اسد ملتانی

اسد ملتانی
جم	13 دسمبر 1902   ضلع ملتان ،  پنجاب
وفات	17 نومبر 1959 (57 سال)  راولپنڈی شہر ،  پاکستان
شہریت	پاکستان
عملی زندگی
پیشہ	شاعر
پیشہ ورانہ زبان	اردو ،  فارسی
شعبۂ عمل	غزل ،  نعت
باب ادب

اسد ملتانی (پیدائش: 13 دسمبر، 1902ء - وفات: 17 نومبر، 1959ء) پاکستان تو‏ں تعلق رکھنے والے اردو تے فارسی دے ممتاز شاعر، ماہرِ اقبالیات تے سول سرونٹ سن ۔

اسد ملتانی دا شمار برصغیر پاک وہند دے معروف شعرا اردو و فارسی گو وچ ہُندا اے ۔

حالات زندگی

اسد ملتانی 4 دسمبر، 1902ء نو‏‏ں کڑی افغاناں، ضلع ملتان، صوبہ پنجاب، برطانوی ہندوستان وچ پیدا ہوئے سن ۔ اوہ پاکستان د‏‏ی وزارت خارجہ وچ ڈپٹی سیکریٹری سن ۔ اوہ اردو تے فارسی دے اک قادر الکلام شاعر سن تے انہاں دے شعری اسلوب دا اندازہ انہاں اشعار تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں دے شعری مجموعےآں وچ مشارق، مرثیہ اقبال تے تحفہ حرم، اقبالیات دے موضوع اُتے اقبالیاتِ اسد ملتانی شائع ہوچک‏ی اے جسنو‏ں ڈاکٹر جعفر بلوچ نے مرتب کیتا۔

ولادت و تعلیم

آپ 13 دسمبر 1902 ء نو‏‏ں ملتان دے علمی ادبی پٹھان شیرانی خاندان دے ایتھ‏ے اپنے آبائی گھر طاقِ اسحاق وچ پیدا ہوئے۔ آپ دے والد غلام قادر خان ایويں تاں ضلع ملتان دے دفتر وچ اک کلرک سن مگر آپ نو‏‏ں علمِ نجوم وچ ملکہ حاصل سی ۔علامہ اقبال دے گرویدہ سن اُتے اقبال تو‏ں محبت جناب اسد ملتانی نو‏‏ں ورثے وچ ملی۔ آپ نے ابتدائی تعلیم چرچ مشن ہائی اسکول تو‏ں حاصل کيتی۔ جو بعد وچ ایمرسن کالج دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔1921 وچ گورنمینٹ کالج لاہور وچ داخلہ حاصل کیتا۔ اُنہاں دناں علامہ اقبال اوتھ‏ے فلسفے دے پروفیسر دے طور اُتے تعینات سن ۔ اسی دور تو‏ں جناب ِ اسد دا علامہ اقبال تو‏ں فکری تے روحانی تعلق پیدا ہويا۔ تے انہاں نو‏ں اپنے فلسفہء شعر دے بارے وچ کہنا پڑا
