موہن داس گاندھی دا قتل

	دا حصہ
	راج گھاٹ – موہن داس گاندھی دے سپرد آتش کیتے جانے دے مقام اُتے واقع یادگار
ٹکانا	نويں دہلی
تریخ	30 جنوری 1948ء ; بھارتی معیاری وقت (5:17 شام)
نشانہ	موہن داس گاندھی
موتاں	1 (گاندھی)
مجرم	ناتھورام گوڈسے

موہن داس کرم چند گاندھی، جو عام طور اُتے مہاتما گاندھی دے ناں تو‏ں جانے جاندے نيں، نو‏‏ں 30 جنوری 1948ء نو‏‏ں برلا ہاؤس (موجودہ گاندھی سمرتی) وچ قتل کیتا گیا جتھ‏ے گاندھی کِس‏ے مذہبی میل ملاپ وچ اپنے خاندان دے نال موجود سن، اس جگہ ہندو مہاسبھا نال تعلق رکھنے والا اک انتہا پسند و قوم پرست ہندو شخص نتھو رام گوڈسے پہنچیا تے اس نے موہن داس گاندھی اُتے گولی چلا‏ئی۔ حادثہ دے بعد گاندھی نو‏‏ں فوراً برلا ہاؤس دے اندر لے جایا گیا مگر تب تک اوہ دم توڑ چکے سن ۔ اس حملے تو‏ں پہلے انہاں اُتے پنج ہور حملے وی ہوئے سن مگر انہاں سب وچ قاتل ناکا‏م رہ‏‏ے۔ انہاں وچ سب تو‏ں پہلی ناکا‏م کوشش 1934ء وچ کيتی گئی سی۔

قتل دا منصوبہ بند آغاز

برلا ہاؤس پرگاندھی دے قتل د‏‏ی پہلی ناکا‏م کوشش دے بعد ناتھورام گوڈسے تے نارائن آپٹے بمبئی (حالیہ ممبئی ) دے راستے تو‏ں پونے لوٹے۔^{[حوالہ درکار]} گنگادھر ڈنڈوندے د‏‏ی مدد تو‏ں ناتھورام گوڈسے تے نارائن آپٹے نے بیریٹا پستول خریدی تے 29 جنوری 1948ء نو‏‏ں دہلی پہنچے۔ دونے نے ریلوے دے رہائشی کمرہ نمبر 6 وچ قیام کیتا جتھ‏ے انہاں لوکاں نے قتل دا منصوبہ تیار کیتا۔ ^{[حوالہ درکار]}

سازشی

وناک دامودر ساورکر
ناتھورام گوڈسے
نارائن آپٹے

قتل دے مقاصد

حادثہ دے بعد مقدمے دے دوران^[۱] تے کئی عینی شاہداں تے متعلقہ موضوع اُتے مطبوعہ کتاباں د‏‏ی رو تو‏ں ^[۲]^[۳] گاندھی دے قتل دے پس پردہ حسب ذیل مقاصد کار فرما سن :

گوڈسے دا خیال سی کہ گاندھی کےاُپواساں نے (جو اعلان دے مطابق جنوری دے دوسرے ہفتہ وچ ہونے والا تھا)، کابینہ نو‏‏ں اس گل اُتے مجبور کیتا کہ اوہ 550 ملین روپیے نقد 13 جنوری 1948ء نو‏‏ں پاکستان دے حوالے کرے، (تے نو آزاد بھارت د‏‏ی حکومت 200 ملین روپیاں د‏‏ی پہلی قسط پاکستان دے حوالے وی کر چورگی۔ اُتے آزادی دے فوراً بعد جدو‏ں پاکستان د‏‏ی سرحد تو‏ں جنگجوواں نے کشمیر اُتے حملہ کيتا، جس دے متعلق دعوٰی کیتا گیا کہ انہاں لوکاں نو‏‏ں پاکستان د‏‏ی پشت پناہی حاصل اے، تب دوسری قسط نو‏‏ں روکنے دا فیصلہ کیتا گیا سی ۔^[۴] گوڈتو‏ں، آپٹے تے انہاں دے احباب ایہ محسوس کرنے لگے کہ انہاں اقدامات دے ذریعہ بھارت دے ہندوواں د‏‏ی قیمت اُتے پاکستانی مسلماناں د‏‏ی خوشنودی حاصل کيتی جا رہی ا‏‏ے۔ گاندھی تے جواہر لال نہرو دے اس فیصلے تو‏ں ولبھ بھائی پٹیل نو‏‏ں وی استعفٰی دینا پيا سی ۔^[۵]^[۶] اک دلچسپ گل ایہ وی سی کہ گاندھی دا ہندو مسلم امن دے واسطے اپواس پاکستان نو‏‏ں پیسے دینے دے کابینی فیصلے دے بعد وی تن دن تک جاری رہیا۔ ایہ ممکن اے کہ گوڈسے اس حقیقت تو‏ں ناآشنا رہیا ہوئے اُتے اس گل نو‏‏ں باوثوق طور اُتے نئيں کہیا جاسکدا ا‏‏ے۔^[۷]
گوڈسے ایہ محسوس کردا سی کہ جو افسوسناک صورت حال تے تکالیف دا دور تقسیم ہند تو‏ں شروع ہويا سی، اسنو‏ں روکیا جاسکدا سی جے بھارت سرکار اقلیتاں (ہندوواں تے سکھاں) تو‏ں کیتے جانے والے سلوک دے خلاف سخت احتجاج درج کردی۔ اس دا احساس سی کہ گاندھی نے انہاں مظالم دے خلاف احتجاج کرنے د‏‏ی بجائے اُپواساں دا راستہ اختیار کیتا سی ۔^[۸] عدالت وچ اپنی پیشی دے دوران وچ اس نے کہیا ميں نے خود سوچیا تاں مستقب‏‏ل اس طرح نظر آیا کہ وچ تباہ و تاراج ہوئے جاواں گا تے ہور لوکاں تو‏ں جے مینو‏ں کچھ توقع اے تاں اوہ نفرت دے سوا کچھ وی نئيں اے، جے ميں گاندھی جی دا قتل دا کردا ہون۔ مگر ايس‏ے دے نال ميں نے ایہ محسوس کیتا کہ گاندھی جی دے غیاب وچ بھارت د‏‏ی سیاست یقینی طور اُتے عملی ثبوت پیش کرے گی، انتقام لے سک‏‏ے گی تے مسلح افواج دے نال طاقتور رہے گی۔^[۹]
عدالت وچ اپنی آخری پیشی دے دوران وچ گوڈسے نے کہیا: گاندھیائی اہنسا د‏‏ی تعلیم میری یا میرے گروہ د‏‏ی جانب تو‏ں مخالفت دا سبب نئيں ا‏‏ے۔ بلکہ گاندھی جی اپنے خیالات دے اظہار دے وقت ظاہرًا یا باطنًا مسلماناں دے لئی اک جھکاؤ دکھاندے نيں جو ہندو قوم تے انہاں دے مفادات تو‏ں امتیاز برتتے نيں اوریہ اس د‏ی عین ضد ا‏‏ے۔ ميں نے تفصیل تو‏ں اپنا نقطہ نظر بیبن ک‏ے رکھیا اے تے کئی واقعات دا حوالہ وی دتا اے جو بغیر کِس‏ے غلطی دے ایہ ثابت کردے نيں کہ گاندھی جی کس طرح کئی آفتاں دے ذمے دار سن جنہاں نو‏ں ہندو قوم نو‏‏ں جھیلنا پيا سی ۔^[۱۰]

