مہاراجا شیر سنگھ

مہاراجہ شیر سنگھ

15 ستمبر، 1843 نوں سندھاوالیا سردار اجیت سنگھ سندھاوالیا تے اس دے ساتھی نے مہاراجہ شیر سنگھ اتے اس دے پتر کنور پرتاپ سنگھ دا شاہ بلاول لہور وچ قتل کر دتا۔

شیر پنجاب مہاراجہ رنجیت سنگھ دی رانی مہارانی مہتاب کور دی ککھوں 4 دسمبر 1807 نوں پیدا ہوئے شاہزادہ شیر سنگھ نوں مہاراجے نے اپنے باقی شہزادیاں توں ودھیرے سنمان تے جگیراں نال نوازیا۔

شیر سنگھ دا پہلا ویاہ نکئیّ مثل دے رئیس دی دھی بیبی دیساں نال ہویا، جس دا تھوڑھے سمیں بعد ہی دہانت ہو گیا۔ اس دے چلانے توں بعد شہزادے دا دوجا ویاہ س: ہری سنگھ وڑیچ (لادھووالیئے) دی دھی بیبی پریم کور نال ہویا، جس نے 14 دسمبر 1831 نوں شاہزادہ پرتاپ سنگھ نوں جنم دتا۔ ایہناں توں علاوہ شیر سنگھ نے کرم وار رانی پرتاپ کور (پتری س: جگت سنگھ)، رانی دخنو، رانی دھرم کور رندھاوی (پتری س: جودھ سنگھ رندھاوا)، رانی نند کور (پتری س: چنڈا سنگھ بھٹیوڈّ) اتے رانی جیبو نال وی ویاہ کیتا۔ ایہناں وچوں رانی پریم کور، رانی دخنو، رانی رندھاوی، رانی پرتاپ کور دے پریوار دے لوک (متبنے) اج وی موجود ہن۔

سنّ 1849 وچ جدوں انگریز سرکار نے سکھ راج اپنے ادھین کیتا تاں اس ویلے سکھ راج دی جو جدی جائداد سی، نوں انگریزاں نے ضبط کر لیا۔ اس جائداد وچ بٹالے دی جائداد وی شامل سی۔

امرتسر پٹھان کوٹ سڑک 'تے ستھت بٹالا شہر، امرتسر توں 38 کلومیٹر دور ہے۔ ایہہ شہر دھارمک تے اتہاسک یادگاراں دا گھر ہے۔ اتھے پہلی پاتشاہی سری گرو نانک دیوَ جی دی چرن چھوہ پراپت گرودوارہ کندھ صاحب شسوبھت ہے، جتھے سری گورو نانک دیوَ جی مولا کھتری دی پتری نوں ویاہن آئے سن۔ اتھے مغل کال نال سبندھت بادشاہ اکبر دے فوجدار شمشیر خان دا ہجرا، (مقبرہ) تلاب اتے سکھ راج دے مہاراجہ شیر سنگھ دا شاہی محل (انارکلی) اتے بارادری (جل محل) اتہاسک اتے وراثتی عمارتاں ہن۔ برطانوی راج سمیں بنے گرجاگھر وی ہن۔ بٹالا شہر مغل کال اتے سکھ راج ویلے لاہور دے ادھیکار کھیتر وچ سی۔ مہاراجہ شیر سنگھ دا شاہی محل بیرنگ یونین کالج دے ادھیکار کھیتر وچ ہے جتھے کالج دا پربندھکی بلاک چل رہا ہے۔ بارانداری آرکالوجی سروے آف انڈیا (پراتتو وبھاگ) دے ادھیکار کھیتر ادھین ہے۔ پراتتو وبھاگ ولوں اس دی سانبھ-سنبھال لئی مرمت دا کم چل رہا ہے۔ بادشاہ اکبر دے فوجدار شمشیر خان ولوں بنوائے گئے تلاب وچ مہاراجہ شیر سنگھ نے باراندری بنوائی سی۔ باراندری اتے شاہی محل سرنگ راہیں آپس وچ جڑے ہوئے سن۔ مہاراجہ شیر سنگھ درباریاں نال میٹنگ کرن سمیں باراندری دی ورتوں کردا سی۔ تلاب وچ بنی باراندری دو منزلا ہے۔ ہیٹھلی منزل دے اٹھ اتے اپرلی منزل دے چار دروازے ہن۔ اس دے اندر دیواراں تے شیشے دی سندر میناکاری نال رنگدار چتر بنے ہوئے سن پر سماں بیت جان تے سانبھ-سنبھال نہ ہو کارن دیواراں 'تے رنگ-چتر تے میناکاری لوپ ہو چکی ہے۔ ہن تاں باراندری دے ٹٹے چھجیاں دے نیڑے سکھ راج سمیں ہوئی میناکاری دے کجھ کو انش ہی دکھائی دندے ہن۔ پراتتو وبھاگ ولوں باراندری دی مہرابدار چھت دا نرمان کروایا جا چکا ہے اتے تلاب دیاں پوڑیاں تے ہور مرمت دا کم چل رہا ہے۔ تلاب دے اک پاسے دینک پرارتھنا سبھا، بردھ آشرم، بھدرکالی مندر اتے شوالہ بنا کے ناجائز قبضے کیتے ہوئے ہن۔ باراندری دے نیڑیوں لنگھدی سڑک دے دوجے پاسے ہجرا (مقبرہ) شمشیر خان ہے جس وچ قبراں بنیاں ہوئیاں ہن۔ پراتتو وبھاگ ولوں اس دی مرمت کرواؤن اپرنت اتھے سندر پارک بنوایا گیا ہے جتھے سویرے شام لوک سیر کردے ہن۔

