گربخش سنگھ فرینک

جم:	1 سپتامبر 1935 ‏(عمر: ۸۹ سال) امرتسر
کم_میدان:	وارتک لکھاری، مترجم
شہریت:	ہندوستانی
بولی:	پنجابی
موضوع:	سربسانجھیوالتا

گربخش سنگھ فرینک اک پنجابی مفکر، لکھاری اتے مکھ طور تے روسی ساہتی رچناواں دا مترجم اے۔ اسنے تن ناواں: گروبخش، گربخش سنگھ، گربخش سنگھ فرینک، ہیٹھ اپنا انوواد-کارجاد کیتا اے۔ اوہ گرو نانک دیوَ یونیورسٹی دے سابقہ پروفیسر اے، جسنے یونیورسٹی دے پنجابی مطالعہ سکول وچ لگبھگ ڈیڑھ دہاکا سیوا کیتی۔ اوہ ترجمہ کلا دا ماہر جس کارن اسدیاں ترجمہ کیتیاں ساہتی لکھتاں مولک رچناواں لگدیاں ہن۔ ایہہ ترجمہ اس نے مول سومیاں توں کیتے ہن۔

پنجابی سوچ وچار دی دنیا وچ فرینک دی کم شیلتا دا دا سماں ویہویں صدی دا نوواں دہاکا اے۔ اس دہاکے توں مشرق ساہت دی ساہتکتا دی پچھان دا سروکار پنجابی سوچ وچار دے مرکز وچ ٹکیا ہویا سی۔ ڈاکٹر۔ پھریک نے ڈا۔ روندر سنگھ روی، اتے ڈا۔ گربچن آدی وانگ تعلیمی جگت دی بھارو سیاست دے خلاف وچ چلدے ہوئے، اس سروکار دیاں سیماواں نوں پچھاندے ہوئے ساہت دے سماج کلاسیکل سبھیاچارمولک، اتہاسمولک وچاردھاری اتے ساہتی سروکاراں وچالے اک سمتول قائم کرن دے اہمیت نوں درڑھ کیتا۔ ساہت اتے سبھیاچار دی بہپساری ہوند دے اندروار اترن لئی اس سوچ وچار دے تن سوتراں اپر بل دتا۔ مارکسسٹ فلسفے اتے شعری شاستر دی پیڈی پکڑ صدقہ ہی اوہ مارکسسٹ پنجابی تنقید دے دوسرے پڑائ دے پرمکھ اتے نمائندہ مفکر وجوں جانیا جان لگا۔ اس مارکسسٹ فلسفہ اتے شعری شاستر دی روایت اتے دھارناواں نوں قرون وسطی ساہت دی مول بھاونا نال رلگڈّ کیتا۔ اس انوحکمرانی دی مدد نال پنجابی ساہت دے انتریو پاساراں نوں سمجھن دی اس نوں وشیس مہارت حاصل اے۔ اپنے توں پورولے مارکسسٹ اتے روپوادی سوچ وچار نال اس ولوں رچایا گیا تکھا سنواد اسدی وشیس حصول اے۔ مارکسسٹ سہج شاشتر نوں اک نظام وجوں متاثر کرن، کہانی شاشتر وچ دلچسپی لین، پنجابی ساہت تنقید نال سنواد سرجن ، تے اس مثلیاں نوں گھوکھن لئی اس سمباد 1/1984, خلاف ترقی اتے ساہت (1985) اتے نکی کہانی اتے پنجابی کہانی آدی مولک کتاباں دی رچنا کیتی اے۔ سبھیاچار سائنس اتے پنجابی سبھیاچار دے کھیتراں وچ اسدی دی دلچسپی سبھیاچر : مڈھلی جان پچھان اتے سبھیاچار پنجابی سبھیاچار اتے پنجابی سبھیاچار (1987) کتاباں وچوں ظاہر ہندی اے۔

