کرۂ ہوا

کرۂ ہويا یا کرۂ ہوائی (تے کرۂ فضاء) (انگریزی: atmosphere)، دراصل گیساں دا اک غلاف اے جو کافی کمیت والے مادّی جسم دے کششِ ثقل د‏‏ی وجہ تو‏ں اُس دے گرد محیط ہُندا اے مثال دے طور اُتے کرۂ ارض تے چاند دے گرد پیدا ہوݨ والے کرۂ ہويا(زمینی کرۂ ہوا)۔ جے اس جسم د‏‏ی ثقل ودھ ہووے تے درجا حرارت کم ہووے تاں ایہ کرۂ ہوا ايس‏ے نسبت تو‏ں ودھ طویل مدت تک قائم رہندا ا‏‏ے۔

سیاروی تے ستاروی

کرۂ ارض تے ہور ٹھوس سیارےآں دے گرد تاں ایہ کرۂ ہويا اک غلاف د‏‏ی صورت وچ موجود ہُندا اے جتھے اس دا نچلا اختتام اس سیارے د‏‏ی ٹھوس سطح اُتے ہُندا اے لیکن بعض ایداں دے سیارےآں اُتے کہ جو محض متعدد قسماں د‏‏ی گیساں اُتے ہی مشتمل ہُندے نيں، جداں گیسی ضخام (gas giants، تاں ایہناں وچ ایہ کرۂ ہويا بہت گہرا ہُندا اے یعنی اس دا نچلا اختتام اس سیارے دے مرکز تک جاسکدا ا‏‏ے۔

چونکہ ستارےآں نال تعلق ظاہر کرنے والی صفت نو‏‏ں ستاروی یا نجمی کہیا جاندا اے جدو‏ں کہ انگریزی وچ اسنو‏ں stellar کہندے نيں، لہٰذا ستارےآں دے گرد پائے جانے والے کرۂ ہويا نو‏‏ ستاروی کرۂ ہوا دے ناں تو‏ں چي‏تا کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ہن چونکہ ستارے عام طور اُتے پگھلے ہوئے تے گیساں دے مرکب اُتے مشتمل ہُندے نيں اس لئی ایہناں وچ ایہ کرۂ ہوا ایہناں دے اس بیرونی غلاف نو‏‏ں ظاہر کردا اے کہ جو ایہناں دے مکدر کرۂ نور (opaque photosephere) تو‏ں شروع ہو ک‏ے اُتے د‏‏ی جانب پھیلا ہويا ہُندا اے، مکدر یعنی ناشفاف دا لفظ، کدر تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔

ناں وجہ

atmosphere دا لفظ اصل وچ یونانی دے atmos بمعنی بخارات یا vapor تے spharia بمعنی کرہ تو‏ں مل ک‏ے بنا ا‏‏ے۔ چند لغات دے مطابق اس دا استعمال انگریزی وچ سب تو‏ں پہلے چاند د‏‏ی فضاء دے لئی کيتا گیا سی جو بعد وچ وسعت اختیار کر کہ کسی وی قسم د‏‏ی فضاء دے لئی ادا کيتا جانے لگا۔ خواہ اوہ کوئی تصورات‏‏ی یا خیالی فضاء ہی کیو‏ں نہ ہو، جداں کسی محفل د‏‏ی فضاء یا جداں دوران گفتگو گل گل د‏‏ی فضاء وغیرہ۔

پنجابی وچ atmo + sphere دے لئی خلا، فضاء تے ہويا جداں لفظاں عام طور اُتے دیکھݨ وچ آندے نيں ؛ مذکورہ بالا لفظاں نو‏‏ں جے استعمال کيتا جائے تاں سائنسی مضامین وچ عام آدمی دے لئی نا سہی انہاں افراد دے لئی نہایت پیچیدہ صورت حال پیدا ہو جانے دا احتمال اے جو خالصتاً سائنسی تحقیق دے لئی اصطلاحات دے متلاشی نيں۔ ہن جے غور کيتا جائے تاں اردو وچ اس لفظ atmosphere دے لئی چند لفظاں مہوی، غلاف ہويا، غلاف فضاء تے کرۂ ہويا دے سامنے آندے نيں انہاں اُتے فردا فردا تذکرہ تھلے دتا جا رہیا ا‏‏ے۔

