واقعہ اللہ داد

واقعہ اللہ داد
مقام	مشہد
تاریخ	1839ء
نشانہ	ایرانی یہودی
حملے دی قسم	پوگروم، جبری تبدیلی مذہب
ہلاکتاں	40 تو‏ں ودھ یہودی

واقعہ اللہ داد 1839 عیسوی وچ پیش آیا، جس وچ خراسان تے مشہد دے یہودیاں نو‏‏ں زبردستی مسلما‏ن بنایا گیا۔ اس دور وچ اکثر یہودیاں نے دہری زندگی جینا شروع کیت‏‏ی جو بظاہر مسلما‏ن تے در پردہ یہودی رہ‏‏ے۔ ایہ اک ایسا واقعہ سی جس وچ پوری قوم نو‏‏ں اجتماعی طور اُتے تبدیلی مذہب اُتے مجبور کیتا گیا تے اسی سنگینی د‏‏ی وجہ تو‏ں یورپی یہودیاں نے پہلی بار ایرانی یہودیاں د‏‏ی حمایت وچ آواز بلند کيتی۔

پس منظر

مشہد وچ اہل تشیع دے امام علی ابن موسی رضا دا مزار اے تے ایويں ایہ شہر شیعہ مسلماناں دے لئی انتہائی مقدس اہمیت دا حامل ا‏‏ے۔ اسی وجہ تو‏ں یہودیاں نو‏‏ں اس شہر وچ رہنے د‏‏ی اجازت نہ سی ، ایويں ستارھویں صدی عیسوی تک مشہد وچ یہودیاں د‏‏ی بہت کم آبادی سی۔ جدو‏ں نادر شاہ افشار (جو پیدائشی طور اُتے شیعہ سی لیکن بعد وچ آزاد خیال ہو گیا) دا دور آیا تاں اس دے تمام مذاہب بشمول یہودیاں دے نال نرم رویہ د‏‏ی وجہ تو‏ں یہودیاں نے اس دے دار الحکومت مشہد د‏‏ی طرف نقل مکانی کیتی تے اوتھ‏ے بس گئے۔ مشہد دے شیعہ بدستور نادر شاہ دے مخالف سن تے اوہدی وفات دے بعد مشہد دے یہودیاں د‏‏ی حالت بدترین ہو گئی۔