جم تے سکھیا

ڈاکٹر۔گربخش سنگھ دا جم 1 ستمبر 1935 نوں ماں کشن کور دی ککھوں پیؤ پرتاپ سنگھ دے گھر پنڈ چھیہرٹا ضلع امرتسر وچ ہویا ۔

ڈاکٹر۔ فرینک دی بیوی دا نام ہردیو کور سی۔ ڈاکٹر۔ فرینک دے دو کڑیاں ہن؛ جینا اتے ویکا۔ ڈاکٹر۔ فرینک نے اپنی اچیری سکھیا خالصہ کالج امرتسر توں اتے پیئیچڈی دی ڈگری اس انسٹیچیوٹ آف اوریئینٹل سٹڈیز، ماسکو توں حاصل کیتی۔

کتیاں دا سنوار

1. لکچرار پنجابی - جی ایم این کالج، انبالہ چھاؤنی
2. لکچرار پنجابی - ڈی اے وی کالج، ابوہر (1958–1963)
3. پریس تے پبلیسٹی - افسر سووئت اطلاع ڈیپارٹمنٹ، نوی دلی (1963–1969)
4. مترجم تے اڈیٹر پنجابی ڈیپارٹمنٹ پرگتی اشاعتاں ، ماسکو (1969–1976)
5. لکچرار پنجابی ڈیپارٹمنٹ گورُ ناناک یونیورسٹی، امرتسر(1976–1979)
6. ریڈر(1979–1987)
7. پروفیسر(1987–1995 رٹائرڈ)

کتاباں

• ڈکشنری-روسی پنجابی ڈکشنری 1979
• اڈیٹ- پنجابی کہانی- سجریاں پیڑاں 1998
• معاون اڈیٹر سبھیاچار درپن -کرنیل سنگھ تھند 1985
• سبھیاچار اتے پنجابی سبھیاچار

کتاباں دے ویروے

غدر لہر دی وچاردھارا جتھیبندی حکمت عملی

نواں روپ رچن ہند دے سماج دا
تخم اڈاؤنا ظالماں دے راج دا۔

ججھارو غدر لہر تہہ وچ اک سپن ساز لہر سی،اک نویں سماج دا قیام واسطے۔اجیہا سماج جس وچ جبر تے لٹّ،غریبی،اگیانتا تے نابرابری ختم ہو جانگے،جس وچ جات-پات دے وتکرے اتے مذہبی فرقیاں دیاں ونڈیاں نہیں رہنگیاں۔ملک خوش حال ہووےگا۔سپنے سن اک نویں پرکار دی نفسیات اتے لوک فکر دے،مانمتی زندگی دے۔اہنا نوں ساکار کرن لئی دیس دی آزادی،برطانوی سامراجی حکومت دے خلاف جنگ،پہلا قدم سی۔اس جدوجہد وچوں طاقت اتے مقصداں دی تریخی رنزمین وچ ایہہ لہر ہار گئی۔دیش بھگتاں نوں بہت وڈیاں قربانیاں دینیاں پئیاں۔پر اوہ ڈولے نہیں۔جدوجہد جاری رہا۔اک توں بعد دوجی پشت لئی غدری بابیاں دیاں قربانیاں اہنا دی صدق دلی اتے اوہناں دے سپنے نویں توں نویں جدوجہد دا سروت اتے بنیاد بن گئے۔غدر لہر دی وچاردھارا،جتھیبندی اتے جدو جہد دا تنقیدی مطالعہ کردیاں ایہہ گل اگھڑدی اے کہ اس دا اہمیت اتے شان اسدی کامیابی جا اسپھلتا کچیائیاں جاں انفرادی بہادری دے ناپ تول وچ نہیں سگوں اسدیاں سمبھاوناواں وچ اے۔ اس لہر دے مطالعہ دی انگریزی وچ چھپی کتاب نوں پنجابی وچ شائع کیتے جان دی لوڑ دا احساس تاں کافی دیر توں سی،پر ایہہ ممکن نہ ہو سکیا۔پچھے جہے پونجیت اتے سرجن زیروی اس کم نوں ترجیح دین دی تاکید لگاتار کردے رہے۔جدوں گرو نانک دیوَ یونیورسٹی ولوں اس کتاب نوں پنجابی وچ شائع کرن دی تجویز وائس چانسلر اگے پیش ہوئی تاں ترنت پروانگی نال عمل شروع ہو گیا۔پروفیسر گربخش سنگھ فرینک نے ترجمہ کرن دی زمینواری لے لئی تے اسنوں باخوبی نبھایا۔میں ایہناں سبھ دا رنی ہاں۔

