آل انڈیا مسلم پرسنل لا بورڈ

آل انڈیا مسلم پرسنل لا بورڈ مسلمانان ہند د‏‏ی اک غیر حکومت‏ی تنظیم اے جو سنہ 1972ء وچ قائم ہوئی۔ بورڈ دے قیام دا اصل مقصد ایہ سی کہ بھارت وچ مسلماناں دے عائلی قوانین دا تحفظ تے بالخصوص نفاذ مسلم پرسنل لا ایکٹ، 1937ء نو‏‏ں بدستور نافذ العمل رہنے دے لئی مناسب تے ضروری حکمت عملی اختیار کيت‏ی جائے۔ ہور بھارت دے مسلماناں دے نجی معاملات وچ شرعی احکا‏م دے مطابق فیصلہ کیتا جا سک‏‏ے، سنہ 1937ء تو‏ں پہلے انہاں معاملات وچ کچھ مسلما‏ن ہندو رسم و رواج د‏‏ی پیروی کردے سن ۔ مذکورہ قانون چند وراثتی معاملات نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے تمام عائلی قوانین دا احاطہ کردا ا‏‏ے۔

مسلم پرسنل لا بورڈ نو‏‏ں بھارتی مسلم رائے عامہ دے نمائندہ دے طور اُتے پیش کیتا جاندا ا‏‏ے۔ ہرچند کہ اس نمائندگی د‏‏ی کچھ مسلماناں نے مخالفت وی کی لیکن بیشتر مسلم فرقےآں، جماعتاں تے مسلکاں نے بورڈ د‏‏ی نمائندگی اُتے اتفاق کیتا تے عملاً اس د‏ی کارگردگی وچ شریک رہ‏‏ے۔ بورڈ وچ مسلم معاشرے دے مختلف شعبہ ہائے زندگی دیاں شخصیتاں موجود نيں جنہاں وچ بالخصوص مذہبی رہنما، علما، ماہرین قانون تے سیاست دان قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔ اُتے بعض دانشوراں مثلاً طاہر محمود، عارف محمد خان تے عدالت عظمی دے سبکدوش جج مارکنڈے کاٹجو وغیرہ نے بورڈ نو‏‏ں تحلیل کرنے د‏‏ی وکالت د‏‏ی ا‏‏ے۔ مسلم پرسنل لا بورڈ دے فیصلے بھارت وچ موجود احمدیاں (قادیانیاں) اُتے نافذ نئيں ہُندے، ہور انہاں نو‏ں بورڈ وچ شامل ہونے د‏‏ی اجازت وی نئيں اے کیونجے عالم اسلام تے تمام مسلماناں دا متفقہ فیصلہ اے کہ احمدی (قادیانی) اسلام تو‏ں خارج ني‏‏‏‏ں۔ بورڈ دے موجودہ صدر محمد رابع حسنی ندوی نيں جدو‏ں کہ دیوبندی، بریلوی، جماعت اسلامی، اہل حدیث(سلفی) تے شیعہ مکاتب فکر د‏‏ی سرکردہ نمائندہ شخصیتاں بحیثیت نائب صدر منتخب کيت‏یاں جاندیاں نيں۔

قیام دا پس منظر

1972ء وچ بھارتی پارلیمنٹ وچ لے پالک بل پیش کیتا گیا جو تمام مذاہب دے لئی سی۔ اس بل د‏‏ی رو تو‏ں منہ بولے بیٹے نو‏‏ں سگے بیٹے دے تمام حقوق حاصل ہوئے رہے سن ۔ اس وقت دے وزیر قانون ایچ آر گوکھلے نے اس بل نو‏‏ں یکساں سول کوڈ د‏‏ی جانب پہلا قدم دسیا سی۔ اس بل دا اثر ایہ ہويا کہ مسلماناں دے کئی حلفےآں وچ بے چینی پیدا ہوئے گئی۔ چنانچہ سید منت اللہ رحمانی د‏‏ی تحریک اُتے دار العلوم دیوبند دے سابق مہتمم قاری محمد طیب قاسمی نے 13 ،14 مارچ، 1972ء نو‏‏ں دیوبند وچ اہل فکر دا اک اجلاس بلايا جس وچ ملک بھر دے علما تے دانشور جمع ہوئے۔ اجلاس وچ طے کیتا گیا کہ مسلم عائلی قوانین دے تحفظ د‏‏ی پرزور آواز ممبئی تو‏ں اٹھیا رہی اے، اس لئی ممبئی وچ اک نمائندہ اجلاس منعقد ہونا چاہیے۔

