۱۹۹۱ء دا ناکام انقلاب عراق
عراق وچ 1991ء دی بغاوت 1991 uprisings in Iraq | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
بسلسلہ عراق-کرد تنازع، شیعہ سنی تعلقات، تے جنگ خلیج (ضد ابہام) | |||||||||
An Iraqi government tank disabled by rebels | |||||||||
| |||||||||
محارب | |||||||||
سانچہ:Country data Ba'athist Iraq مجاہدین خلق |
Opposition:
| ||||||||
کمانڈر اور رہنما | |||||||||
صدام حسین |
فائل:Badr Organisation Military flag.svg Mohammad al-Hakim (کمانڈر انہاں چیف) فائل:Badr Organisation Military flag.svg عبدالعزیز الحکیم فائل:Badr Organisation Military flag.svg Hadi Al-Amiri Fawzi Mutlaq al-Rawi Massoud Barzani Jalal Talabani | ||||||||
طاقت | |||||||||
Est. 300,000[۲] Est. 4,500[۲] |
SCIRI: Est. 40,000–50,000[۲] KDP: Est. 15,000–45,000[۲] PUK: Est. 4,000–12,000[۲] | ||||||||
ہلاکتیں اور نقصانات | |||||||||
Est. 5,000 Killed or captured[۳] | Est. 25,000-180,000 killed (mostly civilians)[۴][۵][۶] |
عراق وچ 1991ء دی بغاوت جنگ خلیج وچ جنگ بندی دے دوران وچ شمالی تے جنوبی عراق وچ اٹھنے والی مشہور بغاوتاں دا اک سلسلہ سی۔ایہ اک غیر منظم بغاوت سی، جسنوں اکثر عراقیاں دے ہاں شعبان انتفاضہ تے کرداں دے درمیان وچ قومی بغاوت کہیا جاندا اے، جو عراق دے شیعہ تے کرد علاقےآں وچ اس خیال توں اٹھی کہ صدام حسین نوں حکومت توں وکھ کيتا جا سکدا اے۔ ایہ تصور دو سابقہ جنگاں دے نتائج دا نتیجہ سی: ایران – عراق جنگ تے خلیجی جنگ، ایہ دونے اک ہی دہائی دے اندر واقع ہوئیاں تے معیشت نوں تباہ کر دتا۔
ابتدائی دو ہفتےآں دے اندر عراق دے بیشتر شہر تے صوبے باغی قوتاں دے ہتھوں چلے گئے۔ اس بغاوت دے شریک افراد نسلی، مذہبی تے سیاسی وابستگی دا متنوع مرکب سن، جنہاں وچ فوجی، شیعہ عوام، کرد قوم پرست تے کھبے بازو دے گروہ شامل نيں۔ ابتدائی فتوحات دے بعد انقلاب نوں داخلی تقسیم تے متوقع امریکی حمایت نہ ملنے دی وجہ توں ناکامی دا سامنا کرنا پيا۔ صدام دی سنی اکثریت والی عرب بعث پارٹی دی حکومت نے بغداد دے راجگڑھ اُتے اپنا کنٹرول برقرار رکھنے وچ کامیابی حاصل کيتی تے جلد ہی عراقی ریپبلیکن گارڈ دی سربراہی وچ وفادار قوتاں دے ذریعہ دی جانے والی قتل و غارت نے باغیاں نوں وڈی حد تک دبا دتا۔
تقریباً اک ماہ دے مختصر دورانیے وچ لکھاں افراد ہلاک تے تقریباً 20 لکھ افراد بے گھر ہو گئے۔ تنازعے دے بعد عراقی حکومت نے دجلہ – فرات دے دوآبے توں آهواری عرباں دی جبری نقل مکانی نوں تیز کر دتا۔ خلیجی جنگ دے اتحادیاں نے شمالی تے جنوبی عراق وچ نو فلائی زون قائم کیتے تے کرد حزب اختلاف نے عراقی کردستان وچ کرد خود مختار جمہوریہ دا اعلان کيتا۔
امریکی ریڈیو دی نشریات