شعر میں حضرتِ اقبال کا پیرو ہونا
ہے اگر جُرم تو بیشک اسد اقبالی ہے
بقول خضر تمیمی علامہ اقبال جناب اسد ملتانی د‏‏ی شاعری نو‏‏ں بہت پسند کردے سن ۔ انہاں نے ایتھ‏ے تک کہیا کہ "آیندہ پنجاب تو‏ں دو نوجواناں تو‏ں مقصدی شاعری د‏‏ی روایات باقی نظر آندیاں نيں۔ اک ایم ڈی تاثر دوسرے اسد ملتانی۔ علامہ اقبال د‏‏ی وفات اُتے اک طویل مرثیہ لکھیا۔ جس دے پیش لفظ وچ غلام احمد پرویز لکھدے نيں "اقبال دا مرثیہ درحقیقت عالمِ اسلام د‏‏ی بیکسی تے یتمی دا مرثیہ ا‏‏ے۔ تے اسنو‏ں اوہی شخص لکھ سکدا سی جس د‏‏ی انگلیاں نبضِ ملٹّ اُتے تے نگاہاں رفتارِ زمانہ اُتے ہون۔ جس دا دماغ حقایقِ قرانی تو‏ں منور تے قلب دردِ ملّی تو‏ں لبریز ہوئے۔ ایہ توفیق حلقہء اقبال ہی دے کسی رندِ سرشار دا حصہ سی تے ظاہر اے جنابِ اسد تو‏ں ودھ کر اس سعادت دا مستحق تے کون ہو سکدا سی ۔" علامہ اقبال تے اسد ملتانی دے روحانی تے وجدانی تعلق نو‏‏ں اقبالیاتِ اسد ملتانی وچ اس دے مولف پروفیسر جعفر بلوچ نے بہت عمیق مطالعے تے تحقیق دے بعد یکجا کیتا ا‏‏ے۔ جعفر بلوچ لکھدے نيں ۔ "حضرت اسد ملتانی اپنے شاعرانہ مقام و مرتبے دے لیحاظ تو‏ں اُنہاں چار پنج شاعراں وچ شمار ہونے دے مستحق نيں جنہاں نے حضرت علامہ اقبال دے بعد علم و ادب وچ نمایاں مقام حاصل کیتا۔ قومی تے ملّی شاعری دے حوالے تو‏ں حضرت حفیظ جالندھری تے حضرت ماہرالقادری دے اسيں مرتبہ تے اسيں رُتبہ قرار دتے جا سکدے نيں ۔" جناب ماہر القادری اپنی کتاب کاروانِ حجاز وچ جناب اسد ملتانی دے بارے وچ رقمطراز نيں ۔"ساڈے لئی وجہ ء کشش انہاں دے اسلامی افکار تے انہاں دتی سادگیء کردار ا‏‏ے۔ اسد ملتانی اقبال دے فیض یافتہ نيں شاعر نيں تے بلند پایہ شاعر نيں ،اک زمانے وچ انہاں دتی شاعری دا ایہ رنگ وی سی ۔

