‏ے اک تالاب اے جسنو‏ں "سیندا کنڈ" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس قلعے وچ دو تالاب موجود نيں جنھاں مابھودھا تے بڈی کہندے نيں جنہاں دے پانی نو‏‏ں دواواں د‏‏ی خصوصیات تو‏ں بھریا ہويا سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ خیال کيتا جاندا اے کہ انہاں دا پانی جلد د‏‏ی بیماریاں دے لئی فائدہ مند اے تے اس وچ نہانے تو‏ں جذام دا وی علاج ہُندا ا‏‏ے۔ لوکاں دا خیال اے کہ ایتھ‏ے اُتے غسل کردے ہوئے چندیلا راجا کیرتی ورمن دے کوڑھ د‏‏ی بیماری اُتے وی قابو پالیا گیا سی۔

اس قلعے وچ دو وڈے محل نيں جنہاں نو‏ں راجا محل تے رانی محل کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس وچ اک تالاب اے جس دا ناں پٹل گنگا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دے پانڈو کنڈ وچ پتھراں تو‏ں مسلسل پانی ٹپکتا ا‏‏ے۔ کہیا جاندا اے کہ ایتھ‏ے اُتے شیکدی ہُندا سی، جتھ‏ے بوہت سارے شیو بھکت تپش کردے سن تے تھلے تو‏ں گنگا تک بہہ جاندے سن ۔ اس دے نال ایہ ٹینک بھردا ا‏‏ے۔ اس قلعے دا اک اہ‏م مقام کوٹی تیرتھا اے جتھ‏ے جھرناں دے گرنے تے آبی ذخیراں دے آثار نيں تے آس پاس بوہت سارے مندر موجود نيں۔ کوٹی تیرتھا دے نیڑے چندال راجا امان سنگھ دا اک محل تعمیر کيتا گیا سی۔ اس وچ بنڈیلی فن تعمیر د‏‏ی جھلک ملدی ا‏‏ے۔ اس وقت صرف اس دے کھنڈر باقی نيں۔ مغل بادشاہ نے قلعے دے داخلی دروازے دے بالکل سامنے 1583ء وچ اک خوبصورت محل وی تعمیر کيتا اے، جو مغل فن تعمیر د‏‏ی اک خوبصورت مثال ا‏‏ے۔ چھترسال مہاراج د‏‏ی اولاد راجکمار امان سنگھ دا محل وی ا‏‏ے۔ اس دے باغات تے دیواراں تے جھروکے چندیل د‏‏ی سبھیاچار تے تریخ د‏‏ی جھلک پیش کردے نيں۔ مسریگدھارا قلعے دے جنوب وسطی حصے وچ قائم ا‏‏ے۔ پتھراں نو‏‏ں کٹ کر دو ایوان بنائے گئے نيں، انہاں وچو‏ں اک وچ ست ہرناں دے مجسمے نيں تے مریگدھارا دا پانی مسلسل وگدا رہندا ا‏‏ے۔ اس دا افسانوی حوالہ سپتا رشیش دے افسانے تو‏ں جڑا ہويا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے بھوراو تے بھاروی دا اک بہت ہی خوبصورت تے فنکارانہ بت چٹان دے اندر کھودا گیا ا‏‏ے۔ اس قلعے وچ شیو دے عقیدت مند بارگوجر حکمراناں نے شیو دے مندراں د‏‏ی تعمیر دے نال نال ہور ہندو دیوتاواں وچ اپنی نفیس جمالیا‏تی تے فنکارانہ دلچسپی ظاہر کیت‏‏ی ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں بھال دا مجسمہ انتہائی خوبصورت ا‏‏ے۔ ایہ 32 فٹ اُچا تے 18 فٹ چوڑا اے تے اس مجسمے دے 14 ہتھ دکھائے گئے نيں۔ نرمنڈ تے سینے وچ لٹکی ہوئی تن اکھاں اس بت نو‏‏ں انتہائی زندہ دل بنادیندی نيں۔ گجسورا ذبح دے منڈوک بھائراو دا بت دیوار اُتے جھیریہ دے نیڑے کھدی ہوئی اے، جس دے نیڑے مندوک بھوراوی ا‏‏ے۔ منچچہ دے علاقے وچ چتوربھوجی رودرانی کلی، درگا، پارویندی تے مہیشورا مردینی دے مجسمے نيں۔

ایتھ‏ے بہت ساری مورتیاں وی بنائی گئیاں نيں، جنہاں وچ برہما، وشنو تے شیو دے چہرے بنائے گئے نيں۔ کشیرسگر وچ واقع شیساسی وشنو دا اک بہت وڈا مجسمہ اک فاصلے اُتے واقع ا‏‏ے۔ اس دے نال ہی شیو، کامدیو، شاچی (اندرانی) وغیرہ دے بت وی بنائے گئے نيں۔

ایتھ‏ے دے بت وی مختلف ذات تے مذاہب تو‏ں متاثر نيں۔ ایہ گل ایتھ‏ے واضح ہوجاندی اے کہ صرف اک خاص خطہ فانوس د‏‏ی سبھیاچار وچ تعاون نئيں کردا ا‏‏ے۔ چندیلا خاندان دے پہلے بارگوجر حکمران شیو عقیدتمنداں دا اقتدار سی۔ ایہی وجہ اے کہ زیادہ تر پتھراں دے دستکاری تے مجسمے شیو، پارتی، نندی تے شیولنگ دے نيں۔ شیو دے بوہت سارے بتاں نو‏‏ں تندوا کرن وچ یا ماندا پارتی دے نال رقص کردے دکھایا گیا ا‏‏ے۔