[سودھو]15 فروری 1991 نوں امریکا دے صدر، جارج ایچ ڈبلیو بش نے وائس آف امریکا ریڈیو دے ذریعے عراقیاں نوں مخاطب کردے ہوئے اک تقریر دی جس وچ انھاں صدام حسین دے خلاف انقلاب برپا کرنے دی دعوت دتی۔ [۷]
”خونریزی نوں روکنے دے لئی اک ہور راستہ وی موجود اے تے اوہ ایہ اے کہ عراقی فوج تے عراقی عوام معاملات نوں اپنے ہتھ وچ لاں تے آمر صدام حسین نوں اک طرف ہو جانے اُتے مجبور کرن تے فیر اقوام متحدہ دی قرارداداں اُتے عمل کرن تے امن پسند قوماں دی صف وچ دوبارہ شامل ہاں۔“[۸]
خلیجی جنگ دے خاتمے دے اک دن بعد، یکم مارچ کو، بش نے ايسے طرح دی اک ہور اپیل کی:
”میرے خیال وچ … عراقی عوام نوں چاہئیے کہ اس [صدام] نوں ہٹا دتیاں اس توں انہاں تمام مشکلات نوں حل کرنے وچ مدد ملے گی جو موجود نيں تے یقینی طور اُتے عراق نوں امن پسند قوماں دی صفاں وچ قبول کرنے وچ آسانی ہوئے گی۔“[۹]
خلیجی جنگ بندی اُتے دستخط ہونے توں چار روز پہلے 24 فروری دی شام نوں وائس آف فری عراق ریڈیو اسٹیشن نے مبینہ طور اُتے عراقی عوام نوں اک پیغام نشر کيتا جس وچ صدام نوں اقتدار توں وکھ کرنےکو کہیا گیا سی۔ [۱۰] ریڈیو پریہ پیغام صلاح عمر العلی پڑھ رہے سن جو بعث پارٹی تے بعث انقلابی کمانڈ کونسل دے جلاوطن رہنما سن ۔صلاح نے اپنے پیغام وچ عراقیاں اُتے زور دتا سی کہ اوہ ”عراق دے مجرم جابر“ نوں ختم کر دیؤ تے اس گل اُتے زور دتا کہ صدام ”جب اسنوں یقین ہو جائے گا کہ اس انقلاب نے عراق دی ہر گلی، ہر گھر تے ہر کنبے نوں اپنی لپیٹ وچ لے لیا اے تاں میدان جنگ توں فرار ہو جائے گا۔“ [۱۱] انہاں نے کہیا:
”وطن کوآمریت دے چنگل توں بچانے دے لئی اٹھاں تاکہ آپ اپنے آپ کومسلسل جنگ و بربادی توںبچانےدے لئی وقف کر سکن۔ دجلہ و فرات دے معزز فرزندو، آپ دی زندگی دے انہاں فیصلہ کن لمحاں پر، جدوں کہ آپ غیر ملکی افواج دے ہتھوں موت دے خطرے دا سامنا کرنے اُتے مجبور نيں، آپ دے پاس اس وطن نوں بچانے تے اس دا دفاع کرنے دا اس دے سوا کوئی راستہ نئيں کہ آپ آمر تے اس مجرم ٹولے نوں ختم کر دیؤ۔“ [۱۲]
انقلاب
[سودھو]جنوبی عراق وچ بغاوت
[سودھو]بغاوت دا آغاز جنوبی عراق توں ہويا تے عراقی فوج دے مایوس فوجی، حکومت مخالف جماعتاں دے ارکان، خاص طور اُتے حزب دعوہ اسلامیہ تے مجلس اعلیٰ عراق دے کارکنان نے اس دا آغاز کيتا۔ نجف دے مرجع اعلیٰ آیت اللہ خوئی نے ایران عراق جنگ کوحرام قرار دتا سی جس دی وجہ توں عراقی شیعہ مسلح افواج وچ بھرتی نئيں ہُندے سن تے شیعاں نوں جبری طور اُتے بھرتی کيتا جاندا رہیا سی۔ان دے علاوہ دوسرے فوجیاں وچ وی صدام دی حکومت توں ناراضی پائی جاندی سی تے اس طرح فوج وچ صدام دے خلاف بغاوت بھڑک اٹھی۔