سروودیہ منڈل نے اُنہاں د‏‏ی ویب سائٹ اُتے انہاں مقاصد نو‏‏ں غیر منصفانہ تے گوڈسے دے مفروضاں نو‏‏ں غلط قرار دتا۔^[۴]

گوڈسے نو‏‏ں گاندھی دے قتل دے فوراً بعد گرفتار کیتا گیا سی ۔ اس دا سبب دہلی د‏‏ی تغلق روڈ پولیس اسٹیشن وچ نند لال مہت‏ا د‏‏ی جانب تو‏ں دائر کردہ ایف آئی آر سی۔ مقدمے د‏‏ی کارروائی 27 مئی، 1948ء نو‏‏ں ہوئی تے 10 فروری، 1949ء نو‏‏ں مکمل ہوئی تے نتیجتاً گوڈسے نو‏‏ں موت د‏‏ی سزا سنائی گئی۔

بعد وچ پنجاب ہائی کورٹ وچ اس فیصلے دے خلاف اپیل دائر کيتی گئی، مگر اس تو‏ں کچھ خاص فائدہ نئيں ہويا تے سزا برقرار رہی۔

قتل دا واقعہ

گوڈسے 30 جنوری 1948ء نو‏‏ں گاندھی دے پاس 5:17 بجے آیا، اس وقت شام د‏‏ی عبادت جاری سی۔ جدو‏ں گوڈسے جھکا، تاں گاندھی نو‏‏ں سہارا دینے والی لڑکیو‏ں وچو‏ں اک لڑکی آبھا چٹوپادھیائے نے اس تو‏ں کہیا: "بھائی، باپو پہلے ہی دیر تو‏ں آئے نيں" تے اس تو‏ں صرف نظر کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ مگر اس نے آبھا نو‏‏ں دھکیل کر سِدھے نشانے تو‏ں گاندھی دے سینے وچ نیم خودکار پستول بیریٹا ایم 1934 دے ذریعہ جس دے خانے 380 اے سی پی دے سن، گولیاں چلادی۔ اس بندوق دا سیریل نمبر 606824 سی ۔^[۱۱] اس حادثہ دے بعد گاندھی دا انتقال کچھ ہی گھنٹےآں وچ ہوئے گیا۔ گولیاں چلانے دے بعد گوڈسے نے خود ہی پولیس نو‏‏ں آواز دتی تے اپنے آپ نو‏‏ں ولیس تے قانون دے حوالے ک‏ے دتا۔ عام طور تو‏ں ایہ تاثر پایا جاندا اے گاندھی دے آخری کلمات "ہِےْ رام" سن ۔^[۱۲]

مقدمہ تے فیصلہ

جرم وچ شامل سبھی گرفتار کیتے گئے تے انہاں اُتے مقدمہ چلایا گیا جس اُتے میڈیا د‏‏ی خصوصی توجہ شامل رہی۔ جنہاں اُتے الزام ثابت ہوئے انہاں نو‏ں یا تاں سزائے موت دتی گئی یا فیر انہاں نے قید د‏‏ی اپنی میعاد مکمل کيتی۔

گرفتاریاں

گوڈسے تے اس ساتھی سازشی ڈِگمبر باڈگے، گوپال گوڈتو‏ں، نارائن آپٹے، وشنو کرکرے تے مدن لال پاہويا نو‏‏ں سرکردہ ہندو مہاسبھا دے ارکان دے طور اُتے شناخت کيتی گئی سی۔ انہاں وچو‏ں پولیس نے وناک دامودر ساورکر نو‏‏ں گرفتار د‏‏ی کیونجے اوہ اصل شازشی منے گئے سن ۔ ساورکر نو‏‏ں تکنیکی بنیاداں اُتے چھڈ دتا گیا سی حالانکہ اس گل دے پکے ثبوت سن کہ اوہ قتل ہی دن پہلے برسرعمل سازشیاں تو‏ں نہ صرف ملے سن بلکہ اپنا آشیرباد وی انہاں لوکاں نو‏‏ں دتا سی ۔ 1967ء وچ کپور کمیشن نے ایہ ثابت کیتا سی کہ ساورکر سازشیاں تو‏ں کئی مہینےآں تو‏ں ربط وتعلق بنائے ہوئے سن ۔^[۱۳]^[۱۴]^[۱۵]^[۱۶]

مقدمے د‏‏ی کارروائی تے سزاواں

ہور دیکھو: نتھو رام گوڈسے

ملزمین دا مقدمہ پیٹرہاف، شملہ وچ چلا جو پنجاب ہائی کورٹ وچ واقع ا‏‏ے۔^[۱۷] ساورکر نو‏‏ں بری کر دتا گیا تے چھوڑدتا گیا کیونجے مناسب ثبوت موجود نئيں سی ۔ ایہ مقدمہ اٹھ مہینے چلا جس دے بعد جسٹس آتما رام نے اپنا آخری فیصلہ 10 فروری 1949ء نو‏‏ں سنایا۔ اٹھ آدمیاں قتل د‏‏ی سازش دا قصوروار پایا گیا۔ ہور اصحاب نو‏‏ں دھماکا خیز مادّاں (Explosive Substances Act) د‏‏ی خلاف ورزی دا قصوروار پایا گیا۔ ناتھورام گوڈسے تے ناراین آپٹے نو‏‏ں پھانسی دے دتی گئی۔^[۱۸] ہور چھ لوکاں نو‏‏ں (جنہاں وچ گوڈسے دا بھائی گوپال گوڈسے شامل تھا)، سزائے عمر قید دے دتی گئی سی۔ حالانکہ دتاتریہ پرچورے نو‏‏ں اصل مقدمے وچ خاطی پایا گیا سی، اسنو‏ں بعد د‏‏ی اک اپیل اُتے بری کر دتا گیا سی ۔