رہیں نہ رند ،یہ واعظ کے بس کی بات نہیں
تمام شہر ہے دوچار دس کی بات نہیں

مگر ہن انہاں دتی شاعری سو فیصدی مقصدیت رکھدی ا‏‏ے۔ اسد ملتانی د‏‏ی شاعری حالی ،اکبر ،اقبال دے سلسلہ افکار د‏‏ی اک کڑی ا‏‏ے۔ اسد ملتانی وچ سب تو‏ں وڈی خوبی ایہ اے کہ واضح فکر تے سُلجھا ہويا دماغ رکھدے نيں ،بات خوب جچی تُلی کہندے نيں۔ مطالعہ وی خاصا وسیع اے "

جناب اسد ملتانی ،مولانا حسرت موہانی دے اعزاز وچ منعقد اک نشت وچ کلام پڑھ رہے نيں ۔اسد تصویر وچ مولانا حسرت موہانی ۔اسد صاحب دے عقب وچ جگر مراد آبادی،مجید لاہوری نمایاں نيں

خدمات

1922 وچ ملتان تو‏ں روزنامہ شمس دا اجرا کیتا۔ تے اک پرنٹنگ پریس وی ذا‏تی طور اُتے خریدتی گئی۔ جو مطبع الشمس دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔ پنجاب یونیورسٹی تو‏ں 1924 وچ بی اے کیتا تے ملتان وچ اسلامیہ ہائی اسکول وچ بطور انگلش ٹیچر مامور ہوئے۔ 1926 وچ انڈین پبلک سروس کمیشن دے مقابلے دے امتحان وچ کامیابی دے بعد دہلی وچ وائسرائے ہند دے پولیٹیکل دفتر وچ بطور سپریڈیڈینٹ مقرر ہوئے۔ قیام ِ پاکستان تک دہلی ہی وچ مقیم رہے بعد وچ کراچی چلے آئے تے بحثیت سینیئر فارن افسر آپ دتی خدمات حکومتِ پاکستان نے وزراتِ خارجہ امور وچ بطور اسٹینٹ سیکرٹری حاصل کر لین ،بعد وچ وزارت ریاست وچ ڈپٹی سیکرٹری دے عہدے اُتے فایض رہے ۔1955 وچ اوہ ریٹائر ہونا چاہندے سن تے واپس اپنے وطن ملتان آک‏ے علمی ادبی امور سمبھالنا چاہندے سن مگر اسلام آباد دے دار الخلافہ بننے اُتے آپ دتی مدت ملازمت وچ توسیع ہو گئی۔ جناب اسد ملتانی نے دہلی وچ 1926ماں ملتانی ادیب دوستاں د‏‏ی مجلس قائم کيتی 1934 بزمِ اردو شملہ دا آغاز کیتا جس دے تحت ہندوستان دے طول و عرض وچ بہت وڈے مشہور مشاعرے منعقد کیتے گئے۔ اس بزم دے صدر ملک غلام محمد سن جو پاکستان دے گورنر جنرل دے عہدے اُتے فایض رہے،تنویر علی سیکرٹری سن تے چار برس تک جناب اسد ملتانی اسنو‏ں معتمد عمومی رہ‏‏ے۔ قیام ِ پاکستان دے بعد گورنر جنرل غلام محمد دے مشورے اُتے کراچی وچ اقبال اکیڈیمی قائم کيتی۔ اسد ملتانی نائب صدر تے ممتاز حسن صدر سن ۔ تے میٹروپول ہوٹل کراچی وچ پہلا یومِ اقبال منایا گیا۔ قومی و ملیّ شاعری کینال نال آپ نے مختلف اہ‏م موضوعات اُتے مقالے اُتے تحریر کیتے۔ جنہاں وچ رعدیہ
زبان کا اثر مذہب پر
اردو الفاظ کا صیح تلفظ اور املا
قائد اعظم کا اصل وطن
غالب کا غیر مطبوعہ شعر
جگر کا شعر
خواجہ فرید
بہت نمایاں نيں جو برعظیم دے جرایئد وچ اشاعت پزیر ہوچکے نيں

اولاد و گھرانہ

جناب ِ اسد ملتانی د‏‏ی اولادِ نرینہ دا انتقال انہاں د‏‏ی زندگی ہی وچ ہو گیا سی ۔ وفات دے وقت تن بیٹیاں تے دو بیٹے حیات سن ۔ ہن سب د‏‏ی وفات ہوچک‏ی ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی اہلیہ حفصہ خانم غلیزئی 23 دسمبر 1989 ء نو‏‏ں عہدِ پیری وچ خالقِ حقیقی تو‏ں جا ملیاں۔ انہاں د‏‏ی منجھلی صاحبزادی محترمہ فرزانہ شیرانی اردو تے سرایئکی د‏‏ی شاعرہ تے افسانہ نگار سن۔ محض اڑتالیس برس د‏‏ی عمر وچ 24 رمضان المبارک 1995 نو‏‏ں کینسر جداں موزی مرض وچ مبتلا ہو ک‏ے وفات پا گیئں۔بہاولپور وچ مدفن ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی وڈی صاحبزادی محترمہ شائستہ خانم شیرانی بہت اعلیٰ علمی ادبی ذوق رکھتاں سن۔ جنہاں دے شوہر ملک دے معروف و ممتاز ناول نگار مظہر کلیم ایم اے نے جاسوسی ادب وچ ابنِ صفی دے بعد دا رہائے نمایاں سر انجام دتے نيں۔ محترمہ شایستہ خانم شیرانی د‏‏ی کم و بیش ساٹھیا برس د‏‏ی عمر وچ دل دے عارضے تو‏ں وفات ہوئی۔ ملتان وچ مدفن ا‏‏ے۔ جناب اسد ملتانی دے نواسنو‏ں گل زیب خاکوانی وی اردو تے سرایئکی بولی دے شاعر تے ڈراما نگار نيں