اس شورش دا آغاز سب توں پہلے فروری دے آخر وچ بصرہ کےجنوب وچ واقع ابو الخصیب تے الزبیر دے قصبےآں وچ ہويا۔ یکم مارچ 1991 نوں خلیجی جنگ بندی دے اک دن بعد کویت وچ عراق دی شکست دے بعد وطن واپس پرتن والے اک T-72 ٹینک نے بصرہ دے مرکزی چوک پرنصب صدام حسین دی تصویر اُتے گولہ داغا تے باقی فوجیاں نے نعرے بلند کیتے۔ بصرہ وچ بغاوت دی شروعات اک فوجی افسر محمد ابراہیم ولی نے کی، جس نے شہر وچ سرکاری عمارتاں تے جیلاں اُتے حملہ کرنے دے لئی فوجی گڈیاں دی اک نفری جمع دی سی۔ اسنوں آبادی دی اکثریت نے حمایت حاصل کيتی۔ بصرہ وچ بغاوت مکمل طور اُتے بے ساختہ تے غیر منظم سی۔ [۱۳] اس واقعہ دی خبر تے بش دے ریڈیو پیغامات نے عراقی عوام نوں دوسرے شہراں تے قصبےآں وچ حکومت دے خلاف بغاوت کرنے دی ترغیب دی۔ نجف وچ شہر دی سب توں وڈی امام علی مسجد دے نیڑے صدام دے حامی تے مخالف فوجیاں دے وچکار جنگ ہوئی۔ باغیاں نے شہر اُتے قبضہ کيتا تے بعث پارٹی دے عہدے دار شہر توں فرار ہو گئے یا مارے گئے۔ قیدیاں نوں جیلاں توں رہیا کيتا گیا۔ ایہ بغاوت چند ہی دناں وچ جنوبی عراق دے سب توں وڈے شیعہ شہراں: عمارہ، دیوانیا، حلہ، کربلا، ، ناصریہ تے سماوہ تک پھیل گئی۔ چھوٹے چھوٹے شہر وی انقلاب وچ شامل ہو چکے سن ۔
ایران وچ مقیم بدر بریگیڈ سمیت بوہت سارے جلاوطن عراقی سرحداں نوں عبور کرکے بغاوت وچ شامل ہو گئے۔ پورے خطے وچ باغیاں دی صفاں وچ سنی، فوج دے ناراض ارکان، عراقی کمیونسٹ پارٹی، صدام مخالف عرب قوم پرستاں آ ملے سن ۔ تمام متنوع انقلابی گروپ، ملیشیا تے جماعتاں حکومت کیتی تبدیلی دی خواہش وچ متحد ہو گئے۔ انہاں دے پاس کوئی مشترکہ سیاسی یا فوجی پروگرام نئيں سی، نہ ہی کوئی مربوط قیادت سی تے نہ ہی انہاں دے وچکار بہت ہی کم ہم آہنگی سی۔ ولایت فقیہ اُتے یقین رکھنے والی مجلس اعلیٰ نامی تنظیم نے اپنی کوششاں شیعاں دے مقدس شہراں نجف تے کربلا اُتے مرکوز کيتياں تے انہاں شیعاں نوں انقلاب توں وکھ کر دتا جو اخوانی شیعیت تے ولایت فقیہ اُتے یقین نئيں رکھدے سن ۔ انہاں نے اخوانی خیالات دا اظہار تے ایران نواز نعرے بازی شروع کر دتی، جس دے بعد دعو ہ پارٹی دی جانب توںمجلس اعلیٰ نوں تنقید دا نشانہ بنایا گیا۔ ایرانی لابی دی انہاں حرکتاں دی وجہ توں امریکا نے عراقی انقلاب دی حمایت توں ہتھ کھچ لیا۔ [۱۳]
شمالی عراق وچ بغاوت
[سودھو]کرد آبادی والے شمالی عراق وچ کچھ ہی دیر بعد شورش دی اک ہور لہر شروع ہو گئی۔ جنوب دی بے ساختہ بغاوت دے برعکس، شمال وچ بغاوت دا علم کرداں دی دو حریف ملیشیا واں اتحاد وطنی کردستانی تے کردستان ڈیموکریٹک پارٹی نے بلند کيتا سی۔ بھانويں آشوری ڈیموکریٹک موومنٹ 1980 دی دہائی وچ زیادہ سرگرم سی، لیکن اس نے حزب اختلاف دے ہراول دستے دے طور اُتے کم کيتا۔ حکومت نے کرکوک وچ ہزاراں آشوریاں نوں بے گھر کر دتا، کیونجے 1991 توں پہلے اس شہر وچ 30،000 دے نیڑے موجود سن ۔ [۱۴] شمال وچ حکومت دے حمایتی کرد لشکر جھش نے وی بغاوت کر دتی جس توں انقلاب نوں کافی توانائی حاصل ہو گئی۔