غدر لہر وچ میری دلچسپی 1968 وچ زیادہ ودھ گئی جدوں بابا سوہن سنگھ بھکنا نال لمیاں ملاقاتاں دا مینوں موقع ملیا۔کھوج دا کم 1972–75 دے دوران پی۔ایچ-ڈی۔واسطے مطالعہ وجوں شروع ہویا سی۔

اس دوران نیشنل آرکائیج اتے دیس دیاں کئی وڈیاں تے پرانیاں لائبریریاں وچ کھوج توں علاوہ کئی مہان غدری بابیا نال لمیاں ملاقاتاں دا لابھ حاصل کیتا۔غدری بابیاں دا میں اچیچے طور اُتے رنی ہاں۔کیوں جو اوہ وڈی عمر وچ گھنٹیاں بدھی اکثر اکاؤ ملاقاتاں وچ میرے سوالاں دے جواب دندے رہے۔اہنا دیاں یاداں میرے کول ٹیپ اتے سامبھیاں پئیاں ہن۔ایہہ پرگٹاؤُ ہن،پرجوش اتے وچ وچ ہیروے نال بھریاں ہن بھاویں کئی تھاویں لمے سفر کارن جاں نظریاتی ترجیحاں کارن ایہہ یاداں دھندلیاں ہن۔

1979 وچ،کیلیفورنیا یونیورسٹی،برکلے دے سینٹر فار ساؤتھ ایسٹ ایشیا سٹڈیز ولوں ملے سدے نال مینوں امریکہ کینیڈا اتے انگلینڈ وچ آرکائیوز اتے لائبریریاں وچلے ریکارڈز دیکھن-پڑھن دی سہولت مل گئی۔غدر پریسّ ولوں شائع کیتے کجھ اجیہے ٹریکٹ،جہڑے بھارت وچ نہیں سن ملدے،سانپھرانسسکو دے غدر میموریال وچ مل گئے۔

لالا ہردیال دی انمول جیونی شائع کرن والی پروفیسر ایملی براؤن دے حوالے صدقہ میں ہفتاور غدر اتے ہندوستان غدر دیاں اردو اتے پنجابی دوہاں وچ پوریاں فائیلاں لبھن وچ کامیاب ہو گیا۔اہنا دی مائیکروفلم میری بیش قیمتی اتے درلبھ ملکیت اے۔وینکوور اتے وکٹوریا توں شائع ہندے پرانے اخباراں دیاں فائیلاں یونیورسٹی آف بریٹیش کولمبیا دی اتے وینکوور دی میونسپل لائبریری وچوں مل گئیاں۔لنڈن وچ انڈیاں آفس لائبریری اتے پبلک رکارڈز آفس دے سٹاف نے کافی فراکھدلی نال میری مدد کیتی،جس نال بیش قیمتی سرکاری چٹھی پتر اتے کھفیاں بہو گنتی سٹاف میمبراں دا اس مدد لئی میں رنی رہانگا۔