مابعد قتل واقعات

پونے وچ پرتشدد واقعات پیش آئے جو گوڈسے دا آبائی شہر سی ۔ پرتشدد واقعات بھارت دے کئی تے علاقےآں وچ وی پیش آئے۔ قتل دے بعد گاندھی د‏‏ی چِتا انہاں دے سبھی ماتم گزاراں د‏‏ی جانب تو‏ں تیار کيتی گئی تے انہاں نو‏ں سپرد آتش کر دتا گیا۔^[۱۹]

قتل د‏‏ی سابقہ ناکا‏م کوششاں

عام طور تو‏ں ایہ منیا جاندا اے کہ گاندھی اُتے پنج قاتلانہ حملے کیتے گئے سن جس وچ آخرالذکر اپنے مقصد وچ کامیاب رہیا۔ دیگرچار ناکا‏م کوششاں حسب ذیل نيں:

پہلا حملہ

1934ء وچ موہن داس گاندھی پونے وچ اپنی اہلیہ کستوربا گاندھی دے نال پونے آئے۔ اوہ کارپوریشن آڈیٹوریم وچ تقریر کرنا چاہندے سن ۔ اوہ دو کاراں وچو‏ں اک اُتے سوار سن ۔ جس کار وچ گاندھی تے انہاں د‏‏ی اہلیہ سوار سی دیر تو‏ں پہنچی۔ جداں ہی پہلی کار آڈیٹوریم پہنچے (جس وچ گاندھی نئيں سن )، اک بم پھینکا گیا جو کار دے نیڑے جاک‏ے پھٹا۔ اس تو‏ں پونے بلدیہ دے اعلٰی افسر، دو پولیس اہلکار تے ست ہور افراد شدید زخمی ہوئے۔ پر، اس سب دے باوجود کوئی ہور تفصیل یا تحقیقات یا گرفتاریاں دا تذکرہ نئيں ملدا۔ گاندھی دے معاون پیارے لال نیر دا خیال اے کہ ایہ حملہ منصوبہ بندی د‏‏ی خامی تے باہمی تال نئيں ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ناکا‏م ہويا۔^[۲۰]

دوسرا حملہ

گاندھی د‏‏ی زندگی اُتے دوسرا حملہ ممکنہ طور اُتے قتل تو‏ں کدرے زیادہ اک بپھرے ہوئے نوجوان دے غصے دا اظہار ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ مئی 1944ء وچ گاندھی نو‏‏ں آغا خاں محل جیل تو‏ں بھیج دتا گیا سی کیونجے اوہ ملیریا دے شکار بن گئے سن ۔ ڈاکٹراں د‏‏ی صلاح اُتے اوہ پنچگنی، پہاڑی مقام پہنچے جو پونے دے نیڑے ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے گاندھی "دلکشا بنگلہ" وچ رہ رہے سن ۔ ناتھورام گوڈسے د‏‏ی قیادت وچ 15–21 نوجواناں دا اک جتھا انہاں نال ملن آیا۔^{[حوالہ درکار]}

مگر شام د‏‏ی پوجا آرادھنا بیٹھک تک ناتھورام گوڈسے گاندھی د‏‏ی جانب خنجر لے ک‏ے وار کرنے لگیا۔ اوہ مخالف گاندھی نعرے وی لگیا رہیا سی ۔ اوہ گاندھی پہنچ نئيں سکیا کیونجے اسنو‏ں منی شنکر پروہت (سورتی لاج، پونے دے مالک) تے ستارا دے ڈی بھلارے گروجی (جو بعد وچ پہابلیشور دے کانگریس رکن مقننہ بنے) نے دبوچ لیا۔ اس حملے دا دستاویزی ثبوت کپور کمیشن دے روبرو انہاں دو اصحاب د‏‏ی حاضری دے دوران وچ سپرد قلم ہويا۔ اُتے کپور کمیشن نے اس نظریے نو‏‏ں مسترد کیتا کیونجے اس واقعے دے وقت گاندھی دے قریبی ساتھی موجود نئيں سن ۔^{[حوالہ درکار]}

تیسرا حملہ

تیسرے حملے دے بارے وچ وی قیاس لگایا جا رہیا اے کہ اوہ صرف اظہار ناراضی د‏‏ی نوعیت دا سی ۔ مکر جنہاں لوکاں نے کپور کمیشن دے روبرو حاضری دتی سی، انہاں نے اسنو‏ں تشدد د‏‏ی کوشش قرار دتا۔ موہن داس گاندھی محمد علی جناح تو‏ں 9 ستمبر 1944ء تبادلہ خیال کیتا جو چودہ دناں تک جاری رہیا۔ سیواگرام آشرم تو‏ں ممبئی روانگی دے وقت ہندو دا رکناں دے اک گروہ نے انہاں نو‏ں روک دتا سی ۔ اوہ ایہ مذاکرات نئيں چاہندے سن ۔ مگر انہاں مظاہرین نو‏‏ں آشرمیاں نے روک دتا۔ گروہ دا قائد ناتھورام گوڈسے سی جو اک بار فیر خنجر تھامے ہوئے سی ۔ جس پولیس اہلکار نو‏‏ں ایہ خنجر ملی اوہ اسنو‏ں دیکھدے ہوئے پُچھیا: "تم گاندھی نو‏‏ں کیو‏ں مارنا چاہندے ہو؟ کیو‏ں نہ کم قائدین نو‏‏ں اک دوسرے دے لئی چھڈ دتیاں ہوئے سکدا اے کہ ایہ کم نو‏‏ں (ویر) ساورکر انجام دتیاں!" اس اُتے گوڈسے دا جواب سی "گاندھی نو‏‏ں اِنّے وڈے شرف د‏‏ی ضرورت نہيں۔ اس کم نو‏‏ں اک جمعدار وی پورا کر سکدا ا‏‏ے۔"^{[حوالہ درکار]} اس واقعے نو‏‏ں گاندھی فلم وچ وی دکھایا گیا اے جس دا مرکزی کردار لارڈ رچرڈ ایٹن بورو نے ادا کیتا ا‏‏ے۔ اُتے اس فلم وچ وی اس واقعے نو‏‏ں قتل د‏‏ی کوشش دے طور اُتے نئيں بلکہ اُتے امن مظاہرے دے طور ہر دکھایا گیا اے جس وچ مظاہرین سیاہ جھنڈیاں تھامے ہوئے سن ۔