شمال ( عراقی کردستان ) وچ بغاوت 5 مارچ نوں رانیہ شہر وچ شروع ہوئی۔ 10 دن دے اندر کرد قوم پرست ( پشمرگہ )، اسلامیت پسند ( اسلامی تحریک کردستان ) تے کردستان دی کمیونسٹ پارٹی دی طرف توں ہزاراں افراد [۱۳] نے شمال دے ہر شہر اُتے قبضہ کر ليا۔ فوج نے بغیر کسی مزاحمت دے ہتھیار ڈال دتے اور24 ويں ڈویژن نے اک گولی وی نئيں چلائی۔ سلیمانیہماں باغیاں نے سیکرٹ پولیس دے علاقائی ہیڈکوارٹر، ڈائرکٹٹوریٹ آف جنرل سیکیورٹی، کوگھیرے وچ لے کے قبضہ کر ليا تے بغیر کسی مقدمے دے کئی سو بعثی عہدیداراں تے سیکیورٹی دے افسراں نوں ہلاک کيتا۔ انہاں نےتین سال پہلے سن 1988 وچ ہونے والے آپریشن الانفال توں متعلق بہت ساری سرکاری دستاویزات وی قبضہ وچ لاں جس وچ سرکاری فوج نےہزاراں عراقی کرداں تے ہور نسلی اقلیتاں دے افراد نوں منظم طریقے توں ہلاک کيتا سی۔ان دستاویزات دی بنیاد اُتے ہیومن رائٹس واچ نےکرد نسل کشی دی تحقیق کیتی۔ [۱۵]
جنوب وچ برعکس، کرد بغاوت دا آغاز مظاہرےآں وچ واضح سیاسی نعراں دے نال ہويا: عراق دے لئی جمہوریت تے کردستان دی خود مختاری۔ موصل دے قبضے دے بعد جلال طلبانی نے راجگڑھ بغداد دی طرف اُتے امن لانگ مارچ کرنے دی تجویز پیش کيتی۔ [۱۳]
صدام نوازدستےآں دا حملہ
[سودھو]7 مارچ نوں بغاوت نوں خاموش کرنے دی کوشش وچ صدام حسین نےشیعہ تے کرد رہنماواں نوں مرکزی حکومت وچ حصہ لینے دی پیش کش کی، لیکن انہاں نے اس تجویز نوں مسترد کر دتا۔ [۱۶] عراق دے 18 صوبےآں وچوں 14 انقلابیاں دے قبضے وچ چلے گئےسن ۔ اُتے بغداد دے عوام وڈی حد تک غیر فعال رہے، کیوں کہ دعوہ پارٹی، کمیونسٹ پارٹی تے شام نواز بعث پارٹی دے تمام لوک راجگڑھ وچ زیر زمین تنظیم سازی کرنے وچ ناکام رہے سن ۔ [۱۳] صدرسٹی دی وسیع شیعہ کچی آبادی وچ محدود سی شورش ہوئی جدوں کہ باقی بغداد اُتے سکون رہیا۔
جلد ہی حکومت دے وفادار دوبارہ منظم ہو گئے تے شہراں اُتے دھاوا بول دتا۔صدام دے قابل اعتماد ریپبلیکن گارڈ دے ادھے ٹینک کویت دی جنگ توں محفوظ فرار وچ کامیاب رہے سن تے گارڈ دے ہیڈ کوارٹر یونٹ وی اس جنگ وچ محفوظ رہے۔ 3 مارچ دے جنگ بندی معاہدے وچ عراقی فوج دے جہازاں دے اڑنے اُتے پابندی عائد سی، لیکن انھاں ہیلی کاپٹر اڑنے دی اجازت دتی گئی سی کیونجے زیادہ تر پل تباہ ہوچکے سن ۔ [۱۷] اس دی وجہ ایہ سی کہ جنرل نارمن شوارزکوف نے اک عراقی جنرل دی ہیلی کاپٹر اڑانے دی درخواست نوں قبول کیا، تاکہ کویت توں سرکاری اہلکاراں نوں واپس عراق لے جایا جا سکے جو آوا جائی دے بنیادی ڈھانچے دی تباہی دی وجہ توں زمینی رستےآں توں نئيں جا سکدے سن ۔ اُتے جلد ہی عراقیاں نے بغاوت نوں ختم کرنے دے لئی ہیلی کاپٹراں نوں استعمال کرنا شروع کر دتا۔ [۱۸] اغیاں دے پاس کچھ بھاری ہتھیار تے چند زمین توں فضا وچ مار کرنے والے میزائل سن، جو گن شپ ہیلی کاپٹر تے توپ خانے دی اَنھّا دھند گولہ باری دے سامنے جلد ہی بے دفاع ہو گئے۔ ہیومن رائٹس واچ دے مطابق شہراں پردوبارہ قبضہ کرنے دے دوران وچ تے قبضہ کرنے دے بعد صدام نواز قوتاں نے اَنھّا دھند فائرنگ کر کے ہزاراں افراد نوں ہلاک کر دتا۔ کئی لوکاں نوں سڑکاں، ہسپتالاں تے گھراں وچ پھانسی دے دی۔ گھر گھر تلاشی دے دوران وچ خاص طور اُتے نوجوان مرداں دی پھڑ دھکڑاور ذرا توں شک اُتے گرفتار کرنے یا قتل کرنے؛ تے شہراں توں بھاگنے دی کوشش کرنے والےآں اُتے ہیلی کاپٹراں دا استعمال کردے ہوئے فائرنگ کرنے جداں جرائم کیتے گئے۔ " [۱۹]
