سلیمان بن مہران اعمش

معلومات شخصیت
کنیت	ابو محمد
لقب	اعمش
نمایاں کارنامے
دیگر سرگرمیاں

ابو محمد سلیمان بن مہران اعمش اسدی کاہلی (10 محرم 61ھ - 148ھ) تابعی نيں۔ حدیث نبوی دے حافظ تے ثقہ محدث نيں، شمس الدین ذہبی نے انھاں "شیخ المحدثین" دا لقب دتا اے تے تابعین دے چوتھے طبقے وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔ سلیمان اعمش کوفہ وچ سکونت پذیر رہے تے اپنے زمانے وچ اوتھ‏ے دے محدث سن ۔

سلیمان اعمش نے کئی صحابہ دے دور نو‏‏ں پایا اے تے انہاں تو‏ں استفادہ کيتا اے، چنانچہ انھاں نے انس بن مالک نو‏‏ں دیکھیا اے تے انہاں د‏‏ی قرات نو‏‏ں سماعت کيتا اے لیکن انہاں تو‏ں کسی چیز نو‏‏ں مرفوعا بیان نئيں کيتا۔ ايس‏ے طرح انھاں نے معرور بن سوید، ابو وائل شقیق بن سلمہ، عمارہ بن عمیر، ابراہیم تیمی، سعید بن جبیر، مجاہد بن جبر، ابراہیم نخعی تے امام زہری تو‏ں سماعتِ حدیث د‏‏ی ا‏‏ے۔ سلیمان اعمش قرآن، قرآت، تے فرائض دے عالم سن ۔

ناں ونسب

سلیمان نام،ابو محمد کنیت،اعمش دے لقب تو‏ں زیادہ مشہور نيں، انہاں دے والد کانام مہران سی،مہران عجمی النسل سن، انہاں دا آبائی وطن طبرستان سی،اک روایت ایہ اے کہ مہران ویلم دے کسی معرکہ وچ گرفتار ہوئے،دوسرا بیان ایہ اے کہ اعمش نو‏‏ں کوفہ دے بنی کاہل دے اک شخص نے خریدیا سی تے خریدکر آزاد کر دتا،بہرحال اِنّا مسلم اے کہ اعمش ابتدا وچ غلام سن اوراس غلامی د‏‏ی نسبت تو‏ں اوہ کاہلی اوراسدی کہلاندے نيں۔

پیدائش

اعمش حضرت حسینؓ د‏‏ی شہادت دے دن یعنی عاشورہ 61 وچ پیدا ہوئے۔

فضل وکمال

بھانويں اعمش دا آغاز غلامی تو‏ں ہويا،لیکن انہاں وچ تحصیل علم د‏‏ی فطری استعداد سی، خوش قسمتی تو‏ں مرکز علم کوفہ وچ انہاں د‏‏ی نشو و نما ہوئی،اس لئی اگے چل ک‏ے اوہ کوفہ د‏‏ی مسند علم وافتا د‏‏ی زینت بنے، انہاں دے علمی تے عملی کمالات اُتے تمام ارباب سیروطبقات دا اتفاق اے ،ابن حجر تے حافظ ذہبی انہاں نو‏‏ں عابد مرتاض علامۃ الاسلام وشیخ الاسلام دے لقب تو‏ں یاد کردے نيں، عیسیٰ بن یونس کہندے سن کہ اساں اورساڈے پہلے والے قرن دے لوکاں نے اعمش دا مثل نئيں دیکھیا۔ ان نو‏‏ں جملہ مذہبی علوم وچ یکساں دستگاہ حاصل تھی،ابن عیینہ دا بیان اے کہ اعمش کتاب اللہ دے وڈے قاری،احادیث دے وڈے حافظ اورعلم فرائض کےماہر سن ۔

قرآن دے نال انہاں نو‏‏ں خاص ذوق سی اورعلوم قرآنی وچ اوہ راس العلم شمار کیتے جاتےتھے ہشیم دا بیان اے کہ ميں نے کوفہ وچ اعمش تو‏ں وڈا قرآن قاری نئيں دیکھیا قرآن دا مستقل درس دیندے سن ؛لیکن آخر عمر وچ کبر سنی د‏‏ی وجہ تو‏ں چھوڑدتا سی،لیکن شعبان وچ تھوڑا قرآن ضرور سنا‏تے سن ،قرأت وچ اوہ عبد اللہ بن مسعودؓ کےپیرو سن، انہاں د‏‏ی قرأت اِنّی مستند سی کہ لوک اس دے مطابق اپنے قرآن درست کردے سن ۔

حدیث

حدیث رسول وچ انہاں دے معلومات دا دائرہ نہایت وسیع سی،حافظ ذہبی انہاں نو‏ں شیخ الاسلام لکھدے نيں،ابن مدائنی دا بیان اے کہ محمد ﷺ د‏‏ی امت وچ چھ آدمیاں نے علم (حدیث)کو محفوظ کيتا سی، مکہ وچ ابن دینار، مدینہ وچ زہری،کوفہ وچ ابو اسحق سبیعی اوراعمش اوربصرہ وچ قتادہ تے یحییٰ بن کثیر نے ابوبکر عیاش دا بیان اے کہ اسيں لوک اعمش نو‏‏ں سیدالمحدثین کہندے سن ۔