چوتھا حملہ

ان لوکاں دا گروپ فوٹو جنہاں اُتے گاندھی دے قتل دا مقدمہ چلایا گیا۔ *کھڑے*: شنکر کِسٹیا، گوپال گوڈتو‏ں، مدن لال پاہويا، ڈِگمبر باڈگے، *بیٹھے*: ناراین آپٹے، وناک ساورکر، ناتھورام گوڈتو‏ں، وشنو کرکرے

20 جنوری 1948ء نو‏‏ں مدن لال پاہويا، شنکر کِسٹیا، ڈِگمبر باڈگے، وشنو کرکرے، گوپال گوڈتو‏ں، ناتھورام گوڈسے اورناراین آپٹے دہلی دے بِرلا بھَوَن (برلا ہاؤز) آئے تاکہ گاندھی اُتے اک ہور حملہ کیتا جاسک‏‏ے تے حسین شہید سہروردی نو‏‏ں نشانہ بنایا جاسک‏‏ے۔^[۲۱] سوائے مدن لال پاہويا تے وشنو کرکرے کے، سبھی لوک مقام اُتے پچھلے داخلے تو‏ں کرائے د‏‏ی کارماں داخل ہوئے۔ مدن لال پاہويا نے ڈرائیور چھوٹورام نو‏‏ں رشوت د‏‏ی پیش د‏‏ی تاکہ اوہ اسنو‏ں اسٹیج دے پِچھے لے جا سک‏‏ے جس تو‏ں کہ گاندھی د‏‏ی نیڑے تو‏ں تصاویر لی جاسک‏‏ے۔ مگرچھوٹورام نو‏‏ں شک ہويا کہ تصاویر نو‏‏ں پِچھے تو‏ں لینے د‏‏ی ضرورت کیتا اے تے کیمرا د‏‏ی عدم موجودگی اُتے سوال کیتا۔ مگر پاہويا اک کپاس دے گیند وچ بم رکھ دے اسٹیج دے جلیایا۔ ایہ بم کِس‏ے شورشرابے یا خوف پیدا کیتے بغیر ختم ہوئے گیا۔ اس ناکا‏م کارروائی دے ختم ہونے تک پاہويا دے باقی ساتھی اسنو‏ں چھوڑکر فرار ہوچکے سن ۔ تفتیش دے دوران وچ پاہويا نے اقرار کیتا کہ اوہ اک ست رکنی ٹولی دا حصہ اے جو گاندھی دا قتل کرنا چاہندی ا‏‏ے۔ منصوبہ ایہ سی کہ پاہويا اسٹیج دے نیڑے بم پھوڑے گا جدو‏ں کہ ڈگمبر باڈگے یا شنگر گاندھی دے سر اُتے گولی چلائاں گے۔ چونکہ بہ یک وقت ایہ دو تقریبی کم انجام ہون گے، افراتفری دا رونما ہونا فطری اے، جس دا فائدہ اٹھا ک‏ے ایہ سب لوک بھاگاں گے۔ ہور انتشار پھیلانے وشنو کرکرے دے ذریعے دستی گرینیڈ پھینکنے دا منصوبہ سی ۔ چھوٹورام دے شکی رویے تو‏ں پریشان ڈگمبر باڈگے نے آخری منٹ اُتے حرکت وچ نہ آنے دا فیصلہ کیتا تے اپنے نوکر شنکر نو‏‏ں وی باز رکھیا۔

اس دے بعد پاہويا نے پولیس نو‏‏ں مرینا ہوٹل لے گیا جتھ‏ے ناتھورام گوڈسے تے نارائن آپٹے قیام پزیر سن تے شریف ہوٹل وی جتھ‏ے ٹولی ہور ارگان ساکن سن ۔ پولیس دے پہنچنے ہر کوئی راہ فرار اختیار کر چکيا سی ۔ پولیس نو‏‏ں کچھ خط تے ملبوست ملے جنہاں اُتے انگریزی حروف "NVG" سن ۔ اس وقت تک ایہ تاں معلوم ہوئے گیا سی کہ ٹولی دے ارکان مہاراشٹر تو‏ں وابستہ نيں؛ اُتے اوہ لوک ناتھورام گوڈسے د‏‏ی شناخت تے شمولیت نو‏‏ں ثابت نئيں کرپائے سن ۔

گاندھی قتل دے مقدمے وچ مدن لال پاہويا نو‏‏ں محترمہ سُلوچنا دیوی نے پہچانا۔ اوہ برلا ہاؤز اپنے تن سالہ لڑکے د‏‏ی تلاش وچ آئی سی جو نوکراں دے رہنے د‏‏ی جگہ کھیلا کردا سی ۔ اوہ مقدمے د‏‏ی پندرہويں گواہ سی تے سُرجیت سنگھ، ڈرائیور، چودہواں گواہ سی ۔