امریکی حکومت دے عراق سروے گروپ دے مطابق، عراقی فوج نے اعصاب کش سارین گیس دے نال نال غیر مہلک سی ایس گیس دا وی وڈے پیمانے اُتے استعمال کيتا جدوں کربلا وچ باغیاں دے خلاف درجناں ہیلی کاپٹر میدان وچ اتارے گئےاور مارچ 1991 وچ نجف تے کربلا دے علاقےآں وچ تعینات امریکی فوجی افسراں نوں وی مسٹرڈ گیس حملےآں دے شواہد ملے۔ [۲۰]
جنوب وچ ، صدام دی افواج نے مارچ دے آخر تک مزاحمت نوں منتشر کرکے سب نوں ختم کر دتا۔ 29 مارچ نوں ایران نواز مجلس اعلیٰ دے رہنما عبدالعزیز الحکیم نے اس گل دا اعتراف کيتا کہ شیعہ باغی شہراں توں دستبردار ہو گئے تے لڑائی صرف پینڈو علاقےآں تک ہی محدود اے۔ [۱۶] ملک دے شمال وچ کرد سنیاں دی بغاوت جِنّی تیزی توں ابھری سی اِنّی ہی تیزی توں ختم کر دتی گئی۔ 29 مارچ نوں پیشمرگہ نوں کرکوک توں بے دخل کرنے دے بعد سرکاری ٹینک 30 مارچ نوں دہوک تے اربیل، یکم اپریل نوں زاخو تے 3 اپریل نوں باغیاں دے زیر قبضہ آخری اہم شہر سلیمانیہ وچ داخل ہو گئے۔ حکومتی دستےآں دی پیش قدمی قلادز دے کھنڈر دے نیڑے واقع اک تنگ وادی کور وچ رک گئی، جتھے مسعود برزانی دی سربراہی وچ کرداں نے کامیاب دفاع کيتا۔
5 اپریل کو، حکومت نے ”عراق دے تمام شہراں وچ بغاوت، تخریب کاری تے فسادات کےمکمل خاتمے“کا اعلان کيتا۔ [۲۱] ايسے دن، اقوام متحدہ دی سلامتی کونسل نے قرارداد 688 دی منظوری دتی جس وچ عراقی حکومت نے کرداں اُتے ہونے والے جبر دی مذمت کيتی تے عراق توں اپنے شہریاں دے انسانی حقوق دا احترام کرنے دا مطالبہ کيتا۔ [۱۶]
مقتولین دی تعداد
[سودھو]ملک بھر وچ اموات دی تعداد زیادہ سی۔ باغیاں نے بعث پارٹی دے متعدد عہدیداراں تے افسراں نوں ہلاک کيتا۔ اس دے جواب وچ صدام نواز دستےآں دی جانب توں ٹینکاں، توپ خاناں تے ہیلی کاپٹراں دے استعمال توںاک لکھ دے لگ بھگ غیر مسلح شہری ہلاک ہو گئے تے صدام حسین دے احکامات دے تحت جنوب وچ موجود متعدد تاریخی تے مذہبی طور اُتے مقدس مزارات نوں جان بجھ کر نشانہ بنایا گیا۔ صدام دی سیکیورٹی فورسز شہراں وچ داخل ہُندیاں تاں اکثر سوانیاں تے بچےآں نوں انسانی ڈھال دے طور اُتے استعمال کردیاں سن۔ انہاں نے اجتماعی ذمہ داری دی پالیسی وچ غیر منظم طور اُتے ہزاراں افراد نوں حراست وچ لے لیا تے انہاں نوں بے دردی توں ہلاک کر دتا۔ بوہت سارے مشتبہ افراد نوں تشدد دا نشانہ بنایا گیا، عصمت دری کيتی گئی یا انہاں نوں زندہ جلایا گیا۔ [۲۲]