مہاراجہ شیر سنگھ دا شاہی محل تے باراندری سکھ راج دی بھون نرمان کلا دا نمونہ ہے۔ تلاب وچ بنی باراندری نوں جل محل دے ناں نال جانیا جاندا ہے جو شالیمار باغ لاہور وچ پہلاں بنی باراندری دی نقل ہی ہے۔

سکھ مسلاں سمیں بٹالا کنھئیا مثل دے بانی سردار جےَ سنگھ دے ادھیکار کھیتر وچ سی۔ اس دا پتر گربخش سنگھ 1785 عیسوی وچ مہاں سنگھ سکرچکیئے نال بٹالے توں تھوڑھی دور اچلّ نیڑے ہوئی لڑائی وچ ماریا گیا سی۔ گربخش سنگھ دی ودھوا سردارنی سدا کور بڑی دلیر تے دور-درشٹی والی سی۔ اس نے اپنے وقار نوں بحال کرن لئی اپنی پتری مہتاب کور دا ویاہ مہاں سنگھ شکرچکیئے دے پتر رنجیت سنگھ نال کر دتا۔ سردار جےَ سنگھ دی موت توں بعد اس دی نونہہ سردارنی سدا کور نے کنھئیا مثل دی کمان سنبھال لئی پر اس دی موت پچھوں مہاراجہ رنجیت سنگھ بٹالا اسٹیٹ 'تے قابض ہو گیا ۔ 1838 عیسوی وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے بٹالا اسٹیٹ دی جگیر کنور شیر سنگھ، جو سدا کور دا دوہترا سی، نوں دے دتی۔ جون 1839 وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دہانت توں جلدی بعد اوہناں دے وڈے شہزادے مہاراجہ کھڑک سنگھ اتے پوترے کنور نونہال سنگھ دا اکو دن قتل ہو جان توں بعد 27 جنوری 1841 نوں شاہزادہ شیر سنگھ نوں مہاراجگی دا تلک لگایا گیا۔ اس سمیں مسٹر کلارک بریٹیش سرکار دے گورنر جنرل دا ایجنٹ سی جو لدھیانہ وچ رہندا سی۔ اس نے مہاراجہ شیر سنگھ 'تے دباء پا کے سندھاوالیا سرداراں جو پہلاں انگریز سرکار دی شرن وچ سن، لاہور دربار وچ لیاندا گیا۔

15 ستمبر 1843 نوں کھیڈاں دے شوقین مہاراجہ شیر سنگھ دے ساہمنے یوجنا دے تحت ڈوگرے اتے سندھاوالیا سرداراں دوارا اک کھیڈ میلہ کروایا گیا۔ مہاراجہ شاہبلھول (نواں ناں کوٹ خواجہ سعید) وچ کرسی 'تے بیٹھے ہوئے سن (اس دن دھیان سنگھ ڈوگرا بیماری دا بہانہ بنا کے قلعے وچ ہی رہِ گیا)۔