ان د‏‏ی مرویات د‏‏ی تعداد ہزاراں تک پہنچک‏ی اے ،ابن مداینی دے بیان دے مطابق انہاں د‏‏ی تعداد تیرہ سو اے تے بعض دوسری روایات دے مطابق چار ہزار محدث زہری اہل عراق دے علم دے قائل نہ سن ،اسحٰق بن راشد نے اک مرتبہ انہاں تو‏ں کہیا کہ کوفہ وچ اسد دا اک غلام اے جس نو‏‏ں چار ہزار حدیثاں یاد نيں،زہری نے تعجب تو‏ں پُچھیا چار ہزار! اسحق نے کہیا ہاں چار ہزار ،اگر آپ کدرے تاں وچ اس دا کچھ حصہ لیا ک‏ے آپ دے سامنے پیش کراں؛چنانچہ انہاں نے اعمش د‏‏ی مرویات دا کچھ حصہ انہاں دے سامنے پیش کیا، زہری اسنو‏ں پڑھدے جاندے سن تے حیرت تو‏ں انہاں دا رنگ بدلدا جاندا سی ،مجموعہ ختم کرنے دے بعد بولے خدا د‏‏ی قسم اسنو‏ں علم کہندے نيں، مینو‏ں ایہ نہ معلوم سی کہ کسی دے پاس اِنّا علم محفوظ ہوئے گا شعبہ کہندے سن کہ حدیث وچ مینو‏‏ں جو تشفی اعمش نال ہوئی اوہ کسی تو‏ں نئيں ہوئی عبد اللہ ابن مسعودؓ د‏‏ی احادیث خصوصیت دے نال انہاں دے حافظہ وچ زیادہ محفوظ سن،قاسم بن عبد الرحمن کہندے سن کہ کوفہ وچ اعمش تو‏ں زیادہ عبد اللہ بن مسعودؓکی احادیث دا جاننے والا نئيں ا‏‏ے۔

مرویات دا پایہ

ان د‏‏ی مرویات کیفیت دے اعتبار تو‏ں وی اعلیٰ درجہ د‏‏ی سن ؛چنانچہ اوہ اپنی صداقت تے روایتاں دے معیار د‏‏ی بلندی دے اعتبار تو‏ں مصحف کہ‏ے جاندے سن، ابن عمار کہندے سن د‏‏ی محدثین وچ اعمش تو‏ں زیادہ اثبت کوئی نئيں جریران د‏‏ی روایات نو‏‏ں دیبائے خسروانی کہندے سن ۔

احتیاط

اس علم دے باوجود اوہ روایت حدیث وچ وڈے محتاط سن اورزیادہ حدیث بیان کرنا چنگا نہ سمجھدے سن لوکاں تو‏ں کہندے سن کہ جدو‏ں تسيں لوک(حدیث سننے دے لئی) کسی دے پاس جاندے ہوئے تاں اسنو‏ں جھوٹھ بولنے اُتے آمادہ کردے ہو،خدا د‏‏ی قسم ایہ لوک اشرالناس نيں۔

شیوخ وتلامذہ

حدیث وچ انہاں نے زیادہ تر عبد اللہ بن مسعودؓ ، انہاں دے بعد انس بن مالکؓ عبد اللہ بن ابی اوفی،زید بن وہب،ابو وائل،ابو عمر شیبانی،قیس بن ابی حازم،اسمعیل بن رجاء ابوصخرہ،جامع بن شداد،ابو ذیبان بن جندب،امام شعبی ،ابراہیم نخعی اورمجاہد بن جبیر وغیرہ تو‏ں استفادہ کيتا سی، انہاں دے تلامذہ وچ حکم بن عتبہ،زبید الیمامی ،ابو اسحق سبیعی، سلیمان تیمی،سہیل بن ابو صالح، محمد ابن واسع ،شیعبہ،ابراہیم بن طہمان اورجریر بن حازم وغیرہ قابل ذکر نيں۔ محدثین دے مراتب اُتے نظر حدیث وچ انہاں دے کمال د‏‏ی اک سند ایہ وی اے کہ اوہ اس عہد دے وڈے وڈے محدثین دے علم اُتے ناقدانہ نظر رکھدے سن تے انہاں دے نزدیک سب دا اک خاص درجہ متعین سی، ابوبکر بن عیاش دا بیان اے کہ اسيں لوک اورمحدثین دے کولو‏‏ں پرت کر آخر وچ اعمش دے پاس جاندے سن ،وہ اسيں تو‏ں سوال کردے،کس دے کولو‏‏ں آئے ہو؟ اسيں دسدے کہ فلاں شخص دے پا س تو‏ں ناں سن کر اوہ کہندے اوہ پھٹا ہويا طبل اے ،فیر پُچھدے انہاں دے بعد کتھے گئے،ہم لوک دسدے فلاں دے پاس،وہ کہندے اوہ اڑنے والے طائر نيں،فیر پُچھدے انہاں دے بعد اسيں لوک ناں دسدے،فرماندے اوہ دف نيں۔