بوہت سارے لوکاں نوں اجتماعی قبراں وچ دفن کر دتا گیا۔ اپریل 2003 وچ صدام حسین دی حکومت دے خاتمے دے بعد ہزاراں افراد دی اجتماعی قبراں سامنے آئیاں عراقی انسانی حقوق دی وزارت نے 2003 توں 2006 دے مابینی 200 اجتماعی قبراں دی نشان دہی کروائی سی، جنہاں دی اکثریت جنوب وچ سی، جنہاں وچ اک ایسی قبر وی شامل اے جس وچ دس ہزار افراد دفن نيں۔
عواقب
[سودھو]مہاجرت دا بحران
[سودھو]مارچ تے اپریل دے اوائل وچ تقریباً ویہہ لکھ عراقی، جنہاں وچوں 15 لکھ کرد سن، تنازع توں متاثرہ شہراں توں سرحداں دی طرف فرار ہو گئے۔ اقوام متحدہ دے ہائی کمشنر برائے مہاجرین (یو این سی ایچ آر) نے اندازہ لگایا کہ6 اپریل تک لگ بھگ 750،000 عراقی کرد ایران تے 280،000 ترکی فرار ہو گئے سن تے 300،000 ہور ترکی دی سرحد اُتے جمع ہوئے سن ۔ ایران نے پناہ گزیناں دے لئی اپنی سرحداں کھول رکھی سن، جدوں کہ ترکی نے پہلے اپنی سرحداں بند کيتياں تے بین الاقوامی دباؤ تے مہاجرین توں نمٹنے دے لئی مالی مدد کيتی یقین دہانی دے بعد اس نے اپنی سرحداں کھول دتیاں [۲۳] ایران نوں وی ترکی دے مقابلے وچ اس بحران توں نمٹنے دے لئی بوہت گھٹ بین الاقوامی مدد ملی، جس دی بنیادی وجہ امریکا دے نال اس دے کشیدہ تعلقات نيں۔
بوہت سارے شیعہ شام فرار ہو گئے، جتھے انہاں وچ توںسینکڑاں افراد سیدہ زینب قصبے وچ آباد ہوئے۔ [۲۴]
11 اگست 1992 نوں اقوام متحدہ دی سلامتی کونسل دے خصوصی اجلاس وچ ، برطانیہ، فرانس تے امریکا نے عراق اُتے دجلہ تے فرات دے بیچ دوآب وچ ”منظم فوجی مہم“ چلانے دا الزام عائد کردے ہوئے متنبہ کيتا سی کہ بغداد دے ممکنہ نتائج دا سامنا کرنا پڑ سکدا اے۔ 22 اگست 1992 نوں صدر بش نے اعلان کيتا کہ سلامتی کونسل دی قرارداد 688 مطابق اتحادیاں نے صدام مخالف شہریاں نوں حکومت دے حملےآں توں بچانے دے لئی جنوب وچ دوسرا نو فلائی زون قائم کيتا اے۔
مارچ 1993 وچ اقوام متحدہ دی اک تفتیش نے سینکڑاں عراقیاں نوں پھانسی دتے جانے دا انکشاف کيتا تے کہیا کہ اک سال تک جنوب وچ عراقی فوج دا سلوک سب توں زیادہ ظالمانہ رہیا اے۔ انہاں نے ہور کہیا کہ فوج نے طویل فاصلے تک مار کرنے والی توپاں دا استعمال کيتا جس دے نتیجے وچ بھاری جانی نقصان ہويا تے وڈے پیمانے اُتے املاک نوں تباہ کيتا گیا، اس دے نال ہی وڈے پیمانے اُتے پھانسیاں وی دتیاں گئیاں۔ نومبر 1993 وچ ایرانی عہدیداراں نے دنیا توں مہاجرین دی مدد دے لئی امداد بھیجنے دی اپیل کیتی۔ ايسے مہینہ وچ اقوام متحدہ نے اطلاع دتی کہ جنوب وچ 40٪ زرعی رقبے نوں پانی توں محروم کر دتا گیا اے، جدوں کہ غیر مصدقہ اطلاعات وچ ایہ گل سامنے آئی اے کہ عراقی فوج نے ایران دی سرحد دے نیڑے دیہاتاں وچ زہریلی گیس دا استعمال کيتا اے۔ دسمبر 1993 وچ امریکی محکمہ خارجہ نے عراق اُتے جنوب وچ اَنھّا دھند فوجی کارروائیاں دا الزام عائد کیا، جس وچ دیہات نوں جلیانا تے سول آبادی نوں جبری طور اُتے منتقل کرنا وی شامل اے۔ [۱۶]