اس کتاب نوں میں دو حصےآں وچ ونڈیا گیا اے۔پہلا حصہ غدر لہر دے مولک روپ - 1913 توں 1918 تک دے اتہاس اپر مشتمل اے۔پہلے عالمی لڑائی توں بعد دا اتہاس وکھری نوئیئت دا اے۔اتری امریکہ وچ وسدے ہندوستانیاں دے جیون دا سمچا سماجی تریخی حوالہ بدل چکا سی اتے ہندوستان غدر پارٹی دے 1919 وچ مڑ سرجیت کیتے جان پچھوں اس دا پروگرام اتے سرگرمیاں مڈھلی لہر نالوں وکھریاں سن۔1917 دے روسی انقلاب توں بعد دنیا بھر وچ حق سچ لئی جدوجہد کرن والیاں لہراں اتے وچارواناں وچ وچاردھارائی انقلاب آ گیا سی اتے گدریاں وچوں بہو گنتی دی وچاردھارا اتے سرگرمیاں دا روپ بدل گیا۔پر اجیہی تبدیلی نہ راتو رات آ سکدی سی اتے نہ ہی مکمل تبدیلی ہو سکدی سی۔پرانے اتے نویں دا تناؤ رہا اتے رجھاناں دی تغیر وی رہی۔1919 توں 1947 تک دا غدر پارٹی دا اتے پچھلے گدریاں دیاں سرگرمیاں دا مختصر مطالعہ دوجے حصہ وچ دتا گیا۔

1990–91 وچ فلبرائیٹ ہیئز سینئر فیلوشپ ماتحت اس دوجے حصہ متعلق کھوج کم لئی مڑ امریکہ،کینیڈا تے انگلینڈ پھیری دی سودھا بن گئی۔بھارتی مول دے وسنیکاں متعلق بھنّ بھنّ نظرئیے توں کھوز کرن والے مفکراں ہیرلڈ جیکوبی،مارک جرگنزمائر،بروس ل بریک،ہیو جانسٹن،کیرن لیونارڈ، نارمن بیریئر آدی نال اطلاع علم سانجھا کرن توں علاوہ اہنا دیاں لختاں اتے سروت سامان دا وڈملا لابھ حاصل ہویا۔کینوتھ لوگن،جین سنگھ،سادھو بننگ اتے امرجیت چندن  دی مدد نال کجھ ٹیپ-رکارڈڈ بیش قیمتی،انٹرویواں دیاں کیسٹاں مل گئیاں۔پر اس دوجے حصہ متعلق کھوج اتے چھانبین حالاں ادھوری اے۔کسے وی مفکر نے نٹھّ کے لوڑیندی تلاش اتے چھانبین نہیں کیتی۔پر جو ممکن ہو سکیا،اوہ پاٹھک اگے پیش کردیاں خوشی دا اہساس ہو رہا اے۔

سمباد-1/1984

اس کتاب وچلے دو جاں تن لیکھاں نوں چھڈّ کے باقی سارے لیکھ پچھلے کجھ سالاں وچ ہوئے وکھ وکھ سماگماں جاں گوشٹیاں وچ پڑھے ہوئے ہن۔ایہہ گل ایہناں لیکھاں دے سور،مخالف اتے سٹائل نوں مقرر کردی اے۔ایہہ تاں ہو سکدا اے کہ سروتاں گروہاں دے بدلن نال اہنا تناں انشاں وچ تھوڑھا جاں بہتا انتر آ گیا ہووے،پر سروتا گروہاں دے بدلن نال تنقید دے پچھے کم کردی نظر،دلیل اتے تکنیک دی اکسارتا نوں قایم رکھیا گیا اے۔ویلے،ستھان،جاں سنبودھت طبقہ دے بدلن نال بنیاد دلیل جاں نظر وچ تبدیلی آ جانا پنجابی تنقید لئی کوئی نایاب ورتارا نہیں۔

اسے طرحاں دوجی مسئلہ سامانیکرن دی پدھر دی اے۔عام کرکے ویکھیا گیا اے کہ محدود کھیتر وچ کیتے گئے سامانیکرن اس کھیتر توں باہر نکلدیا ہی تڑک جاندے ہن۔سامانیکرن دی وقعت اس گل نال سدھی تناسب رکھدی اے کہ اوہ اپنے ورگے ودھ توں ودھ ورتاریاں نوں کتھوں تک اپنے گھیرے وچ لیندی اے۔