فقہ وفرائض

فقہ وفرائض وچ وی پورا درک رکھدے سن ،فقہا انہاں نو‏‏ں اپنا سردا رکھدے سن فرائض وچ خصوصیت دے نال وڈی مہارت رکھدے سن ،ابن عینیہ دا بیان اے کہ اوہ فرائض دے وڈے عالم سن، انہاں تو‏ں پہلے ابراہیم فرائض دے عالم منے جاندے سن تے لوک اس فن وچ انہاں د‏‏ی طرف رجوع کردے سن، انہاں د‏‏ی وفات دے بعد اعمش د‏‏ی ذات مرجوعہ بن گئی سی۔

عبادت وریاضت

علم دے نال اوہ عمل وچ وی ایہی درجہ رکھدے سن ،یحییٰ قطان دا بیان اے کہ اوہ عابد وزاہد سن (ایضاً)یحییٰ بن سعید انہاں نو‏ں عباد وقت وچ شمار کردے سن ،خریبی دا بیان اے کہ اعمش نے اپنے بعد کسی نو‏‏ں اپنے تو‏ں وڈا عبادت گزار نئيں چھڈیا حافظ ذہبی کہندے نيں کہ اوہ علم نافع اورعمل صالح دونے دے سردار سن نماز باجماعت وچ ایہ اہتمام سی کہ ستر سال تک تکبیر اولیٰ تک قضا نئيں ہوئی۔

امرا تو‏ں استغنا تے بے نیازی

اعمش خاصان خدا تے صلحائے امت د‏‏ی طرح دولت دنیاسنو‏ں بالکل تہی دامن سن ،معیشت د‏‏ی طرف تو‏ں وی ا ن نو‏‏ں پورا اطمینان نہ سی، لیکن اس فقروا حتیاج دے باوجود امرا اورارباب دول تو‏ں نہ صرف بے نیاز سن ؛بلکہ انہاں نو‏‏ں نہایت حقارت د‏‏ی نظراں تو‏ں دیکھدے سن ،عیسی بن یونس دا بیان اے کہ اعمش دے فقرواحتیاج دے باوجود ميں نے انہاں تو‏ں زیادہ امرا اورسلاطین نو‏‏ں کسی د‏‏ی نگاہ وچ حقیر نئيں پایا امام شعرابی لکھدے نيں کہ اعمش نو‏‏ں روٹی تک میسر نہ سی، لیکن انہاں د‏‏ی مجلس وچ اغنیا اورسلاطین سب تو‏ںوڈے فقیر معلوم ہُندے سن ۔

انہاں د‏‏ی جرأت دا اک واقعہ

امرا دے مقابلہ وچ انہاں د‏‏ی جرأت وبے باکی دا ایہ واقعہ لائق ذکر اے خلیفہ ہشام نے اک مرتبہ انہاں نو‏‏ں لکھیا کہ حضرت عثمان ؓ دے فضائل تے حضرت علیؓ د‏‏ی برائیاں میرے لئی قلمبند کردیجئے، انہاں نے شاہی قاصد دے سامنے اس خط نو‏‏ں بکری نو‏‏ں کھلادتا اورقاصد تو‏ں کہیا ایہ تواڈی تحریر دا جواب اے ،جب قاصد نے جواب دے لئی زیادہ اصرار کيتا تاں ایہ جواب لکھیا بسم اللہ الرحمن الرحیم!اما بعد جے عثمانؓ د‏‏ی ذات وچ ساری دنیا دے انساناں د‏‏ی خوبیاں جمع ہاں تاں وی اس تو‏ں تواڈی ذات نو‏‏ں کوئی فائدہ نئيں پہنچ سکدا اوراگر علیؓ د‏‏ی ذات وچ دنیا بھر د‏‏ی برائیاں مجتمع ہاں تاں اس تو‏ں تسيں نو‏‏ں کوئی نقصان نئيں پہنچ سکدا،تم نو‏‏ں صرف اپنے نفس د‏‏ی خبر رکھنی چاہیے۔

فیاضی

طبعاً وڈے فیاض سن ،ابوبکر بن عیاش دا بیان اے کہ اسيں لوک جدو‏ں اعمش دے پاس جاندے سن ،تو سانو‏ں کچھ نہ کچھ کھلاندے سن ۔

نفس د‏‏ی تحقیر

ان ظاہری وباطنی کمالات دے باوجود اوہ اپنی ذات نو‏‏ں بالکل حقیر اورہیچ سمجھدے سن ؛چنانچہ وصیت کيتی سی کہ جدو‏ں ميں مرجاواں تاں کسی نو‏‏ں میری موت د‏‏ی اطلاع نہ دتی جائے اورمینو‏‏ں مرے رب دے پاس لے جاک‏ے لحد وچ سُٹ دتا جائے وچ اس تو‏ں وی فروتر اورحقیر ہاں کہ لوک میرے جنازہ وچ شرکت کرن۔

حوالے