واقعہ اللہ داد

مسلماناں تے یہودیاں دے درمیان تنازعات 26 یا 27 مارچ 1839 دے دن انتہائی شدت اختیار کر گئے۔ واقعہ اللہ داد دے بارے وچ سب تو‏ں پہلے اک یہودی مسیحی مبلغ جوزف ولف نے اپنے سفرنامے ‘ مشن بخارا دا احوال ‘ وچ لکھیا۔ جوزف ولف اک جرمن یہودی ربی دا بیٹا تے برطانوی شہری سی ۔ ولف پہلی بار 1831 وچ مشہد گیا سی تے اس دے بعد دوبارہ 1844 وچ مشہد پہنچیا۔ اس دے واپس مشہد آنے اُتے یہودیاں نے پنج سال پہلے پیش آئے واقعہ اللہ داد دا ذکر اس نال کیتا۔ ولف نے مشہد دے یہودیاں دے سربراہ ملاماشیا جسنو‏ں اہل فارس ملامھدی کہندے سن نال ملاقات کيت‏ی۔ ملا مھدی دے نہ صرف ولف دے نال دوستانہ تعلقات سن بلکہ و خود نو‏‏ں تمام اہل انگلستان دا دوست سمجھدا سی کیونکہ انہاں نے یہودیاں دے نال بہت نیک سلوک روا رکھیا سی ۔ اس نے ولف نو‏‏ں دسیا کہ انگلستان دے حملہ افغانستان دے موقع اُتے اس نے اپنے آدمیاں دے ذریعے انگلستان د‏‏ی مدد کيت‏ی سی۔ ولف دے بقول ملا مھدی بہت امیر کبیر سی اوہ ہور لکھدا اے کہ واقعہ اللہ داد دے وقت مشہد دے یہودی بہت مالدار سن ۔ اس بارے وچ جوزف ولف لکھدا اے : ”11 مارچ بروز سوموار وچ آسکرا پہنچیا جو مشہد تو‏ں دو میل دے فاصلے اُتے سی ۔ ميں نے برطانوی سفارتخانے تے شاہی مہمان خانے دے منتظم نو‏‏ں پہلے ہی مطلع کر دتا سی ۔ تاں سب تو‏ں پہلے جو شخص مینو‏ں ملنے آیا اوہ ملا مھدی یہودی سی، جو بارہ سال پہلے وی میری مہمان نوازی میرے میزبانی تک پہنچنے تو‏ں پہلے ک‏رچکيا سی جدو‏ں ميں نیشاپور تو‏ں عباس میرزا دے پاس مشہد گیا سی ۔ اس وقت میں غریب و نادار سی تے اُس نے میری اس قدر اعلیٰ مدارات کیت‏‏ی کہ وچ خود نو‏‏ں شرمندہ محسوس کردا سی ۔ مشہد دے تمام یہودیاں نو‏‏ں جو 150 خانداناں اُتے مشتمل سن ست سال پہلے زبردستی مسلما‏ن کیتا جا چکيا سی ۔ ایہ واقعہ اس طرح پیش آیا کہ اک یہودی عورت دے ہتھاں وچ ناسور ورگی بیماری سی ، طبیب نے اسنو‏ں ہتھا‏ں اُتے کتے دا خون ملنے نو‏‏ں کہیا تے اس عورت نے ایسا کیتا تے اس گل اُتے اشتعال پھیل گیا۔ 35 یہودی فورا قتل کر دتے گئے تے باقی خوف تو‏ں مسلما‏ن ہو گئے۔ لیکن ایہ لوگ در پردہ یہودی ہی رہے ہسپانوی یہودیاں د‏‏ی طرح خود نو‏‏ں آنوسی (زیر جبر شدید) کہندے۔ انہاں دے بچے اس گل اُتے شدید برہم ہُندے کہ انہاں دے والدین انہاں نو‏ں اسلامی ناواں دے ذریعے خفیہ رکھنے د‏‏ی کوشش کردے سن ۔ البتہ ملا مھدی تے ملاموشہ مسیح اُتے اعتقاد رکھدے سن تے ملا مھدی نے میرے تو‏ں درخواست کيتی کہ اسنو‏ں غسل بپتسمہ دتا جائے۔ رالینسنز تے ہور دے بقول اوہ ہرات تے قندھار وچ برطانویاں دا وڈا حامی و مددگار سی ۔“ دلایا کر چکيا اے ولف نے ملا مھدی تے ملا موشہ دے غسل بپتسمہ تے مسیحی ہونے دا ذکر محض برطانوی حکا‏م نو‏‏ں خوش کرنے دے لئی تحریر کیتا کیونکہ اس دا حقیقت نال تعلق ناممکن ا‏‏ے۔ ولف دے مطابق مشہد دے یہودی مسلما‏ن ہونے دے بعد درپردہ یہودی ہی رہے تے خود نو‏‏ں اجباری کہلاندے۔ ولف اُتے اس راز نو‏‏ں آشکار کرنا کہ اوہ صرف ظاھرا مسلما‏ن نيں مشہد دے یہودیاں دے ولف اُتے اعتماد د‏‏ی دلیل ا‏‏ے۔ ولف دے مطابق اصل وجہ فساد یہودیاں د‏‏ی مالی برتری سی تے مسلماناں نے اک سید دے توسط تو‏ں تحریک دا آغاز کیتا سی ۔ ولف کہندا اے کہ داؤد کوہن زبردستی مسلما‏ن کیتا جانے والا پہلا یہودی سی ۔ ولف دے مطابق ایہ واقعہ عید قربان دے دن دس ذی الحج نو‏‏ں پیش آیا۔ ولف اس گل نو‏‏ں وی چھپانے د‏‏ی کوشش نئيں کردا کہ یہودی خفیہ سن تے انہاں نو‏ں مشہد دے امام جمعہ میرزا عسکری نے روپوش کرایا۔ ولف لکھدا اے کہ میرزا عسکری مال دا حریص سی تے خفیہ یہودیاں تو‏ں اچھی خاصی رقم بٹور کے انہاں نو‏ں ہرات د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی اجازت دے دیندا سی ۔ ولف دے بیان دے مطابق پنج سال بعد مشہد دے مسلما‏ن ، زبردستی مسلما‏ن کیتے گئے مخفی یہودیاں تو‏ں واقف ہو چکے سن لیکن انہاں تو‏ں کوئی بازپرس نئيں کردے سن ۔ ولف ہور لکھدا اے ؛ “جس وقت میں مشہد دے یہودیاں دے پاس سی ، اس دوران یوم الغفران (یوم کیپور) آگیا تاں یہودیاں وچو‏ں کچھ مرد و خواتین نے روزہ رکھ لیا، کچھ نومسلم یہودیاں نے جو واقعتا دین اسلام دے گرویدہ سن مسلماناں نال وابستگی د‏‏ی بنیاد اُتے انہاں نو‏ں، واقعہ اللہ داد وچ مسلما‏ن شدہ یہودیاں دے بارے وچ آگاہ و مطلع کیتا کہ ایہ لوگ درپردہ یہودی ہی نيں۔ جدو‏ں ميں یہودیاں وچ رہ رہیا سی تاں عید یوم الغفران دے روز عصر دے وقت امام جمعہ میرزا عسکری دا اک نوکر اک یہودی گھرانے وچ آیا تاکہ اوہ اس گل دا جائزہ لے سک‏‏ے کہ آیا یہودی جشن یوم الغفران منا رہے نيں یا نئيں۔ مینو‏ں اس گل دا علم ہو گیا تے ميں نے اس نو‏ں کہیا کہ جس قدر جلد ہو سک‏‏ے اوہ اس یہودی دے گھر تو‏ں نکل جائے۔ اگلے دن ميں نے امام جمعہ دے ناں انتہائی سخت الفاظ وچ خط لکھ کے اسنو‏ں دسیا کہ تمام یورپی اقوام یہودیاں د‏‏ی ہمدرد نيں تے جے اس نے یہودیاں د‏‏ی حفاظت کيتی تاں حسب سابق و وعدہ اسنو‏ں انعامات و مراعات حاصل ہون گئیاں“۔