تیجی گل تنقید دے ٹیچے دی اے۔پر ہتھلے لیکھ صرف طالب علماں جاں اکادمک کھیتر نال متعلق بدھیجیویاں نوں سنبودھت نہیں سگوں اس توں کتے ودھیرے وڈا طبقےآں وچ پڑھے جا چکے ہن۔اسے لئی ایہناں وچ اس سنکلپاتمک ووکیبولری دی لگبھگ انہوند دکھائی دیویگی،جہڑی محدود اکادمک حلقیاں وچ پرچلت اے۔ساہت بہپساری سرجنا ہندا اے۔اس نوں اس دے سارے پساراں وچ سمجھنا بہت ضروری اے۔جہڑا وی اصول ساہت نوں اک اکہری ہوند تک محدود کر دیندا اے،اوہ اسنال نیاں نہیں کر سکدا۔

ہتھلے لیکھاں وچ پردھان تکنیک زندگی اتے ساہت نوں نال نال رکھ کے واچن اتے سمجھن دی اے۔ساہت اتے زندگی دا رشتہ اکہرا نہیں،دولا ہندا اے۔ایہہ اک دوجے نوں اپنے کلاوے وچ لیندے ہوئے اک دوجے اتے ٹپنی کردے ہن۔لوڑ دوہاں دے مقصد نوں سمجھ کے میلن دی ہندی اے۔اس توں ہی پھر ساہت دی خوبصورتی اجاگر ہندی اے۔اسے توں ہی زندگی دے رہسّ دا پتہ چلدا اے۔جے ایہہ مقصد میل نہ کھان تاں نہ ساہت سندر ہندا اے تے نہ ہی زندگی اوہ ہندی اے جو ایہہ پیش کردا اے۔اس صورتَ وچ ساہت دی دسدی خوبصورتی اک بھرم جال ہندی اے،جہڑی زندگی دے رہسّ نوں کھولن دی تھاں اسنوں دھندلا بناؤندی اے۔

اس طرحاں انفرادی لاگت جاں لگاو تنقید دی انسپائریشن نہیں بندے۔تنقید دے مرکز وچ انسان نہیں،سگوں اسدی رچنا اتے رچنا دا سماجی حوالہ آ جاندے ہن۔

ودھی دے پکھوں ہی اک ہور گل ول دھیان دواؤنا وی ضروری اے۔تعمیری ساہت بارے تاں اسیں جاندے ہاں کہ اسدے دسدے پاٹھ ہیٹھاں اک لکواں پاٹھ وی ہندا اے۔پر تنقید ساہت بارے ایہہ نکھیڑ اجے بہتا دیکھن وچ نہیں آؤندا۔ہتھلے لیکھاں وچ ایہہ نکھیڑ وی اہنا نوں پوری طرحاں سمجھن لئی ضروری ہووےگا۔اداہرن وجوں جے پہلے لیکھ وچ صرف اک نقاد دا نام ہی لیا گیا اے،جدکہ باقی سبھ کجھ دھاراواں دے روپ وچ دیکھیا گیا اے،تاں اس دا ضرور اپنا کوئی مطلب ہووےگا،جسنوں سمجھنا ضروری اے۔وارتک وچ وی ہر شبد تے واک دا ملّ اتے مطلب اس دے اندرلی بنتر دے حوالہ وچ ہی ہندا اے،جس وچ اک تناسب ضروری ہندی اے۔اسیں اکو تھاں ہی گرو نانک نوں وی مہان اتے بھائی ویر سنگھ نوں وی مہان نہیں کہہ سکدے۔

اہنا لیکھاں دا پہلاں کھیتر ساہتتنقید اے۔پر ایہناں وچوں سہج-شاستر،تہذیبی اتہاس،سماجی ترقی آدی بارے وی کجھ دھارناواں ابھردیاں دسنگیاں جنھاں توں بنا ساہتتنقید دا گزارا نہیں۔