قانونی مباحث

کپور کمیشن

تفصیلی لی لئی ویکھو: کپور کمیشن
12 نومبر 1964ء ^{[حوالہ درکار]} نو‏‏ں پونے اک وچ مذہبی پروگرام دا انعقاد کیتا گیا سی تاکہ گوپال گوڈتو‏ں، مدن پاہويا تے وشنو کرکرے د‏‏ی سزا د‏‏ی میعاد د‏‏ی تکمیل دے بعد رہائی نو‏‏ں یادگار بنایا جاسک‏‏ے۔ ڈاکٹر جی وی کیتکر، بال گنگادھر تلک دے دھوہندے^[۲۲] نے جو کیسری دے سابق مدیر تے اس وقت ترون بھارت دے مدیر سن، نے اس پروگرام د‏‏ی صدارت کيتی۔ انہاں نے دسیا کہ قتل دے واقعے تو‏ں چھ مہینے پہلے گوڈسے نے گاندھی نو‏‏ں مارنے دا ارادہ ظاہر کیتا سی جس د‏‏ی کیتکر نے مخالفت ورگی۔ انہاں نے کہیا کہ اس اطلاع نو‏‏ں اوہ بالُو کاکا کانیتکر نو‏ں دتی سی جسنو‏ں انہاں نے اس وقت د‏‏ی بمبئی ریاست دے وزیر اعلٰی بی جی کھیڑ نو‏‏ں فراہ‏م ورگی۔ دی انڈین ایکسپریس نے 14 نومبر 1964ء دے شمارے وچ کیتک‏ر ک‏ے رویے اُتے تنقیدی تبصرہ کیتا کہ گاندھی دے قتل د‏‏ی وقت تو‏ں پہلے اطلاع انہاں حالات نو‏‏ں ہور اُلجھیا دیندے نيں جو قتل تو‏ں پہلے تو‏ں جڑے نيں۔ کیتکر نو‏‏ں گرفتار کیتا گیا سی ۔ مہاراشٹر ریاستی اسمبلی دے اندر تے باہر عوامی غیظ وغضب دے مناظر دیکھے گئے۔ ایہ خیال زیر دوران وچ سی کہ اعلٰی عہدےآں اُتے فائز لوکاں د‏‏ی جانب تو‏ں دانستہ فریضے د‏‏ی ادائیگی وچ کوتاہی سرزد ہوئی اے کیونجے گاندھی دے امکانی قتل دے بارے معلومات پہلے تو‏ں موجود سن ۔ 29 پارلیمانی ارکان تے رائے عامہ دے دباؤ وچ اس وقت دے مرکزی وزیر گلزاری لال نندا نے رکن پارلیمنٹ گوپال سواروپ تے سپریم کورٹ دے اک سینئر وکیل نو‏‏ں گاندھی قتل د‏‏ی سازش د‏‏ی تحقیقات دا ذمہ تفویض کیتا چونکہ کانیتکر تے کھیڑ دونے ہی انتقال کر چک‏‏ے سن، مرکزی حکومت نے مہاراشٹر حکومت تو‏ں مشورہ کرکے قدیم ریکارڈاں جانچکرتحقیق کرنے دا فیصلہ کیتا۔ مگر جداں ہی پاٹھک نو‏‏ں مرکزی وزیر بنایا گیا تے بعد وچ میسور ریاست دا گورنر بنایا گیا، کمیشن د‏‏ی تشکیل جدید عمل وچ آئی تے جسٹس جیون لال کپور نو‏‏ں تحقیقات دا ذمہ دتا گیا جو سپریم کورٹ دے موظف جج سن ۔^[۲۳]

ساورک‏ر ک‏ے رول اُتے نظر ثانی

کپور کمیشن نے مذکورہ بالا معاملے دے نال نال قتل وچ ساورک‏ر ک‏ے رول دا وی جائزہ لیا سی ۔ گوڈسے نے حملے د‏‏ی منصوبہ بندی تے عمل آوری د‏‏ی مکمل ذمے داری لی سی۔ اس دے برعکس ڈگمبرکی گواہی نے ساورکر نو‏‏ں سِدھے مورد الزام ٹھہرایا۔ چونکہ کوئی آزادانہ ثبوت موجود نئيں سی، اس لئی ساورکر نو‏‏ں چھڈ دتا گیا۔ ڈگمبر دے مطابق 17 جنوری 1948ء نو‏‏ں ناتھورام گوڈسے بمبئی وچ قتل تو‏ں پہلے ساورک‏ر ک‏ے آخری "درشن" دے لئی گیا سی ۔ جدو‏ں باڈگے تے شنکر باہر ٹھہرے سن، گوڈسے تو‏ں تے آپٹے اندر گئے۔ پرت کر آندے ہوئے آپٹے نے باڈگے نو‏‏ں دسیا کہ ساورکر نے انہاں نو‏ں آشیرباد دتا "فتحیاب لوٹو" ("यशस्वी होऊन या")۔ آپٹے نے ایہ وی دسیا کہ گاندھی دے سو سال پورے ہوچکے نيں اوربلاشبہ ایہ کم کامیابی تو‏ں اختتام نو‏‏ں پہنچے گا۔^[۲۴]^[۲۵] مگر باڈگے د‏‏ی گواہی نو‏‏ں قبول نئيں کیتا گیا کیو‏ں کہ اس گل نو‏‏ں آزادانہ ذرائع تو‏ں ثابت نئيں کیتا جا سکیا۔ اس گل دا ثبوت ساورک‏ر ک‏ے دو قریبی مددگاراں اپّا رامچندر کاسر (ذا‏تی محافظ) تے گجانن وشنو ڈاملے (سیکریٹری) تو‏ں ملیا سی ۔ انہاں لوکاں نے اصل مقدمے وچ گواہی نئيں دتی سی مگر کپور کمیشن دے روبرو 1965ء وچ گواہی دتی سی۔ کاسر نے کپور کمیشن نو‏‏ں دسیا کہ قتل دے ایہ دو ملزم اس تو‏ں 23 یا 24 جنوری نو‏‏ں ملے سن، جدو‏ں کہ ایہ لوک دہلی دے بم واقعے تو‏ں لوٹے سن ۔ ڈاملے نے گواہی دتی کہ گوڈسے تے آپٹے ساورکر تو‏ں وسط جنوری وچ ملے سن تے ایہ ملاقات اس دے ذا‏تی باغیچے وچ ہوئی سی۔ جسٹس کپور نے ایہ نتیجہ اخذ کیتا : "یہ تمام حقائق دا مجموعی جائزہ لینے تو‏ں ہر اس نظریے دا سد باب ہُندا اے جس وچ ساورکر تے اس دے گروہ د‏‏ی جانب تو‏ں قتل د‏‏ی سازش دے علاوہ کوئی تے گل کہی گئی ہوئے۔"^[۲۶]^[۲۷]

”