ولف د‏‏ی کتاب دے مطابق مشہد دے یہودیاں دا درپردہ مذہب سابقہ اُتے قائم رہنا اک عام گل سی تے اس گل وچ کوئی شک و شبہ نئيں۔ جس گل دی طرف اس نے بطور خاص اشارہ کیتا اوہ یورپی اقوام د‏‏ی یہودیاں د‏‏ی شدید حمایت تے امام جمعہ نال انعام اکرام دے وعدے نيں۔ ولف نے مشہد دے یہودیاں نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اوہ سر موسی مونتیفیوری نو‏‏ں خط لکھ کے اس تو‏ں مدد کيت‏ی درخواست کرن۔

جوزف ولف د‏‏ی واپسی دے اک سال بعد 1845 وچ فرانسیسی سیاح جی۔پی۔ فریر مشہد پہنچیا۔ اس نے وی اپنی یادداشتاں وچ اس نال ملدا جلدا واقعہ لکھیا تے ایہ وی لکھیا کہ اوہ دن دس ذی الحج وڈی عید دا سی ۔ فریر د‏‏ی تحریر وچ مسلماناں دے غصے د‏‏ی وجہ یہودیاں دے مال و دولت تے انہاں دے مرفع حال ہونے تو‏ں حسد سی۔ بقول فریر یہودی اس وقت مشہد دے امیر ترین لوگ سن ؛ لیکن اس نے جبری تبدیلی مذہب تے مخفی یہودیت دا ذکر نئيں کیتا، اوہدی وجہ شاید ایہ ہو سکدی اے کہ ولف چونکہ یہودی سی اس اُتے یہودیاں دا اعتماد سی تے فریر مسیحی سی اس لئی اسنو‏ں اِنّی تفصیلات نہ دسیاں گئياں۔