اجیت سنگھ سندھاوالیا 400 گھوڑ سواراں دے اگے چلدا ہویا مہاراجہ دے ساہمنے پیش ہویا اتے ہتھیار رکھن اتے خریدن دے شوقین مہاراجہ شیر سنگھ دے حضور وچ اک دونالی مولیدار رائیفل پیش کیتی۔ جیوں ہی شیر سنگھ اس نوں پھڑن لئی اٹھے، اجیت سنگھ نے اوہناں 'تے گولی چلا دتی اتے اوہ تڑپھ کے اتھے ہی کرسی اتے ڈگّ پئے۔ اوہناں دے مونہوں صرف انا ہی نکلیا-'یہ تو دگھا ہے۔' حالے اوہ آخری ساہ لے ہی رہے سن کہ اجیت سنگھ نے تلوار نال اوہناں دا سر کٹّ کے نیزے اپر چڑھا دتا۔ ادھر دوسرے پاسے گولی دی آواز سندیاں ہی لہنا سنگھ سندھاوالیا (اجیت سنگھ لہنا سنگھ دے بھرا وساوا سنگھ دا پتر سی اتے لہنا سنگھ رشتے وچ شیر سنگھ دا چاچا لگدا سی) نے تلوار پھڑی اتے شاہزادہ پرتاپ سنگھ ولّ چل پیا۔ پرتاپ سنگھ اجے اپنے دادا دے ستکار لئی جھکیا ہی سی کہ خونخار دادے نے اپنے پوترے دی گردن کٹّ کے نیزے اپر ٹنگ لئی۔ بعد وچ ایہناں دوہاں دے کٹے سیس قلعے وچوں مل گئے۔ شاہبلھول دی ولگن وچ مہاراجہ شیر سنگھ تے ٹکا پرتاپ سنگھ دیاں لاشاں نوں اکو انگیٹھے وچ سنسکاریا گیا۔ اسے ستھان 'تے مہاراجہ شیر سنگھ دی پتنی رانی دھرم کور رندھاوی ولوں سمادھ دی گمبددار عمارت دا نرمان کروایا گیا۔ اس سمادھ دے اندر جان لئی دو دروازے ہندے سن، اک اتر ولّ تے دوجا دکھن ولّ۔ فرش دے اپر چھوٹیاں گول سمادھاں بنیاں ہوئیاں سن، جنہاں وچوں پورب ولّ دی سمادھ مہاراجہ شیر سنگھ دی سی اتے پچھم ولّ دی ٹکا پرتاپ سنگھ دی اتے اس دے نال ہی رانی پرتاپ کور دی وی سمادھ ہندی سی، جس نے مہاراجہ دی بل رہی چکھا وچ چھلانگ مار کے اپنے-اپنے نوں بھسم کر لیا سی۔ اس سمادھ اپر عبارت درج سی-'س: ٹھاکر سنگھ (متبنا) دی ماں اتے مہاراجہ شیر سنگھ بہادر دی پتنی رانی پرتاپ کور، دہانت 10 بھادروں، 1914 سمت۔' اس دے نال ہی رانی دھرم کور رندھاوی دی سمادھ سی، جس دے اپر عبارت درج سی-'سمادھ رانی صاحبہ رندھاوی دھرم کور پتنی مہاراجہ شیر سنگھ۔ دہانت 14 مگھر، 1927 سمت۔' ایہناں سمادھاں دیاں اندرلیاں کندھاں اپر دساں ستگوراں دیاں مورتاں چتریاں ہوئیاں سن۔ بھارت وچ اٹھے بابری مسجد وواد دے دوران اپروکت سمادھاں سہت مہاراجہ شیر سنگھ دی سمادھ دا وڈا حصہ ڈھاہ دتا گیا۔ جس دے کھنڈر لاہور توں تھوڑھی دوری 'تے چائینا سکیم کالونی دے پورب ولّ کوٹ خواجہ سعید 'چ اج وی موجود ہن۔

حالانکہ مہاراجہ شیر سنگھ دی باراندری اتے سمادھ نوں پاکستان آرکولوجی ایکٹ 1975 دے مطابق سرکھات وراثتی سمارک گھوشت کیتا گیا سی پر اس دے باو جود قریب تنّ-چارن سال پہلاں اپروکت باراندری دے کجھ حصے وچ لاہور ویسٹ مینیجمینٹ کمپنی (ایل. ڈبلیو. ایم. سی.) ولوں ڈمپ گراؤنڈ (کوڑا-گھر) وچ تبدیل کر لیا گیا اتے باقی وڈے حصے نوں پوری طرحاں ختم کرکے اتھے کوٹ کھوازا سید ڈسٹرکٹ ہیڈکوآٹر ہسپتال دے ڈاکٹراں اتے نرساں لئی ہوسٹل بنائے جان دی یوجنا بنا کے نرمان دے کم شروع کروا دتے گئے۔ جدوں اس سارے معاملے دا لیکھک دوارا 'اجیت اخبار' دی معرفت پردافاش کیتا گیا تاں اک مہینے دے اندر ہی پاکستان پراتتو وبھاگ دے ادھیکاری انزمن سلیم قریشی ولوں ایل. ڈبلؤ. ایم. سی. دوارا باراندری 'چ بنائے کوڑا-گھر دے سنبندھ وچ شالامار ٹاؤن میونسپل پرشاسن نوں لکھتی شکایت کرن دے نال-نال لاہور ہائی کورٹ وچ وی معاملہ دائر کر دتا گیا، جس 'تے ایل. ڈبلؤ. ایم. سی. دے مینیجنگ ڈائریکٹر وسیم اجمل نے وشواس دوایا کہ کمپنی اک سال دے وچ ہی کوڑا گھر نوں کسے ہور جگہ 'تے تبدیل کر لویگی۔ ادھر اس معاملے نوں گمبھیرتا نال لیندے ہوئے پنجاب پراتتو وبھاگ (پاکستان) اتے پارک اینڈ ہارٹیکلچر اتھارٹی دی دیکھ-ریکھ وچ قریب ڈھائی کروڑ روپئے دی لاگت نال جنگی پدھر 'تے اپروکت دوویں سمارکاں دے نوَ-نرمان دا کم شروع کروا دتا گیا ہے اتے نال ہی اوہناں دعوہ کیتا کہ آؤندے دو سالاں وچ مہاراجہ شیر سنگھ نال سبندھت اپروکت سمارکاں دے نوَ-نرمان دا کم مکمل کرا لیا جاویگا۔