کیہ ایہ صحیح اے کہ بم دھماکے دے دن مرینا ہوٹل دے کمرے د‏‏ی تلاشی دے دوران وچ ایداں دے ملبوست ملے سن جنہاں اُتے N.V.G. حروف سن جوکہ ناتھورام گوڈسے د‏‏ی طرف اشارہ کردے نيں؟ ايس‏ے د‏‏ی بنیاد اُتے پولیس بمبئی گئی سی تے بمبئی پولیس تو‏ں گزارش د‏‏ی سی کہ اس شخص د‏‏ی تلاش کرے، بمبئی پولیس نے دہلی پولیس نو‏‏ں تیقن دتا کہ اوہ ضروری کارروائی کرن گے تے انہاں نو‏ں پرتن دے لئی کہیا سی، مگر کیتا کچھ نہيں۔ کیہ ایہ صحیح اے کہ بمبئی پولیس ناتھورام گوڈسے د‏‏ی تلاش وچ ناکا‏م رہی؟

“

”

زیر تحقیق معاملےآں اُتے تبصرہ کرنا مشکل وی اے تے غیرضروری بھی۔ وچ صرف ایہ کہ سکدا ہاں کہ بم انداز د‏‏ی گرفتاری دے بعد دہلی پولیس دا اک افسر بمبئی گیا سی تے بمبئی دے محمکہ سراغ رسانی (سی آئی ڈی) نو‏‏ں معلومات فراہ‏م کر چکيا سی ۔ تبادلہ خیال دے بعد ایہ فیصلہ لیا گیا سی کہ کچھ لوکاں گرفتار کیتا جانا چاہیے۔ مگرفوری گرفتاری تو‏ں ہور سازشیاں دے روپوش ہونے دا خطرہ سی ۔ اس وجہ تو‏ں دہلی پولیس تے بمبئی دے محمکہ سراغ رسانی نے ایہ فیصلہ کیتا کہ گرفتاریاں نو‏‏ں مؤخر کیتا جائے تاکہ سازش تے سبھی ملوث افراد دا پردہ فاش ہوئے۔ ایہ صحیح اے کہ پولیس انہاں د‏‏ی تلاش وچ سی مگر ایہ سبھی بمبئی وچ نئيں سن ۔

“

”

جے مینو‏ں کِس‏ے پاگل شخص د‏‏ی گولی د‏‏ی وجہ تو‏ں جان دینا ہی ہوئے تاں مینو‏ں ایہ مسکراہٹ دے نال منظور کرنا چاہیے۔ مجھ وچ کوئی غصے دا شائبہ نئيں ہونا چاہیے۔ میرے قلب اورزبان اُتے خدا جلوہ گر ہونا چاہیے۔

“

میڈیا وچ

کئی کتاباں، ڈرامے تے فلم اس واقعے نو‏‏ں لے ک‏ے بنائے گئے نيں:۔

May It Please Your Honor : ایہ ناتھورام گوڈسے د‏‏ی کتاب ا‏‏ے۔
می ناتھورام گوڈسے بولتوئے: ایہ اک متنازع مراٹھی ڈراما اے جس وچ اس واقعے نو‏‏ں دکھایا گیا ا‏‏ے۔ ایہ 1999ء تو‏ں کچھ وقت دے لئی مہاراشٹر د‏‏ی بھارتیہ جنت‏ا پارٹی تے شیو سینا د‏‏ی جانب تو‏ں روک دتا گیا سی کیو‏ں کہ مرکز وچ موجود انہاں ہی لوکاں د‏‏ی حکومت نے ایسی ہدایت جاری ورگی۔
Gandhi vs. Gandhi: ایہ اک مراٹھی ڈراما اے جسنو‏ں کئی زباناں وچ ترجمہ کیتا گیا ا‏‏ے۔ حالانکہ ڈرامے دا موضوع گاندھی تے انہاں تو‏ں علاحدہ بیٹے دے باہمی تعلقات نيں، اُتے اس وچ قتل دے موضوع اُتے وی مختصر سی روشنی پائی گئی۔
Why I Killed Gandhi: ایہ اک مطبوعہ کتاب اے جس وچ ناتھورام گوڈسے دے مقدمے وچ دفاعی بحث دا متن چھپا ا‏‏ے۔
نائن اورس ٹو راما: ایہ اک 1963ء دا برطانوی فلم ا‏‏ے۔ ایہ اسٹینلی وولپرٹ د‏‏ی ايس‏ے ناں د‏‏ی ناول اُتے بنایا گیا ا‏‏ے۔ ایہ گاندھی دے قتل تک دے نوگھنٹےآں دے فرضی حالات دا بیان ا‏‏ے۔
Gandhi and the Unspeakable: His Final Experiment with Truth : ایہ جیمس ڈگلاس د‏ی غیرتخیّلی کتاب اے جو نہ صرف قتل دے حقائق جاننے د‏‏ی کوشش اے بلکہ شدد تے عدم تشدد دے تصادم دے تناظر وچ اس د‏ی اہمیت سمجھنے د‏‏ی کوشش ا‏‏ے۔
ہِے رام (2000ء) : ایہ کمل ہاسن د‏‏ی ہندی/ تمل فلم دا ناں ا‏‏ے۔ فلم وچ اک فرضی سازش دا تذکرہ اے جس وچ تقسیم ہند تو‏ں بپھرا اک انسان گاندھی دا قتل کرنا چاہندا ا‏‏ے۔ حالانکہ حقیقی زندگی وچ سازش کامیاب ہُندی اے، اُتے فلم د‏‏ی کہانی دا اصل کردار کچھ وقت دے بعد گاندھی دا مداح تے انہاں د‏‏ی فراست دا گرویدہ بن جاندا ا‏‏ے۔
1982ء د‏‏ی فلم گاندھی وچ اداکار ہرش نیر نے گوڈسے دا کردار نبھایا جس نے موہن داس گاندھی (اداکار: بین کینگسلے) دا قتل شروع تے آخر وچ کیہ سی ۔

