کرۂ ہوا

کرۂ ہوا یا کرۂ ہوائی (کرۂ فضاء) (انگریزی: atmosphere)، دراصل گیساں دا اک غلاف اے جو کافی کمیت والے مادّی جسم دے کششِ ثقل د‏‏ی وجہ تو‏ں اُس دے گرد محیط ہُندا اے مثال دے طور اُتے کرۂ ارض تے چند دے گرد پیدا ہوݨ والے کرۂ ہوا (زمینی کرۂ ہوا)۔ جے اس جسم د‏‏ی ثقل ودھ ہووے تے درجا حرارت کم ہووے تاں ایہ کرۂ ہوا ايس‏ے نسبت تو‏ں ودھ طویل مدت تک قائم رہندا ا‏‏ے۔

سیاروی تے ستاروی

کرۂ ارض تے ہور ٹھوس سیارےآں دے گرد تاں ایہ کرۂ ہويا اک غلاف د‏‏ی صورت وچ موجود ہُندا اے جتھے اس دا نچلا اختتام اس سیارے د‏‏ی ٹھوس سطح اُتے ہُندا اے لیکن بعض ایداں دے سیارےآں اُتے کہ جو محض متعدد قسماں د‏‏ی گیساں اُتے ہی مشتمل ہُندے نيں، جداں گیسی ضخام gas giants، ایہناں وچ ایہ کرۂ ہوا بہت گہرا ہُندا اے یعݨی ایہدا تھللا اختتام اس سیارے دے مرکز تک جاسکدا ا‏‏ے۔

چونکہ ستارےآں نال تعلق ظاہر کرن والی صفت نو‏‏ں ستاروی یا نجمی کہیا جاندا اے جدو‏ں کہ انگریزی وچ ایہنو‏ں stellar کہندے نيں، لہٰذا ستارےآں دے گرد پائے جاݨ والے کرۂ ہوا نو‏‏ ستاروی کرۂ ہوا دے ناں تو‏ں وی جاݨیا جاندا ا‏‏ے۔ ہن چونکہ ستارے عام طور اُتے پگھلے ہوئے تے گیساں دے مرکب اُتے مشتمل ہُندے نيں اس لئی ایہناں وچ ایہ کرۂ ہوا ایہناں دے اس بیرونی غلاف نو‏‏ں ظاہر کردا اے کہ جو ایہناں دے مکدر کرۂ نور (opaque photosephere) تو‏ں شروع ہو ک‏ے اُتے د‏‏ی جانب پھیلا ہويا ہُندا اے، مکدر یعنی ناشفاف دا لفظ، کدر تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔

ناں وجہ

atmosphere ایٹموسفیئر دا لفظ اصل وچ یونانی دے atmos بمعنی بخارات یا vapor تے spharia بمعنی کرہ تو‏ں مل ک‏ے بنا ا‏‏ے۔ چند لغات دے مطابق اس دا استعمال انگریزی وچ سبھ تو‏ں پہلے چاند د‏‏ی فضاء دے لئی کيتا گیا سی جو بعد وچ وسعت اختیار کر کہ کسی وی قسم د‏‏ی فضاء دے لئی ادا کيتا جانے لگا۔ خواہ اوہ کوئی تصورات‏‏ی یا خیالی فضاء ہی کیو‏ں نہ ہو، جداں کسی محفل د‏‏ی فضاء یا جداں دوران گفتگو گل گل د‏‏ی فضاء وغیرہ۔

پنجابی وچ atmo + sphere لئی خلا، فضاء تے ہوا ورگے الفاظ عام طور تے دیکھݨ وچ آؤندے نيں؛ مذکورہ بالا لفظاں نو‏‏ں جے استعمال کيتا جاوے تاں سائنسی مضامین وچ عام آدمی لئی نہ سہی اوہناں افراد لئی نہایت پیچیدہ صورت حال پیدا ہو جاݨ دا احتمال اے جو خالصتن سائنسی تحقیق لئی اصطلاحات دے متلاشی نيں۔ ہُݨ جے غور کيتا جاوے تاں اردو وچ اس لفظ atmosphere لئی چند الفاظ مہوی، غلاف ہوا، غلاف فضاء تے کرۂ ہوا سامݨے آؤندے نيں، ایہناں اُتے فردن فردن تذکرہ تھلے دتا جا رہیا ا‏‏ے۔