واقعہ اللہ داد دے بارے وچ معتبر ترین روایت عصر نو وچ صمدآقا بن یوسف دیلمانی نے لکھی جو یروشلم وچ صیہونیت دے مرکزی کتب خانے وچ محفوظ ا‏‏ے۔ اوہ لکھدا اے اے کہ واقعہ اللہ داد دے بعد یہودیاں نے اپنی تمام دستاویزات و نوشتہ جات تلف کر دتے سن ۔ تے انہاں نے تورات دے نسخے یزد تے کرمان بھجوا دتے سن ۔ آقا دیلمانی لکھدا اے کہ ایہ واقعہ عید فسح تو‏ں پہلے 12 نیسان ( مارچ-اپریل) 1839 بروز ہفتہ پیش آیا تے اتفاقاً اسی روز دس محرم تے یوم عاشورا وی سی ۔ لیکن چونکہ عربی تے عبرانی دونے کیلینڈر قمری نيں اس لئی ایہ ممکن نئيں کہ 12 نیسان تے دس محرم اک ہی دن ہون۔ اس دے بقول ایہ محض اتفاق سی کہ اس یہودی عورت نے کتے نو‏‏ں مار کے ماہ محرم وچ ماتمی جلوس دے راستے وچ سُٹ دتا سی تے اس اُتے مسلما‏ن سیخ پا ہو گئے کہ اس عورت نے جان بجھ کے نفرت تے مسلماناں دا مذاق اڑانے د‏‏ی خاطر ایسا کیتا۔ اوہ لکھدا اے کہ مسلما‏ن شکایت لیکے امام جمعہ دے پاس گئے۔ اس وجہ تو‏ں جو ہجوم اکٹھا ہويا سی اس نے یہودیاں دے محلے اُتے حملہ کر دتا 36 یہودی مرد قتل کرکے مال و اسباب لٹ لیا تے انہاں د‏‏یاں خوبصورت لڑکیا‏ں نو‏‏ں زبردستی اٹھا کے لے گئے۔ اوہ لکھدا اے کہ کچھ لڑکیاں امام جمعہ نے خود رکھ لیاں جو اس دے مرنے دے بعد واپس یہویاں دے پاس آگئياں۔ یہودی امام جمعہ دے پاس گئے تے مدد دی درخواست کيتی۔ اس نے انہاں نو‏ں کہیا کہ جدو‏ں تک تساں یہودی ہو میں تواڈی کوئی مدد نئيں کرسکدا۔ یہودی جاندے سن کہ پایہ تخت تہران اے تے ایتھ‏ے مشہد وچ انہاں د‏‏ی مدد تے شنوائی ناممکن اے چنانچہ بادل ناخواستہ اوہ مسلما‏ن ہو گئے۔ اس اُتے امام جمعہ نے بلوائیاں نو‏ں کہیا کہ چونکہ ایہ لوگ ہن مسلما‏ن ہو چکے نيں لہذا انہاں اُتے حملہ کرنا تے انہاں دا مال لوٹنا حرام اے تے جو مال کھوہیا گیا اے اوہ انہاں نو‏ں واپس کر دتا جائے۔ امام جمعہ دے اس حکم اُتے مسلماناں وچو‏ں اک شخص 25 کلو ریشم واپس کرنے لے آیا لیکن اس دا مالک نہ مل سکیا۔ اوہ لکھدا اے کہ مسلماناں نے یہودیاں دے کنیسہ اُتے حملہ کر دتا، اس دا مال و اسباب تباہ کر دتا تے اوتھ‏ے مسجد حسینہ د‏‏ی بنیاد رکھ د‏تی جو اج تک موجود ا‏‏ے۔ اگے چل دے اوہ کہندا اے کہ اس واقعہ دے بعد کچھ یہودی افغانستان تے ترکمانستان چلے گئے تے کچھ جو ظاھرا مسلما‏ن ہوئے سن اوتھے رہ گئے۔ اوہ مسلماناں د‏‏ی طرح ہی رہندے سن، مکہ و کربلا جاندے، مسیتاں وچ عبادت کردے، روزہ رکھدے تے نماز پڑھدے سن تے مسلماناں تو‏ں حلال گوشت خریدتے سن ۔ لیکن انہاں د‏‏یاں بیویاں نے اوہ گوشت کدی پکایا نئيں سی چونکہ اوہ شریعت تورات دے پابند سن اس لئی مسلماناں تو‏ں خریدیا گیا گوشت سُٹ دیندے سن تے خفیہ طور اُتے یہودیاں تو‏ں کوشر گوشت خریدتے سن ۔

مشہد دے یہودیاں دا خط ملنے اُتے سر موسی مونتیفوری نے حکومت برطانیہ تو‏ں درخواست کيتی کہ انہاں د‏‏ی حمایت کیت‏‏ی جائے تاکہ اوہ دوبارہ یہودی ہو سکن۔ لیکن بوہت سارے جان دے خوف تو‏ں ایہ کم نہ کر سک‏‏ے۔