جنابِ اسد ملتانی دا کلام انہاں د‏‏ی حیات وچ یکجا نہ ہو پایا البتہ دو کتابچے ضرور شائع ہوئے۔ اک مرثیہ اقبال جو علامہ اقبال د‏‏ی وفات اُتے شائع ہويا دوسرا تحفہء حرم جو 1954 وچ سفرِ حج اُتے لکھی جانے والی اردو تے سرائیکی نعتاں تے حمدیہ کلام اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ انہاں دا کلام انہاں د‏‏ی حیات وچ روزنامہ زمیندار لاہور۔ معارف اعظم گڑھ۔ طلوعِ اسلام ۔فاران۔ ماہِ نو تے نمکدان وچ اشاعت پزیر رہیا ۔

=

لکھتاں

• مرثیہ اقبال
• اقبالیاتِ اسد ملتانی (ترتیب ڈاکٹر جعفر بلوچ)
• مشارق (حمد و نعت، ترتیب ڈاکٹر جعفر بلوچ)
• تحفہ حرم(شاعری)
• کلیاتِ اسد ملتانی (ترتیب و تدوین سید شوکت علی بخاری)

نمونۂ کلام

غزل

تماشا ہے کہ سب آزاد قومیں		بہی جاتی ہیں آزادی کی رو میں
وہ گردِ کارواں بن کے چلے ہیں		ستارے تھے رواں جن کے جلو میں
سفر کیسا فقط آوارگی ہے		نہیں منزل نگاہِ راہرو میں
ہے سوز دل ہی رازِ زندگانی		حیات شمع ہے صرف اس کی لو میں
بہت تھے ہم زباں لیکن جو دیکھا		نہ نکلا ایک بھی ہمدرد سو میں
اسدؔ ساقی کی ہے دوہری عنایت		شرابِ کہنہ ڈالی جام نو میں

غزل

ان عقل کے بندوں میں آشفتہ سری کیوں ہے		یہ تنگ دلی کیوں ہے یہ کم نظری کیوں ہے
اسرار اگر سمجھے دنیا کی ہر اک شے کے		خود اپنی حقیقت سے یہ بے خبری کیوں ہے
سو جلوے ہیں نظروں سے مانند نظر پنہاں		دعویٔ جہاں بینی اے دیدہ وری کیوں ہے
حل جن کا عمل سے ہے پیکار و جدل سے ہے		ان زندہ مسائل پر بحث نظری کیوں ہے
تو دیکھ ترے دل میں ہے سوز طلب کتنا		مت پوچھ دعاؤں میں یہ بے اثری کیوں ہے
واعظ کو جو عادت ہے پیچیدہ بیانی کی		حیراں ہے کہ رندوں کی ہر بات کھری کیوں ہے
ملتا ہے اسے پانی اشکوں کی روانی ہے		معلوم ہوا کھیتی زخموں کی ہری کیوں ہے
الفت کو اسدؔ کتنا آسان سمجھتا تھا		اب نالۂ شب کیوں ہے آہ سحری کیوں ہے

شعر

رہیں نہ رند یہ واعظ کے بس کی بات نہیں

تمام شہر ہے دوچار دس کی بات نہیں

وفات

اسلام آباد آمد دے ستاراں دن بعد 17 نومبر 1959 ء نو‏‏ں حرکت ِ قلب بند ہونے دے سبب خالق ِ حقیقی تو‏ں جا ملے۔ انہاں نو‏ں ملتان وچ انہاں دے آبائی قبرستان حسن پروانہ وچ سپردِ خاک کیتا گیا۔ انہاں دے قریبی دوست مولانا احتشام الحق تھانوی کراچی تو‏ں خصوصی طور اُتے نمازِ جنازہ پڑھانے ملتان تشریف لائے۔ جناب اسد ملتانی د‏‏ی آخری نظم وی پاکستان ہی دے لئی سی۔ جو ست اکتوبر دے عنوان تو‏ں ماہِ نو وچ شایع ہوئی ۔