مہاراجہ شیر سنگھ تے اس دے پتر کنور پرتاپ سنگھ نوں قتل کرواؤن بدلے ایجنٹ مسٹر کلارک نے گورنر جنرل کولوں دو لابھ پراپت کیتے۔ پہلا ضلع لاہور 'چ کلارکاباد وساؤن تے دوجا مہاراجہ شیر سنگھ دا بٹالا ستھت شاہی محل 'تے قبضہ۔ بعد وچ ایہہ شاہی محل 1-4-1883 نوں ایف.ایچّ. پادری بیرنگ صاحب بہادر نوں 99 سالا لیز 'تے 300 روپئے پرتی سال کرائے 'تے دتا ۔

اتھے دسنا ضروری ہے کہ سنّ 1849 وچ جدوں انگریز سرکار نے سکھ راج اپنے ادھین کیتا تاں اس ویلے سکھ راج دی جو جدی جائداد سی، نوں انگریزاں نے ضبط کر لیا۔ اس جائداد وچ بٹالے دی جائداد وی شامل سی ۔

مہاراجہ شیر سنگھ دے اٹاری وکھے رہندے وارثاں کنور دوندر پال سنگھ تے کنور کروندر پال سنگھ نے دسیا کہ اوہناں ولوں ضلع گرداسپور کچہری دے مال وبھاگ کولوں پراپت کیتے ریکارڈ انوسار کھتونی مثل ہکیئت 1909-10 دی جمھامبندی انوسار 2602 نمبر انتقال، مقبوضہ مالک، 75 کنال 4 مرلے اتے 13 کنال 11 مرلے، مسٹر کلارک سیکٹری چرچ آ– انگلینڈ، کھتونی کھیوٹ نمبر 521-22، 1048-49، مثل ہکیئت 1909-10 قبضہ انارکلی والا، مسٹر کلارک سیکٹری آ–چرچ انگلینڈ۔ بیرنگ یونین کالج ایف.ایچّ. پادری بیرنگ صاحب بہادر دے ناں 'تے کالج، مالک بھارت سرکار، کاشتکار ایف.ایچ. پادری بیرنگ صاحب بہادر کرائےدار قبضہ 7107، 12-11، 12-17 لکھیا ہویا ہے۔

مہاراجہ دے وارثاں نے دسیاۃ کہ بریٹیش سرکار نے مہاراجہ شیر سنگھ دا شاہی محل (انارکلی) 1-4-1883 نوں 99 سالا لیز 'تے دے دتا سی، جدونکھ باراندری 6.10.1890 نوں 92 سالا لیز 'تے دتی گئی سی۔ دوواں دی لیز دا سماں 1.4.1982 نوں ختم ہویا سی۔ اس اپرنت اوہناں دے وارثاں نے سیکشن 80 سی.پی.سی. تحت 12 فروری 1982 نوں ایڈووکیٹ آتما رام اگروال امرتسر راہیں سکتر بھارت سرکار، سکتر پنجاب سرکار، ڈپٹی کمیشنر گورداس پور تے ڈپٹی کمیشنر امرتسر نوں نوٹس بھیج کے منگ کیتی سی کہ بٹالا ستھت مہاراجہ شیر سنگھ دی جائداد شاہی محل (انارکلی) دی لیز دا سماں ختم ہو چکا ہے۔ اس لئی سرکار وڈیریاں دی جائداد اوہناں دے حوالے کرے۔ مہاراجہ شیر سنگھ دے وارثاں نوں کیندر اتے پنجاب سرکار نے کوئی جواب نہیں دتا۔