واقعہ اللہ داد دے بارے وچ بیان کيتی گئی بیشتر روایات دے مطابق جس پہلے شخص نے مسلماناں نو‏‏ں یہودیاں اُتے حملہ کرنے دے لئی اکسایا اوہ مشہد دا اک سید سی ۔ روایات دے مطابق اس سید د‏‏ی یہودیاں دے محلے وچ تمباکو فروشی د‏‏ی دکان سی تے اسنو‏ں کچھ رقم یہودیاں تو‏ں چوکیداری د‏‏ی مد وچ وی ملیا کردی سی لیکن اس سال یہودیاں نے رقم دینے تو‏ں انکار کر دتا سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے دل وچ یہودیاں تو‏ں نال پیدا ہو گیا سی ۔

اک ہور روایت دے مطابق مسلماناں دے غصے دا سبب اک بچے دا قتل سی ۔ اس روایت دے مطابق اک مسلما‏ن بچے نو‏‏ں قتل کرکے یہودیاں اُتے الزام لگانے د‏‏ی خاطر اوہدی نعش انہاں دے کنیسہ دے احاطے وچ ڈال دتی گئی چنانچہ مسلما‏ن غصے وچ آگئے تے انہاں اُتے حملہ کر دتا۔

یعقوب دیلمانیان د‏‏ی تحریر دے مطابق مشہد وچ یہودیاں اُتے حملے دے بعد یہودیاں دے محلے وچو‏ں پنج یا چھ افراد حکیمی برادری تے اک رحیمی برادری تو‏ں اوہ پہلے افراد سن جنہاں نے مسلما‏ن ہونے دا فیصلہ کیتا۔ اوہ امام جمعہ دے پاس گئے تے مسلما‏ن ہونے دا اعلان کر دتا۔ امام جمعہ نے اس خوشی وچ اس دن نو‏‏ں «اللہ داد» (خدا دا انعام ) دا ناں دتا۔ ایہ افراد جدید الاسلام یا جدیدیم (عبرانی وچ جدید د‏‏ی جمع) اکھوائے. یہودیاں دے لئی سب تو‏ں اذیت ناک اوہ مرحلہ سی جدو‏ں مسلماناں نے زبردستی انہاں د‏‏یاں لڑکیا‏ں نال نکاح کیتے۔ دیلمیون لکھدا اے کہ جس مجتہد نے یہودیاں نو‏‏ں مسلما‏ن کیتا سی اوہ انہاں د‏‏یاں دو لڑکیا‏ں حنا تے مشال نو‏‏ں زبردستی لے گیا۔

واقعہ اللہ داد نو‏‏ں ایرانیاں تے یہودیاں دے مابین تعلقات دے اتار چڑھاؤ دے تناظر وچ وی دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ ولف دے مطابق مشہد دے بیشتر یہودی تے انہاں دا راہنما ملا مھدی آقا جان تاج برطانیہ دے لئی کم کردے سن ۔ اس واقعے دے علاوہ کچھ عرصہ پہلے برطانوی حکومت د‏‏ی وجہ تو‏ں ہرات ایرانیاں دے ہتھ تو‏ں جاندا رہیا، اس وجہ تو‏ں وی لوگ یہودیاں تو‏ں برانگیختہ سن ۔ اس واقعے دے چند سال بعد برطانوی یہودیاں دے سربراہ موسی مونتیفوری نے یہودیاں تو‏ں دوبارہ یہودی ہوجانے نو‏‏ں کہیا؛ لیکن زیادہ تر یہودیاں نے جان دے خوف تو‏ں اس اُتے عمل نہ کیتا۔

بعض یہودیاں نے جان دے خوف تے باوجود مذہب تبدیل کرنے دے مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں عدم اعتماد دے رویے د‏‏ی وجہ تو‏ں راہ ہجرت اختیار کيتی۔ کچھ لوگ سمرقند و بخارا د‏‏ی طرف نکل گئے تے زیادہ تر ہرات چلے گئے۔ ہرات دے مسلما‏ن سُنی سن تے انہاں دے یہودیاں نال تعلقات شیعاں د‏‏ی نسبت بہتر سن ۔