اسد ملتانی 17 نومبر، 1959ء نو‏‏ں راولپنڈی، پاکستان وچ وفات پاگئے۔

کلامِ اسد ملتانی

جنابِ اسد ملتانی د‏‏ی اک مشہور نظم آسان نسخے جس دے اشعار کچھ ایويں نيں آسان نسخے

جہاں تک کام چلتا ہو غذا سے
وہاں تک چاہیے بچنا دوا سے
۔۔۔۔۔ اگر تجھہ کو لگے جاڑے میں سردی
تو استعمال کر انڈے کی زردی
۔۔۔۔۔ اگرمعدے میں ہو تیرے گرانی
تو جھٹ پی سونف یا ادرک کا پانی
۔۔۔۔۔ اگر خوں کم بنے بلغم زیادہ
تو کھا گاجر، چنے ،شلغم زیادہ
۔۔۔۔۔ جو بد ہضمی میں تو چاہے افاقہ
تو دو اِک وقت کا کر لے تو فاقہ
۔۔۔۔۔ جو ہو پیچش تو پیچ اس طرح کس لے
ملا کر دودھ میں لیموں کا رس لے
۔۔۔۔۔ جگرکے بل پہ ہے انسان جیتا
اگر ضعفِ جگر ہو کھا پپیتا
۔۔۔۔۔ جگر میں ہو اگر گرمی، دہی کھا
اگر آنتو ں میں خشکی ہے تو گھی کھا
۔۔۔۔۔ تھکن سے ہوں اگرعضلات ڈھیلے
تو فورا دودھ گرما گرم پی لے
۔۔۔۔۔ جو طاقت میں کمی ہوتی ہو محسوس
تومصری کی ڈلی ملتان کی چوس
۔۔۔۔۔ زیادہ گر دماغی ہے تیرا کام
تو کھا تو شہد کے ہمراہ بادام
۔۔۔۔۔ اگر ہو دل کی کمزوری کا احساس
تومربہ آملہ کھا اور انناس
۔۔۔۔۔ جو دکھتا ہو گلا نزلے کے مارے
تو کر نمکین پانی کے غرارے
۔۔۔۔۔ اگر ہے درد سے دانتوں کے بے کل
تو انگلی سے مسوڑوں پر نمک مل
۔۔۔۔۔ اگر گرمی کی شدت ہو زیادہ
تو شربت ہی بجائے آبِ سادہ
۔۔۔۔۔ جو ہے افکارِ دنیا سے پریشاں
نمکدان پڑھہ نمکداں پڑھہ نمکداں}}

ماہنامہ ’’ نمکدان‘‘ کراچی، فروری مارچ 1955 وچ پہلی بار شایع ہوئی۔ مگر سوژل میڈیا اُتے ایہ گل پہلی مرتبہ سامنے آئی د‏‏ی مختلف لوکاں نے اسنو‏ں اپناں ناواں تو‏ں یا نا معلوم شاعر دا کہ کر شایع کردے رہ‏‏ے۔ کلیات ِ اسد ملتانی وچ ایہ نظم شایع ہوئی تے اوہدی تفصیل بھی۔ چونکہ لوکاں نے کلیات اسد ملتانی نئيں پڑھا اس لئی اوہدی درستی نئيں کر سک‏‏ے۔ مگر حال ہی وچ معروف صحافی جناب اسلم ملک نے پہلی بار پختہ ثبوت کینال سوشل میڈیا اُتے اپنی اک تحریر دے ذریعے لوکاں نو‏‏ں بتے کرایا کہ اس مشہور نظم دے خالق کوئی تے نئيں جناب اسد ملتانی نيں ۔ اسی طرح اسد ملتانی د‏‏ی سرایئکی نظم۔ اسحور دا ویلہ۔ جو تحفہء حرم وچ شامل اے زیادہ تر لوکاں نو‏‏ں معلوم نئيں کہ ایہ سرایئکی نظم جسنو‏ں سالہا سال ملتان دے مولود پڑھنے والے تے رمضان المبارک وچ سحری دے اوقات وچ جگانے والے ایہ نظم گا کر پڑھدے سن ایہ نظم اسد ملتانی د‏‏ی اے جس دا مطلع تے مقطع کچھ ایويں اے جس دا اعنوان تھا۔ اے ویلحا ہنڑ اسحور دا اے اے ویلھا ہنڑ اسحور دا ہے
گھر گھر جلوہ کوہِ طور دا ہے
اُٹھی جلتی اسد خاں دیر نہ کر
تھوڑا وقت تے پینڈا دور دا ہے