آیت اللہ محمد صادق الصدر دے قتل دے بعد 1999 دے اوائل وچ عراق دے شیعہ اکثریتی صوبےآں وچ ہور بے امنی پیدا ہوئی۔ 1991 دی بغاوت دی طرح 1999 دی بغاوت نوں وی دبا دتا گیا۔
کرد خود مختار ی
[سودھو]شمال دے دشوار گزار پہاڑی علاقے وچ لڑائی اکتوبر تک جاری رہی ایتھے تک کہ عراق دے کرد آبادی والے خطے دے کچھ حصےآں توں عراقی فوج دے انخلا دے لئی معاہدہ کر ليا گیا۔ اس دے نتیجے وچ شمالی عراق دے تن صوبےآں وچ کردستان دی داخلی خود مختار حکومت دا قیام عمل وچ آیا۔ امریکی فضائیہ نے مارچ 1991 توں شمالی عراق اُتے نو فلائی زون نافذ کیتے رکھیا تاکہ شمالی عراق وچ گھراں توں فرار ہونے والے کرداں دا دفاع کيتا جاسکے۔ امریکی فوج نے 1991 وچ متعدد پناہ گزین کیمپ وی بنائے تے برقرار رکھے۔
یہ تعطل 1994–1997 دی کرد خانہ جنگی دے دوران وچ ٹُٹ گیا سی، جدوں ایران دے نال پی یو دے دی قربت اتحاد دی وجہ توں دے ڈی پی نے عراقی مدد کيتی طلب کيتی سی تے صدام نے اپنی فوج نوں اربیل تے سلیمانیہ نوں فتح کرنے کردستان بھیج دتا۔ 1996 وچ جنوبی عراق اُتے میزائل حملےآں دے ذریعے امریکا دی مداخلت دے بعد عراقی حکومتی دستے پِچھے ہٹ گئے۔ یکم جنوری 1997 نوں امریکا تے اس دے اتحادیاں نے آپریشن پروائیڈ کامفرٹ ختم ہونے دے اگلے دن شمال وچ نو فلائی زون نوں نافذ کرنے دے لئی آپریشن ناردرن واچ دا آغاز کيتا۔
2003 دے بعد
[سودھو]صدام حسین تے اس دے اہم ساتھیاں، جنہاں وچ علی حسن المجید (المعروف ”کیمیکل علی“ ) وی شامل سی، دے خلاف مقدمہ چلیا کے پھانسی دی سزا دتی گئی۔[۲۵][۲۶]
امریکی عدم مداخلت اُتے تنقید
[سودھو]کولن پاول، برینٹ سکوکرافٹ تے رچرڈ ہاس ورگی انتظامیہ دی بنائی گئی مفاد پرستانہ خارجہ پالیسی دی وجہ توں بش نے صدام نوں بغاوت کچلنے دے لئی فوجی ہوائی جہاز اڑانے دی اجازت دی۔ جدوں کہ ہزاراں امریکی فوجی حالے تک عراقی سرزمین اُتے موجود سن تے کچھ مہمات نوں نیڑے توں دیکھ وی رہے سن کہ ظالم نے مرداں، سوانیاں تے بچےآں دے خلاف جدید اسلحے دے دہانے کھول دئیے۔
امریکی تجزیہ کاراں نے 1991 دے انقلاب وچ عدم مداخلت دی پالیسی نوں 2003 وچ عراق اُتے حملے دے دوران وچ عراقی شیعہ آبادی دے اتحادی فوج دا خیر مقدم نہ کرنے دی وجہ دسیا۔ ايسے شک دی وجہ توں بغداد دی فتح تک اوہ صدام دے خلاف اٹھنے توں گریزاں رہے۔ 2011 وچ عراق وچ امریکی سفیر جیمز ایف جیفری نے 1991 وچ امریکی عدم مداخلت اُتے عراقی سیاست داناں تے جنوبی قبائلی رہنماواں توں باضابطہ طور اُتے معافی منگ لئی۔ عراقی شیعہ سیاسی جماعت دے اک اعلیٰ رہنما، عادل عبد المہدی نے تبصرہ کیا:”گھٹ توں گھٹ ایہ 2003 دے حل توں، جس دا اسيں ہن سامنا کر رہے نيں، کدرے زیادہ بہتر حل ہُندا۔ اس وچ عراق دے عوام دا کردار بنیادی ہُندا۔“
فلماں