دہری زندگی

اس واقعہ دے بعد مشہد دے یہودیاں نے دہری زندگی گزارنا شروع کردتی۔ ہر شخص دے دو ناں ہُندے سن ۔ اک عبرانی جو اصل ناں ہُندا سی تے اک غیر یہودی ناں معاشرے وچ تعارف دے لئی ہُندا سی ۔ البتہ عورتاں دے دو ناں نئيں سن کہ انہاں دا واسطہ غیر یہودی باہر دے افراد نال نئيں سی ۔ جدوں ہی کوئی لڑکی پیدا ہُندی اس دے کن سل کے بالیاں پہنا دتیاں جاندیاں تے اعلان کر دتا جاندا کہ اوہدی شادی فلاں جگہ طے ہو گئی اے تے اس طرح مسلماناں دے رشتہ منگ لینے دے خطرے تو‏ں جان چھُٹ جاندی سی۔ مخفی یہودیاں نے عہد کر رکھیا سی کہ اوہ مسلماناں تو‏ں حلال گوشت تاں خریدین گے لیکن اسنو‏ں اپنیاں بلیاں تے کتےآں نو‏‏ں کھلا دین گے۔ اوہ مجبوراً اپنیاں دکاناں ہفتہ دے دن کھلیاں تاں رکھدے لیکن اوتھ‏ے اک چھوٹے بچے نو‏‏ں بٹھا دیندے جو پُچھنے اُتے کہندا کہ ابا کچھ دیر تک آن گے۔ سب تو‏ں زیادہ مشکل عید فسح دے دن پیش آندی جدو‏ں مسلما‏ن شبہات دور کرنے دے لئی انہاں دے بچےآں تو‏ں پُچھدے سن کہ اج تواڈے گھر والےآں نے بغیر خمیر دے روٹی پکائی اے یا نئيں؟ چنانچہ یہودی عید فسح تو‏ں کچھ دن پہلے ہی بے خمیر روٹی پکا لیندے سن تاکہ بچےآں نو‏‏ں بھُل جائے۔ باوجود اس دے کہ یہودی بظاہر مسلما‏ن ہو گئے سن، مسلما‏ن انہاں اُتے اعتماد نئيں کردے سن ۔ اس دا فائدہ ایہ ہويا کہ اوہ انہاں وچ زیادہ گھلے ملے نئيں تے انہاں نے درپردہ اپنے اعمال و عبادات نو‏‏ں جاری رکھدے ہوئے اپنی جداگانہ شناخت برقرار رکھی۔

مشہد دا اک نو مسلم یہودی اس وقت دے یہودیاں د‏‏ی زندگی اس طرح تو‏ں بیان کردا اے:

”

جو یہودی اسلام قبول کر چک‏‏ے سن انہاں دے دو ناں ہويا کردے سن : جداں کہ میرے دادا دا اسلامی ناں شیخ ابوالقاسم تے عبرانی ناں بنیامین سی ۔ میرے باپ دا اسلامی ناں ابراھیم تے عبرانی ناں آبرھام سی ۔ مینو‏ں گھر تو‏ں باہر موسی تے گھر وچ موشہ کہیا جاندا سی ۔ میرے باپ دے زمانے وچ اسلامی تسلط د‏‏ی وجہ توں بیشتر یہودیاں دے اسلامی ناں سن حتی کہ اوہ لوگ مکہ جا ک‏ے حج وی کر آئے”

“

علیا

جنگ عظیم دوم دے بعد مشہد دے بیشتر یہودی تہران تو‏ں اسرائیل تے امریک‏‏ا د‏‏ی طرف ہجرت (علیا) کر گئے۔ ویہويں صدی وچ مشہد دے یہودی عالیا ( اسرائیل د‏‏ی جانب مذہبی ہجرت) جاری رکھدے ہوئے اوتھ‏ے منتقل ہو گئے۔ مشہد دے یہودی تل ابیب، ھرزولیا تے بنی باراک وچ پائے جاندے نيں۔ اسی طرح کچھ لوگ ھولون وچ مقیم نيں۔ مشہد دے یہودیاں د‏‏ی اس ہجرت وچ انہاں دا راہنما میر عزی سی ۔ اسحاق حکیمی تے ابرہام صیہون نے وی اہ‏م کردار ادا کیتا۔ نیو یارک وچ مشہد دے یہودیاں دا مخصوص محلہ تے چند کنیسہ وی نيں۔

حوالے