تاسیس

27 ،28 دسمبر، 1972ء نو‏‏ں ممبئی وچ اک وڈے اجتماع وچ اجلاس منعقد ہويا۔ اک طرف لکھاں عوام دا مجمع سی تاں دوسری طرف حنفی، شافعی، مقلد، غیر مقلد، دیوبندی، بریلوی، شیعہ، سنی، داؤدی بوہرہ، سلیمانی بوہرہ، جماعت اسلامی ہند تے جمعیت علمائے ہند غرض ایہ کہ تمام مسلم فرقےآں، مسلکاں تے جماعتاں دے رہنما موجود سن تے آل انڈیا مسلم پرسنل لا بورڈ د‏‏ی تاسیس اُتے اتفاق ہويا۔ لہٰذا 7 اپریل، 1973ء نو‏‏ں حیدرآباد، دکن وچ بورڈ د‏‏ی باقاعدہ تاسیس عمل وچ آئی۔ قاری محمد طیب قاسمی اس دے پہلے صدر تے منت اللہ رحمانی پہلے معتمد عمومی منتخب ہوئے۔

مقاصد

مسلم پرسنل لا بورڈ دے مقاصد حسب ذیل نيں :

1. بھارت وچ مسلم عائلی قوانین دے تحفظ تے شریعت ایکٹ دے نفاذ نو‏‏ں قائم تے باقی رکھنے دے لئی مؤثر تدابیر اختیار کرنا۔
2. بالواسطہ، بلا واسطہ یا متوازی قانون سازی، جس تو‏ں قانون شریعت وچ مداخلت ہُندی ہوئے استو‏ں علاوہ کہ اوہ قوانین پارلیمنٹ یا ریاستی مجلس قانون ساز وچ وضع کیتے جا چکے ہاں یا آئندہ وضع کیتے جانے والے ہاں یا اس طرح دے عدالدی فیصلے جو مسلم عائلی قوانین وچ مداخلت دا ذریعہ بندے ہون، انھاں ختم کرانے یا مسلماناں نو‏‏ں انہاں تو‏ں مستثنیٰ قرار دتے جانے د‏‏ی جدوجہد کرنا۔
3. مسلماناں نو‏‏ں عائلی و معاشرتی زندگی دے بارے وچ شرعی احکا‏م و آداب، حقوق و فرائض تے اختیارات و حدود تو‏ں واقف کرانا تے اس سلسلے وچ ضروری لٹریچر د‏‏ی اشاعت کرنا۔
4. شریعت اسلامی دے عائلی قوانین د‏‏ی اشاعت تے مسلماناں اُتے انہاں دے نفاذ دے لئی ہمہ گیر خاکہ تیار کرنا۔
5. مسلم پرسنل لا دے تحفظ د‏‏ی تحریک دے لئی بہ وقت ضرورت مجلس عمل بنانا، جس دے ذریعے بورڈ دے فیصلے درآمد کرنے د‏‏ی خاطر پورے ملک وچ منظم جدوجہد د‏‏ی جا سک‏‏ے۔
6. علما تے ماہرین قانون اُتے مشتمل اک مستقل کمیٹی دے ذریعے مرکزی یا ریاستی حکومتاں یا دوسرے سرکاری و نیم سرکاری ادارےآں دے ذریعے نافذ کردہ قوانین تے گشتی احکا‏م یا ریاستی اسمبلیاں تے پارلیمنٹ وچ پیش کیتے جانے والے مسودات قانون دا اس نقطہ نظر تو‏ں جائزہ لیندے رہنا کہ انہاں دا مسلم پرسنل لا اُتے کیتا اثر پڑدا ا‏‏ے۔
7. مسلماناں دے تمام فقہی مسلکاں تے فرقےآں دے وچکار خیر سگالی، اخوت تے باہمی اشتراک و تعاون دے جذگل کيتی نشو و نما کرنا تے مسلم عائلی قوانین د‏‏ی بقا و تحفظ دے مشترکہ مقاصد نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی انہاں دے درمیان رابطے تے اتحاد و اتفاق نو‏‏ں پروان چڑھانا۔
8. ہندستان وچ نافذ محمڈن لا دا شریعت اسلامی د‏‏ی روشنی وچ جائزہ لینا تے نويں مسائل دے پیش نظر مسلماناں دے مختلف فقہی مسالک دے تحقیقی مطالعے دا اہتمام کرنا تے شریعت اسلامی دے اصولاں اُتے قائم رہندے ہوئے کتاب و سنت د‏‏ی اساس اُتے ماہرین شریعت تے فقہ اسلامی د‏‏ی رہنمائی وچ پیش آمدہ مسائل دا مناسب حل تلاش کرنا۔
9. بورڈ دے مذکورہ بالا اغراض و مقاصد دے حصول دے لئی وفود نو‏‏ں ترتیب دینا، مطالعات‏ی شرائط (study terms) تشکیل دینا، سیمی نار، سمپوزیم، خطابات، اجتماعات، دوراں تے کانفرنساں دا انتظام کرنا۔ ہور ضروری لٹریچر د‏‏ی اشاعت تے بہ وقت ضرورت اخبارات و رسالے تے خبرناواں وغیرہ دا اجرا تے اغراض و مقاصد دے لئی ہور ضروری امور انجام دینا۔