[سودھو]جنوبی بغاوت اُتے 1999 وچ ڈیوڈ او رسل نے فلم ”تھری کنگز“ تے 2008 وچ عباس فاضل نے فلم ”ڈان آف دی ورلڈ “بنائی۔ اس دے علاوہ 1993 وچ فرنٹ لائن نے اک دستاویزی فلم ”صدامز کلنگ فیلڈز“ وی بنائی۔
حوالے
[سودھو]- ↑ https://www.hrw.org/reports/2003/iraq0303/Kirkuk0303-01.htm
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ ۲.۲ ۲.۳ ۲.۴ Uppsala conflict data expansion: Non-State Actor Data: Version 3.3 Archived فروری 21, 2014, at the وے بیک مشین pp. 146; 217; 218; 502
- ↑ (1992) ENDLESS TORMENT: The 1991 Uprising in Iraq And Its Aftermath. Human Rights Watch. ISBN 1-56432-069-3.
- ↑ "2 Mass Graves in Iraq Unearthed". LA Times. جون 5, 2006. http://articles.latimes.com/2006/jun/05/world/fg-graves5.
- ↑ "'Chemical Ali' on trial for brutal crushing of Shia uprising". The Guardian. اگست 22, 2007. https://www.theguardian.com/world/2007/aug/22/iraq.ianblack.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ "Remembering the Kurdish uprising of 1991"۔ BBC News۔ 07-اپریل-2016
- ↑ Fisk, Robert.
- ↑ Fisk.
- ↑ ۔(Robert Fisk, "Great War for Civilisation"، p. 646, (2006
- ↑ ۱۳.۰ ۱۳.۱ ۱۳.۲ ۱۳.۳ ۱۳.۴ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil. سائیٹ غلطی: Invalid
<ref>
tag; name "why" defined multiple times with different content - ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ ۱۶.۰ ۱۶.۱ ۱۶.۲ ۱۶.۳ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil. سائیٹ غلطی: Invalid
<ref>
tag; name "unhcr" defined multiple times with different content - ↑ "Victory Over Iraq in 1991 Was Swift, but Flawed – NYTimes.com"۔ اگست 1, 2017 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ فروری 14, 2017
- ↑ Micah Zenko (7 مارچ 2016)۔ "Who Is to Blame for the Doomed Iraqi Uprisings of 1991?"۔ National Interest.org۔ مارچ 8, 2016 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 7 مارچ 2016
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ "'Chemical Ali' executed in Iraq after Halabja ruling"۔ 25-جنوری-2010
- ↑ "Saddam buried in village of his birth"۔ دسمبر 31, 2006
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے
- خانہ معلومات استعمال کنندہ صفحات مع تھمب نیل تصاویر
- ٹُٹے ہوئے جوڑاں آلے صفحے
- اجتماعی سزا
- جنگ خلیج
- شیعہ سنی تعلقات
- شیعہ سنی فرقہ وارانہ تشدد
- عراق وچ 1991ء دی بغاوت
- عراق وچ اسلام
- عراق وچ ویہويں صدی
- عراق وچ تعذیب
- عراق وچ خانہ جنگیاں
- عراقی کیمیائی ہتھیار پروگرام
- کیمیائی ہتھیاراں دے حملے
- مذہبی بنیاد اُتے جنگاں
- ویب آرکائیو سانچے مع وے بیک روابط
- ویڈیو کلپس اُتے مشتمل مضامین