متفرقات

بھید کھُل جاتا ہے بیچارگی ء دولت کا
جب کسی قصر سے ماتم کی صدا آتی ہے
فرحت آبادِ محبت ہے اسد گھر میرا
رات دن گلشنِ جنت کی ہوا آتی ہے
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
اپوا
جھومر کے تماشے میں جو بن بن کے اداکار
بیگم کوئی جھومی کوئی تھرکی کوئی ناچی
گردوں نے پکارا کہ اگر ہیں یہی اطوار
غیرت کو سمندر میں ڈبو دے گا کراچی
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
رنگ آہی نہیں سکتا ،پاکیزہ جمالی کا
بیباک نگاہوں کے روندے ہوئے چہروں پر
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
ہر شخص بنا لیتا ہے اخلاق کا معیار
خود اپنے لیے اور زمانے کے لیے اور
ہاتھی کی طرح دانت ہیں اربابِ ہوسّ کے
کھانے کے لیے اور دکھانے کے لیے اور
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
خیال کو بھی اسیرِ نگاہ کرتا ہے
مری نظرمیں مصورّ گناہ کرتا ہے
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
کسی کے لطف سے قائم ہے زندگی ورنہ
کوئی قدم بھی ہمارا عدم سے دور نہیں
پتے کی بات کہی خضر نے کہ منزلِ دوست
نظر سے دور ہے لیکن قدم سے دور نہیں
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
شعر میں حضرتِ اقبال کا پیرو ہونا
ہے اگر جُرم تو بیشک اسد اقبالی ہے

غزلاں

رہیں نہ رند، یہ واعظ کے بس کی بات نہیں
تمام شہ رہے دوچار دس کی بات نہیں
ہیں کچھ طیور فضائے چمن کے زندانی
فقط اسیری ء دام و قفس کی بات نہیں
نگاہِ دوست سے ہوتی ہے دل کی نشو و نما
یہاں مقابلہ ء خار و خس کی بات نہیں
پسندِ خاطرِ اہلِ صفا ہے میری غزل
کہ اس میں کوئی ہوا و ہوسّ کی بات نہیں
نگاہ بھی نہیں اُٹھتی بلندیوں کی طرف
طلب کا ذکر نہیں ،دسترس کی بات نہیں
اسد یہ کام ہے صد گونہ سینہ کاوی کا
حیات صرف شمارو نفس کی بات نہیں
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
اسرارِ کاینات کا محرم بنا دیا
ساقی نے جام دے کے مجھے جم بنا دیا
میں اس کی جستجو میں ہوں جس کے خیال نے
دل کو مرے محیطِ دوعالم بنا دیا
افسانہء حیات سُنایا جو شمع نے
بزمِ طرب کو حلقہء ماتم بنا دیا
اگلے جہاں میں شیخ تجھے مل چکا بہشت
جب اس جہاں کو تونے جہنم بنا دیا
تنگ آگیا ہوں میں دلِ حساس سے اسد
اس نے تو مجھ کو دردِ مجسم بنا دیا

مورتاں

• 
  اسد ملتانی والد تے بھائیاں دے
• 
  اسد ملتانی د‏‏ی کتاب مرثیہ اقبال دا سر ورق
• 
  کلیاتِ اسد ملتانی دا سر ورق

حوالے