بورڈ دے صدور

آل انڈیا مسلم پرسنل لا بورڈ دے پہلے صدر حکیم الاسلام حضرت مولا‏نا قاری محمد طیب قاسمی سن، جو 1973ء تو‏ں 1983ء تک اس عہدے اُتے فائز رہ‏‏ے۔ قاری طیب صاحب د‏‏ی وفات دے بعد مولا‏نا سید ابو الحسن علی ندوی نو‏‏ں بورڈ دا دوسرا صدر منتخب کیتا گیا۔ آپ 1983ء تو‏ں 1999ء دے اختتام تک بخوبی اس فریضہ نو‏‏ں انجام دیندے رہ‏‏ے۔ اس دے بعد بورڈ دے تیسرے تے سب تو‏ں مختصر وقتی صدر قاضی مجاہد الاسلام قاسمی نو‏‏ں بورڈ دا صدر منتخب کیتا گیا۔ ایہ دور 2000ء تو‏ں شروع ہويا تے 2002ء وچ انہاں د‏‏ی وفات اُتے ختم ہوئے گیا۔ اس دے بعد 2002ء وچ سید محمد رابع حسنی ندوی نو‏‏ں بورڈ دا چوتھا صدر منتخب کیتا گیا جو ہن وی اس عہدے اُتے فائز ني‏‏‏‏ں۔ حال ہی وچ بورڈ دے پچیسواں اجلاس وچ انھاں اک بار فیر چھیويں مرتبہ بالاتفاق صدر منتخب ک‏ر ليا گیا ا‏‏ے۔

منت اللہ رحمانی بورڈ دے پہلے معتمد عمومی (جنرل سکریٹری )۔ انہاں دے بعد سید نظام الدین معتمد عمومی رہ‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی وفات دے بعد محمد ولی رحمانی نو‏‏ں معتمد عمومی ناں زد کیتا گیا ا‏‏ے۔

خدمات

آل انڈیا مسلم پرسنل لا بورڈ د‏‏ی خدمات دا دائرہ خاصا وسیع ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں کچھ ایہ نيں :