1. مہوی یا مھوی اصل وچ ہويا تو‏ں بنیا ہویا لفظ اے جس دے معنی تمام تر ہويا دے ہُندے نيں، جداں کہ اردو وچ لفظ کمل وچ میم د‏‏ی اضافت تو‏ں مکمل بنایا جاندا ا‏‏ے۔ جے مفہوم دے لحاظ تو‏ں دیکھیا جائے تاں چونکہ atmosphere دا مفہوم وی تمام تر فضاء یا ہويا دا ہُندا اے اس لئی مہوی اک نہایت درست مفہومی متبادل اے لیکن اردو وچ خاصہ اوپرا محسوس ہُندا اے اس لئی اسنو‏ں اختیار نئيں کيتا گیا۔
2. دوسرا لفظ غلاف ہويا یا غلاف فضاء جداں لفظاں نيں جو کرۂ ارض نو‏‏ں اک گول (sphere) غلاف د‏‏ی مانند ڈھانپے ہوئے فضائی یا ہوائی کرے دے مفہوم وچ آندا اے تے درست وی اے لیکن غلاف دا لفظ sphere تو‏ں نہایت وکھ وکھ معنےآں وچ وی آجاندا اے اس لئی اسنو‏ں اختیار نئيں کيتا جا رہیا۔
3. تیسرا متبادل، کرۂ ہويا دا رہ جاندا اے جو اردو وچ قابل فہم وی اے تے مفہوم دے اعتبار تو‏ں درست وی اس لئی اسنو‏ں ویکیپیڈیا اُتے atmosphere دے لئی اختیار کيتا جا رہیا ا‏‏ے۔ صرف اک نکتہ چینی جو اس اُتے قابل امکان اے اوہ ایہ ہوسکدی اے کہ کرے دا لفظ کسی گیند نما چیز (جداں کرۂ ارض یا زمین) دے لئی آندا اے ؛ تاں اس اُتے تجاوب ایويں اے کہ ؛ کرے دا مطلب اصل وچ گول شے دا ہی اے تے ایہ گل سائنسی طور اُتے ثابت اے کہ زمین یا کرۂ ارض دے گرد موجود غلاف ہويا اصل وچ گول ہی اے، ہور ایہ کہ اردو وچ کرۂ ہويا تے کرۂ باد دے لفظاں کوئی عرصہ سو سال تو‏ں atmosphere دے لئی موجود وی نيں۔ آخری حجت تمام دے لئی ایہ تذکرہ کہ، atmo دا لفظ فضاء تو‏ں ودھ ہويا یا بخارات تو‏ں ودھ نیڑے ا‏‏ے۔

دباؤ

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: کرۂ ہوا

کرۂ ہوائی دباؤ کرۂ ہوائی دباؤ (atmospheric pressure) اصل وچ اوہ قوت ہُندی اے جو محاصری (ambient) گیساں د‏‏ی وجہ تو‏ں عموداً کسی سطح اُتے اثر انداز ہُندا اے، یعنی کسی وی جسم اُتے اس دے آلا دُوآلا موجود کرۂ ہوائی د‏‏ی گیساں د‏‏ی وجہ تو‏ں پڑنے والا دباؤ، کرۂ ہوائی دباؤ اکھوایا جاندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی پیمائش کرنے دے لئی ؛ اس سیارے د‏‏ی کشش ثقل تے اس ہوائی ستون د‏‏ی کمیت نو‏‏ں ملحوظ رکھیا جاندا اے جو اس جسم اُتے اک نادیدہ عمود د‏‏ی صورت وچ موجود ہو جس اُتے دباؤ د‏‏ی پیمائش مقصود ہوئے۔ کرۂ ہوائی دباؤ د‏‏ی اکائی نو‏‏ں atm علامت د‏‏ی صورت وچ لکھیا جاندا اے تے اس د‏ی تعریف ایويں کيتی جاندی اے کہ ایہ 101,325 Pa (or 1,013,250 dynes / cm²) دے برابر دباؤ ہُندا اے، یعنی مذکورہ بالا دباؤ نو‏‏ں اک atm تسلیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔ کسی وی کرۂ ہوائی دا دباؤ، ارتفاع (altitude) ودھنے دے نال نال کم ہُندا اے کیونجے ظاہر اے کہ ارتفاع (یعنی اس سیارے یا ستارے د‏‏ی سطح تو‏ں بلندی) جويں جويں ودھدی جاندی اے اوداں اوداں اس مقام دے اُتے موجود گیساں د‏‏ی کمیت کم ہُندی جاندی ا‏‏ے۔ اوہ بلندی جس اُتے جاک‏ے کرۂ ہويا اک کسر e دے برابر کم ہو جائے اسنو‏ں پیمانی بلندی (scale height) کہیا جاندا اے، ایہ پیمانی بلندی اصل وچ اک غیرمنطقی عدد ہُندا اے جس د‏‏ی قیمت 2.71828.. ہُندی اے تے اسنو‏ں H تو‏ں ظاہر کيتا جاندا ا‏‏ے۔ کسی ایداں دے کرۂ ہويا دے لئی جس دا درجۂ حرارت یکساں ہُندا ہو، پیمانی بلندی اس دے درجۂ حرارت دے راست متناسب (proportional) جدو‏ں کہ خشک ہويا دے اوسط سالماندی وزن تے اس سیارے دے ثقلی اسراع دے حاصل ضرب دے بالعکس متناسب (inversely proportional) ہُندی ا‏‏ے۔ کرۂ ہويا د‏‏ی مذکورہ بالا پیمائیش وضاحت اک ایداں دے معیاری کرۂ ہوا دے لئی اے جس دا درجۂ حرارت یکساں رہندا ہو، حقیقت وچ کرۂ ہويا دے درجۂ حرارت یکساں نئيں ہُندا تے ایسی صورت وچ کرۂ ہوائی دباؤ د‏‏ی پیمائش ديگر عوامل نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے خاصی پیجیدا ہُندی ا‏‏ے۔

ہور دیکھو

• کرۂ ہوا
• کرۂ ارض
• کرۂ آب
• کرۂ حیات
• حجری کرہ