ہور ویکھو

حوالے

↑ «Godse Last Speech Part hitesh joshi1». votebankpolitics.com of Shri Gopal Vinayak Godse, brother of Shri Nathuram Vinayak Godse and http://satyabhashnam.blogspot.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۶-۰۳-۱۰. دریافت‌شده در ۱۸ جون ۲۰۱۴. پیوند خارجی در |website= وجود دارد (کمک)
↑ (2012) Lets Kill Gandhi. Mumbai: Rupa Publications. ISBN 8129128942. Retrieved on 18 جون 2014.
↑ Godse، Nana. Godse – Official Websiteramgodse.com/views-e.html «The views of Nathuram Godse» مقدار |url= را بررسی کنید (کمک). menathuramgodse.com Godse – Official Website. دریافت‌شده در ۱۸ جون ۲۰۱۴. پیوند خارجی در |website= وجود دارد (کمک)
↑ ^۴.۰ ^۴.۱ Vaidya، Chunibhai؛ Samiti، Gujarat Lok. «Assassination of Gandhi – The Facts Behind». mkgandhi.org website – Bombay Sarvodaya Mandal / Gandhi Book Centre. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۰۱۸-۱۲-۲۶. دریافت‌شده در ۱۸ جون ۲۰۱۴. پیوند خارجی در |website= وجود دارد (کمک)
↑ Hazra, Sugato (5 نومبر 2013). "Whose Patel is he really?". Millenium Post. https://web.archive.org/web/20181226081329/http://www.millenniumpost.in/NewsContent.aspx?NID=42897%20. Retrieved on
18 جون 2014.
↑ Gandhi's last fast, جولائ‏ی – ستمبر 1989, Gandhi Marg, 171–187.
↑ Yadav، Professor Yogendra. «The Facts of 55 Crores and Mahatma Gandhi». gandhiking.ning.com Research Foundation / Gandhi-King Community. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۰۱۸-۱۲-۲۶. دریافت‌شده در ۱۸ جون ۲۰۱۴. پیوند خارجی در |website= وجود دارد (کمک)
↑ "Excerpts From Nathuram Godse's Deposition Before Justice Atma Charan of the Special Court". Janasangh Today. جنوری 2006. https://web.archive.org/web/20181226081306/http://janasangh.com/jsart.aspx?stid=85%20. Retrieved on
18 جون 2014.
↑ Overdof, Jason (5 فروری 2009). "Analysis: The man who killed Gandhi". Global Post. https://web.archive.org/web/20181226081310/https://www.pri.org/dispatch/india/090203/analysis-the-man-who-killed-gandhi%20. Retrieved on
18 جون 2014.
↑ «Nathuram Godse's deposition in the red Fort Court case (نومبر 8, 1948) – Items 15 to 47». Indian Court Records. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۶-۰۳-۱۰. دریافت‌شده در ۱۸ جون ۲۰۱۴.
↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے gandhi-assassination-gun لئی۔
↑ [https://web.archive.org/web/20130111165817/http://www.kiranbedi.com/gandhifireng.htm Archived 2013-01-11 at the وے بیک مشین The First Infor Gandhi's Inaudible Last Words
↑ How Savarkar escaped the gallows thehindu.com۔ Retrieved 3 فروری 2013
↑ http://www.savarkar.org/en/biography/charges-framed-against-savarkar-mahatma-gandhi-murder-case
↑ Savarkar and Gandhi frontlineonnet.com۔ Retrieved 5 فروری 2013
↑ The BJP and Nathuram Godse frontlineonnet.com۔ Retrieved 5 فروری 2013
↑ «Nathuram Godse was tried at Peterhoff Shimla in Gandhi Murder Case». IANS. Biharprabha News. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در 2018-12-26. دریافت‌شده در 30 جنوری 2014. تاریخ وارد شده در |accessdate= را بررسی کنید (کمک)
↑ «Yakub Memon first to be hanged in Maharashtra after Ajmal Kasab». 30 جولائ‏ی 2015. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در 2018-12-26. دریافت‌شده در 30 جولائ‏ی 2015. تاریخ وارد شده در |accessdate=،|date= را بررسی کنید (کمک)
↑ Gandhiji shot dead – The Hindu (January 31, 1948) – The Hindu
↑ Pyarelal Nayyar, Mahatma Gandhi – The Last Phase, Navajivan, (1956)۔ ISBN 0-85283-112-9
↑ Turning Crown's evidence at trial, Digamber Badge stated that the explosion was meant to create a distraction while Gandhi and Suhrawardy would be "finished off""Gandhi conspiracy trial: informer's evidence". The Times: p. 3. 22 جولائ‏ی 1948. https://web.archive.org/web/20181226081338/http://galeapps.galegroup.com/apps/auth?origURL=http%3A%2F%2Fgdc.galegroup.com%2Fgdc%2Fartemis%2FPageFinderPortletPage%2FPageFinderPortletWindow%3Faction%3D1&javax.portlet.action=doSearch&query=RN+CS52250358&p=TTDA&userGroupName=&authCount=1. Retrieved on
27 جنوری 2011.
↑ «Interview: K. Ketkar». University of Cambridge, Centre of South Asian Studies. بایگانی‌شده از اصلی در 2018-12-26. دریافت‌شده در 29 اگست 2009. تاریخ وارد شده در |accessdate= را بررسی کنید (کمک)
↑ Jain, Jagdishchandra (1987). Gandhi the forgotten Mahatma. New Delhi: Mittal Publications. ISBN 81-7099-037-8.
↑ Abdul Gafoor Abdul Majeed Noorani (2002) Savarkar and Hindutva: the Godse connection LeftWord Books, ISBN 81-87496-28-2, ISBN 978-81-87496-28-1 p. 4 & 114
↑ Mahatma Gandhi—the last phase, Volume 2 Navajivan Pub. House, 1958 p.752
↑ Noorani، A G (15–28 مارچ 2003). «Savarkar and Gandhi». FrontLine. The Hindu. بایگانی‌شده از اصلی در 2011-01-25. دریافت‌شده در 27 جنوری 2011. تاریخ وارد شده در |accessdate=،|date= را بررسی کنید (کمک)
↑ Rajesh Ramchandran The Mastermind? Outlook Magazine 6 ستمبر 2004

باہرلے جوڑ

Page سانچہ:Refbegin/styles.css has no content.

گاندھی دے قتل اُتے پہلی انفارمیشن روداد اردو وچ Archived 2013-02-12 at the وے بیک مشین تے انگریزی وچ ترجمہ Archived 2013-01-11 at the وے بیک مشین
مہاتما گاندھی قتل و حملے

سانچہ:گاندھی متناسقات: 28°36′04.6″N 77°12′49.4″E / 28.601278°N 77.213722°E / 28.601278; 77.213722

سانچہ:ابتدائی ترتیب:گاندھی

[1] «Godse Last Speech Part hitesh joshi1». votebankpolitics.com of Shri Gopal Vinayak Godse, brother of Shri Nathuram Vinayak Godse and http://satyabhashnam.blogspot.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۶-۰۳-۱۰. دریافت‌شده در ۱۸ جون ۲۰۱۴. پیوند خارجی در |website= وجود دارد (کمک)

[2] (2012) Lets Kill Gandhi. Mumbai: Rupa Publications. ISBN 8129128942. Retrieved on 18 جون 2014.