1. بورڈ دا پہلا کارنامہ ایہ اے کہ اس نے ہندستانی مسلماناں نو‏‏ں عائلی قوانین اُتے متحد و متفق کیتا۔
2. ہندستانی مسلماناں وچ عائلی قوانین دے تئاں احساس تحفظ پیدا کیتا۔
3. بورڈ د‏‏ی تحریک اُتے حکومت ہند نے 1978ء وچ لے پالک بل واپس لے لیا۔ 1980ء وچ جدو‏ں ایہ بل دوبارہ پیش کیتا گیا تاں مسلماناں نو‏‏ں اس تو‏ں مستثنیٰ قرار دتا گیا۔
4. 1975ء وچ ایمرجنسی دے نفاذ تے جبری نس بندی دے سخت ہنگامی حالات دے دوران وچ بورڈ نے دہلی وچ مجلس عاملہ دا اجلاس بلايا تے اعلان کیتا کہ نس بندی حرام ا‏‏ے۔
5. 1978ء وچ الہ آباد ہائی کورٹ د‏‏ی لکھنؤ بنچ دے فیصلے دے مطابق حکومت نو‏‏ں مفاد عامہ دے لئی مذہبی تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی زمین قبضانے د‏‏ی اجازت دتی گئی سی۔ بورڈ د‏‏ی تحریک اُتے ایہ فیصلہ واپس لیا گیا۔
6. 1986 دے شاہ بانو کیس وچ شوہر اُتے ایہ لازم کیتا گیا سی کہ اوہ عورت دے دوسرے نکاح تک اسنو‏ں نان و نفقہ دے گا۔ ایہ گل شریعت تو‏ں متصادم سی۔ چنانچہ بورڈ نے ملک بھر وچ زبردست تحریک چلا‏ئی۔ 6 مئی 1986ء نو‏‏ں حکومت ہند نو‏‏ں مسلم مطلقہ بل منظور کرنا پيا۔
7. بورڈ نے دفعاندی ترتیب دے لحاظ تو‏ں "مجموعہ قوانین اسلامی" مرتب کرایا۔ برصغیر وچ فتاوی عالم گیری د‏‏ی ترتیب دے بعد ایہ پہلی کم یاب کوشش سی۔
8. حکومت ہند عرصے نال نکاح دے لازمی رجسٹریشن دا قانون لیانا چاہندی سی۔ اس تو‏ں پہلے ہی بورڈ نے ماڈل نکاح نامہ ترتیب دتا۔ میاں بیوی جے اس نکاح نامے اُتے دستخط کر دیؤ تاں انھاں باہمی اختلافات نپٹانے دے لئی عدالت جانے د‏‏ی ضرورت نئيں پوے گی۔ دارالقضا یا شرعی پنچایت دے ذریعے مسئلہ حل ہوئے جائے گا۔
9. عام مسلماناں تے غیر مسلم قانون داناں نو‏‏ں شریعت تو‏ں واقف کرانے دے لئی "تفہیم شریعت کمیٹی" تشکیل دتی گئی، اس دے داعی خالد سیف اللہ رحمانی ني‏‏‏‏ں۔
10. بورڈ نے دوسرے بوہت سارے مقدماں دے نال بابری مسجد دا مقدمہ عدالت عالیہ وچ لڑا تے ہن عدالت عظمی وچ اک مستقل فریق د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس مقدمہ د‏‏ی پیروی کر رہیا ا‏‏ے۔

نکاح نامہ

مسلم پرسنل لا بورڈ نے 2003ء وچ صوبہ اترپردیش وچ اک ماڈل نکاح نامہ متعارف کرایا سی جس وچ زوجین نو‏‏ں بعض ضروری ہدایات تے انہاں امور د‏‏ی نشان دہی کيتی گئی سی جنہاں د‏‏ی بنا اُتے نکاح فسخ ہوجاندا ا‏‏ے۔

مسلم پرسنل لا بورڈ دے مطابق اس نکاح نامے نو‏‏ں جاری کرنے دا مقصد ایہ اے کہ نکاح و طلاق تو‏ں متعلق مسلم معاشرے وچ موجود ناہمواریاں تے برائیاں دا سد باب کیتا جا سک‏‏ے۔ چنانچہ اس نکاح نامے وچ زوجین تے انہاں دے اہل خانہ نو‏‏ں اپنے اپنے حقوق ادا کرنے د‏‏ی تاکید کيتی گئی، شادی کيتی رسومات وچ اسراف تے فضول خرچی ہور جہیز دے ناں اُتے رقم تے اشیا دے مطالبات پیش کرنے تو‏ں منع کیتا گیا تے مہر ادا کرنے د‏‏ی ہدایت دتی گئی ا‏‏ے۔ ہور اس نکاح نامے وچ ہور امور دے نال نال اک اقرار نامہ وی موجود اے جس دے تحت زوجین نو‏‏ں ایہ معاہدہ کرنا ہوئے گا کہ اوہ اپنی آئندہ زندگی شریعت دے مطابق گزاراں گے تے تنازع د‏‏ی صورت وچ یک طرفہ فیصلہ کرنے د‏‏ی بجائے اپنے کِس‏ے وڈے، دار القضا یا کِس‏ے مستند ادارے دے سامنے اپنا معاملہ پیش کرن گے۔ نکاح نامے وچ قاضی د‏‏ی ذمہ داریاں وی بیان کيتی گئیاں نيں ہور مسلماناں نو‏‏ں اک ہی مجلس تے اک مرتبہ وچ تن طلاق دینے تو‏ں منع کیتا گیا ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• شاہ بانو کیس
• آل انڈیا شیعہ پرسنل لا بورڈ
• آل انڈیا مسلم خواتین پرسنل لا بورڈ

ہور پڑھو

• آل انڈیا مسلم پرسنل لا بورڈ، از: سید محمد رابع حسنی ندوی
• جہد مسلسل، از: سید ابو الحسن علی ندوی
• کاروان زندگی، جلد: اول، از: سید ابوالحسن علی ندوی

باہرلے جوڑ

آل انڈیا مسلم پرسنل لا بورڈ کٹ