مولک

• سبھیاچار : مڈھلی جان پچھان (1984)
• سمباد-1 (1984)
• ورودھ-وکاساتے ساہت (1985)
• سبھیاچار اتے پنجابی سبھیاچار (1987)
• سمباد-2 (1987)
• کہانی اتے پنجابی کہانی (1988)
• ساہت دی سمبادتا (1989 اڈیٹر بکرم سنگھ گھمن)
• نکی کہانی اتے پنجابی نکی کہانی

ترجمہ

مترجم دے طور تے گربخش فرینک نے بہت نٹھّ کے کم کیتا اے۔ اس نے لیو ٹالسٹائی، انتون چیخوف، میکسم گورکی، بورس پولیووئی، چنگیز اعتماتوف، ویرا پنووا، رسول حمزہ توف اتے و۔ برودوو ورگے روسی/سوویت لکھاریاں اتے مہاتما گاندھی، جواہر لال نہرو، عابد حسین ورگے بھارتی لکھاریاں دیاں رچناواں دے ترجمہ کیتے ہن۔

• میرا داغستان (1975 رسول حمزہ توف دی روسی کتاب Мой Дагестан توں)
• بھارتی نکی کہانی (ہندی توں ترجمہ، ساہت اکادمی دلی ولوں انوواد-انعام حاصل)
• بزدل (امرے سرکدی دا ہنگیریائی ناول، 1997)
• الوداع گلساری!(پرگتی اشاعتاں، ماسکو 1976)
• اصلی انسان دی کہانی (پرگتی اشاعتاں، ماسکو 1977)
• کہانیاں تے چھوٹے ناول (ٹالسٹائے دیاں رچناواں روسی توں، پرگتی اشاعتاں، ماسکو 1977)
• گورکی دیاں کہانیاں
• سیریوزا – (1970 ترجمہ ویرا پنووادا دے ناوال )
• روشنیاں (روسی کہانیاں)
• نکھریا دن (سوویت کہانیاں)
• گرو نانک (لیکھ مجموعہ)
• سوشلزم : یوٹوپیائی اتے سائنسی - ف۔ اینگلز(1963)
• جدید ویلے وچ بھارتی فلسفہ - و۔ بورودوو
• بچیاں لئی لینن (1971 روسی کہانیاں)
• اجرت نظام (1971 ایف اینجلج)
• کہانیاں (1972,1988 چوکھوو)
• سوشولزم تے جنگ(1973 وی آئی لینن)
• ساہت بارے (1974 وی آئی لینن)
• کمیونسٹ پارٹی دا مینپھیسٹو(1976 مارکس تے نجلس )
• چونویاں کہانیاں (1977ترجمہ فارسی اکھراں وچ میکسک گورکی)
• ادھنک سمے وچ بھارتی فلسفہ (1986 بورودوو)
• انسان دا جم (1989 میکسم گورکی)
• پھلاشپھی کی اے؟ (1989)
• ہونی توں بلوان (1990 گالینا دجوبینکو)
• چونویاں کرتاں (1990 وی آئی لینن)
• سماج سائنس پرویسکا سینچی-1 (1990)
• سماج وگیانن پرویسکا سینچی-2 (1990)
• بھارت دا قومی سبھیاچار (1992 عابد حسین دی انگریزی پستک- نیشنل کلچر آف انڈیا)
• جدوجہد دے سال (1993 چونویاں کرتاں پنڈت جواہر لال نہرو)
• مہاتما گاندھی دے وچار (1995 آر کے پربھو تے یو آر راؤ )
• ایتھلیٹکس وچ سونے دا تگماں کویں حاصل کریئے (1997 ایرک پربھاکر)
• غدر لہر وچاردھارا جتھیبندی سیاست (2006)

حوالے

—