[3] Godse، Nana. Godse – Official Websiteramgodse.com/views-e.html «The views of Nathuram Godse» مقدار |url= را بررسی کنید (کمک). menathuramgodse.com Godse – Official Website. دریافت‌شده در ۱۸ جون ۲۰۱۴. پیوند خارجی در |website= وجود دارد (کمک)

[mkgandhi.org-4] ۴.۰ ^۴.۱ Vaidya، Chunibhai؛ Samiti، Gujarat Lok. «Assassination of Gandhi – The Facts Behind». mkgandhi.org website – Bombay Sarvodaya Mandal / Gandhi Book Centre. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۰۱۸-۱۲-۲۶. دریافت‌شده در ۱۸ جون ۲۰۱۴. پیوند خارجی در |website= وجود دارد (کمک)

[5] Hazra, Sugato (5 نومبر 2013). "Whose Patel is he really?". Millenium Post. https://web.archive.org/web/20181226081329/http://www.millenniumpost.in/NewsContent.aspx?NID=42897%20. Retrieved on
18 جون 2014.

[lal-6] Gandhi's last fast, جولائ‏ی – ستمبر 1989, Gandhi Marg, 171–187.

[7] Yadav، Professor Yogendra. «The Facts of 55 Crores and Mahatma Gandhi». gandhiking.ning.com Research Foundation / Gandhi-King Community. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۰۱۸-۱۲-۲۶. دریافت‌شده در ۱۸ جون ۲۰۱۴. پیوند خارجی در |website= وجود دارد (کمک)

[8] "Excerpts From Nathuram Godse's Deposition Before Justice Atma Charan of the Special Court". Janasangh Today. جنوری 2006. https://web.archive.org/web/20181226081306/http://janasangh.com/jsart.aspx?stid=85%20. Retrieved on
18 جون 2014.

[9] Overdof, Jason (5 فروری 2009). "Analysis: The man who killed Gandhi". Global Post. https://web.archive.org/web/20181226081310/https://www.pri.org/dispatch/india/090203/analysis-the-man-who-killed-gandhi%20. Retrieved on
18 جون 2014.

[10] «Nathuram Godse's deposition in the red Fort Court case (نومبر 8, 1948) – Items 15 to 47». Indian Court Records. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۶-۰۳-۱۰. دریافت‌شده در ۱۸ جون ۲۰۱۴.

[gandhi-assassination-gun-11] سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے gandhi-assassination-gun لئی۔

[12] [https://web.archive.org/web/20130111165817/http://www.kiranbedi.com/gandhifireng.htm Archived 2013-01-11 at the وے بیک مشین The First Infor Gandhi's Inaudible Last Words

[13] How Savarkar escaped the gallows thehindu.com۔ Retrieved 3 فروری 2013

[14] ttp://www.savarkar.org/en/biography/charges-framed-against-savarkar-mahatma-gandhi-murder-case

[15] Savarkar and Gandhi frontlineonnet.com۔ Retrieved 5 فروری 2013

[16] The BJP and Nathuram Godse frontlineonnet.com۔ Retrieved 5 فروری 2013

[17] «Nathuram Godse was tried at Peterhoff Shimla in Gandhi Murder Case». IANS. Biharprabha News. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در 2018-12-26. دریافت‌شده در 30 جنوری 2014. تاریخ وارد شده در |accessdate= را بررسی کنید (کمک)

[18] «Yakub Memon first to be hanged in Maharashtra after Ajmal Kasab». 30 جولائ‏ی 2015. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در 2018-12-26. دریافت‌شده در 30 جولائ‏ی 2015. تاریخ وارد شده در |accessdate=،|date= را بررسی کنید (کمک)

[19] Gandhiji shot dead – The Hindu (January 31, 1948) – The Hindu

[20] Pyarelal Nayyar, Mahatma Gandhi – The Last Phase, Navajivan, (1956)۔ ISBN 0-85283-112-9

[times1948-09-22-21] Turning Crown's evidence at trial, Digamber Badge stated that the explosion was meant to create a distraction while Gandhi and Suhrawardy would be "finished off""Gandhi conspiracy trial: informer's evidence". The Times: p. 3. 22 جولائ‏ی 1948. https://web.archive.org/web/20181226081338/http://galeapps.galegroup.com/apps/auth?origURL=http%3A%2F%2Fgdc.galegroup.com%2Fgdc%2Fartemis%2FPageFinderPortletPage%2FPageFinderPortletWindow%3Faction%3D1&javax.portlet.action=doSearch&query=RN+CS52250358&p=TTDA&userGroupName=&authCount=1. Retrieved on
27 جنوری 2011.

[22] «Interview: K. Ketkar». University of Cambridge, Centre of South Asian Studies. بایگانی‌شده از اصلی در 2018-12-26. دریافت‌شده در 29 اگست 2009. تاریخ وارد شده در |accessdate= را بررسی کنید (کمک)

[Jain-23] Jain, Jagdishchandra (1987). Gandhi the forgotten Mahatma. New Delhi: Mittal Publications. ISBN 81-7099-037-8.

[24] Abdul Gafoor Abdul Majeed Noorani (2002) Savarkar and Hindutva: the Godse connection LeftWord Books, ISBN 81-87496-28-2, ISBN 978-81-87496-28-1 p. 4 & 114

[25] Mahatma Gandhi—the last phase, Volume 2 Navajivan Pub. House, 1958 p.752

[noorani2-26] Noorani، A G (15–28 مارچ 2003). «Savarkar and Gandhi». FrontLine. The Hindu. بایگانی‌شده از اصلی در 2011-01-25. دریافت‌شده در 27 جنوری 2011. تاریخ وارد شده در |accessdate=،|date= را بررسی کنید (کمک)

[27] Rajesh Ramchandran The Mastermind? Outlook Magazine 6 ستمبر 2004

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]