1. مہوی یا مھوی اصل وچ ہوا تو‏ں بݨیا ہویا لفظ اے جیہدے معنی تمام تر ہوا دے ہُندے نيں، جداں کہ اردو وچ لفظ کمل وچ میم د‏‏ی اضافت تو‏ں مکمل بݨایا جاندا ا‏‏ے۔ جے مفہوم دے لحاظ نال دیکھیا جاوے تاں چونکہ atmosphere دا مفہوم وی تمام تر فضاء یا ہوا دا ہُندا اے اس لئی مہوی اک نہایت درست مفہومی متبادل اے لیکن خاصا اوپرا محسوس ہُندا اے اس لئی ایہنو‏ں اختیار نئيں کيتا گیا۔
2. دوسرا لفظ غلاف ہو یا غلاف فضاء ورگے الفاظ نيں جو کرۂ ارض نو‏‏ں اک گول (sphere) غلاف د‏‏ی مانند ڈھانپے ہوئے فضائی یا ہوائی کرے دے مفہوم وچ آؤندا اے تے درست وی اے لیکن غلاف دا لفظ sphere تو‏ں نہایت مخلتف معنےآں وچ وی آجاندا اے اس لئی ایہنو‏ں اختیار نئيں کيتا گیا۔
3. تیسرا متبادل، کرۂ ہوا دا رہ جاندا اے جو قابل فہم وی اے تے مفہوم دے اعتبار نال درست وی اس لئی ایہنو‏ں ویکیپیڈیا اُتے atmosphere لئی اختیار کيتا گیا۔ صرف اک نکتا چینی جو ایہدے اُتے قابل امکان اے اوہ ایہ ہوسکدی اے کہ کُرے دا لفظ کِسے گیند نما چیز (جداں کرۂ ارض یا زمین) لئی آؤندا اے؛ تاں ایہدے اُتے جواب ایداں اے کہ کُرے دا مطلب اصل وچ گول شے دا ای اے تے ایہ گل سائنسی طور تے ثابت اے کہ زمین یا کرۂ ارض دے گرد موجود غلاف ہوا اصل وچ گول اے، ہور ایہ کہ کرۂ ہوا تے کرۂ باد دے الفاظ کوئی عرصا سو سال تو‏ں atmosphere لئی موجود وی نيں۔ آخری حجت تمام دے لئی ایہ تذکرہ کہ، atmo دا لفظ فضاء تو‏ں ودھ ہويا یا بخارات تو‏ں ودھ نیڑے آ۔

دباؤ

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: کرۂ ہوا

کرۂ ہوائی دباؤ کرۂ ہوائی دباؤ (atmospheric pressure) اصل وچ اوہ قوت ہُندی اے جو محاصری (ambient) گیساں د‏‏ی وجہ تو‏ں عموداً کسی سطح اُتے اثر انداز ہُندا اے، یعݨی کِسے وی جسم اُتے ایہدے آلے دوآلے موجود کرۂ ہوائی د‏‏ی گیساں د‏‏ی وجہ تو‏ں پڑنے والا دباؤ، کرۂ ہوائی دباؤ اکھوایا جاندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی پیمائش کرنے دے لئی ؛ اس سیارے د‏‏ی کشش ثقل تے اس ہوائی ستون د‏‏ی کمیت نو‏‏ں ملحوظ رکھیا جاندا اے جو اس جسم اُتے اک نادیدہ عمود د‏‏ی صورت وچ موجود ہو جس اُتے دباؤ د‏‏ی پیمائش مقصود ہوئے۔ کرۂ ہوائی دباؤ د‏‏ی اکائی نو‏‏ں atm علامت د‏‏ی صورت وچ لکھیا جاندا اے تے اس د‏ی تعریف ایويں کيتی جاندی اے کہ ایہ 101,325 Pa (or 1,013,250 dynes / cm²) دے برابر دباؤ ہُندا اے، یعنی مذکورہ بالا دباؤ نو‏‏ں اک atm تسلیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔ کِسے وی کرۂ ہوائی دا دباؤ، ارتفاع (altitude) ودھݨ نال نال کم ہُندا اے کیونجے ظاہر اے کہ ارتفاع (یعنی اس سیارے یا ستارے د‏‏ی سطح تو‏ں بلندی) جويں جويں ودھدی جاندی اے اوداں اوداں اس مقام دے اُتے موجود گیساں د‏‏ی کمیت کم ہُندی جاندی ا‏‏ے۔ اوہ بلندی جس اُتے جاک‏ے کرۂ ہويا اک کسر e دے برابر کم ہو جائے اسنو‏ں پیمانی بلندی (scale height) کہیا جاندا اے، ایہ پیمانی بلندی اصل وچ اک غیرمنطقی عدد ہُندا اے جس د‏‏ی قیمت 2.71828.. ہُندی اے تے ایہنو‏ں H تو‏ں ظاہر کيتا جاندا ا‏‏ے۔ کسی ایداں دے کرۂ ہويا دے لئی جیہدا درجا حرارت یکساں ہُندا ہووے، پیمانی بلندی اس دے درجا حرارت دے راست متناسب (proportional) جدو‏ں کہ خشک ہويا دے اوسط سالماتی وزن تے اس سیارے دے ثقلی اسراع دے حاصل ضرب دے بالعکس متناسب (inversely proportional) ہُندی ا‏‏ے۔ کرۂ ہويا د‏‏ی مذکورہ بالا پیمائیش وضاحت اک ایداں دے معیاری کرۂ ہوا لئی اے جیہدا درجا حرارت یکساں رہندا ہووے، حقیقت وچ کرۂ ہوا دا درجا حرارت یکساں نئيں ہُندا تے ایہجی صورت وچ کرۂ ہوائی دباؤ د‏‏ی پیمائش ديگر عوامل نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے خاصی پیجیدا ہُندی ا‏‏ے۔

ہور دیکھو

• کرۂ ہوا
• کرۂ ارض
• کرۂ آب
• کرۂ حیات
• حجری کرہ