اشوک دے کتبے
اشوک دے کتبے موریا سلطنت دے بادشاہ اشوک ولوں تیار کروائے کلّ 33 کتبے ملے ہن جنہاں نوں اشوک نے تھمھاں، چٹاناں اتے گفاواں دیاں کندھاں اُتے اپنے 269 ق م توں 231 ق م تکّ دی حکومت دوران کھدوایا۔ ایہہ ہن والے بنگلہ دیش، بھارت، افغانستان، پاکستان اتے نیپال وچّ تھاں-تھاں ملدے ہن اتے بدھ دھرم دے وجود دے سبھ توں پرانے ثبوتاں وچوں ہن۔
تعارف
[سودھو]اشوک دے زمانے دی سب توں دلچسپ یادگار اس دے کتبے نيں ۔ ایہ تعداد وچ تیس توں کچھ زیادہ نيں تے چٹاناں ، وڈے وڈے پتھر ، غاراں دی کی دیواراں تے ستوناں اُتے کندہ نيں ۔ ایہی کتبے اس زمانے دی تریخ دے بہترین تے معتبر اسناد نيں ۔ انہاں وچوں زیادہ اہم کتبے اوہ نيں جنہاں توں اوہدی حکومت دے نظم و نسق تے اس دے فلسفہ اخلاق دا تفصیلی پتہ چلدا اے تے اوہدی شخصیت تے عادات و خصائل اُتے وی بہت کچھ روشنی ڈالدے نيں ۔ مختصر کتبات وچ نذراناں دی عبارتاں ، یادگار دے طور اُتے مختصر بیانات تے دوسری گلاں ملدیاں نيں ۔ مگر بہر حال سب توں مختصر کتباں نوں وی خاص اہمیت حاصل اے ۔ ایہ کتبے تقریباً تمام ہندوستان وچ یعنی کوہستان ہمالیہ توں لے کے میسور تک تے خلیج بنگالہ توں لے کے بحیرہ عرب تک پھیلے ہوئے نيں ۔
تمام کتبے مختلف قسم دی پراکرت بولی وچ لکھے ہوئے نيں ۔ یعنی مقامی زباناں وچ جنہاں دا تعلق اک طرف تاں علمی سنسکرت بولی توں سی تے دوسری طرف لنکا دے بدھ مذہب دی پالی بولی توں سی ۔ مگر خالصاً انہاں دونے وچوں کوئی وی نئيں اے ۔ اس لئی بظاہر انہاں دا مقصد تے انہاں دی اصل غاءت ایہ اے کہ عوام اسنوں پڑھیاں تے سمجھاں ۔ انہاں دے وجود ہی توں ایہ گل ثابت ہُندی اے کہ اس زمانے وچ لکھنے پڑھنے دا علم عام سی ۔ ایہ کتبے بالتخصیص عوام دی تعلیم دے لئی شایع کیتے گئے سن ۔ ایہ شاہراہاں اُتے یا جاترے دے ایداں تھاںواں اُتے جتھے لوکاں دی آمد و رفت زیادہ ہو تے جتھے انہاں دی اشاعت آسانی توں ہو سکے کندہ کرائے گئے نيں ۔
چودہ سنگین فرامین دے دو نسخے جو ہندوستان دی شمال مغربی سرحد دے قریب دے تھاںواں اُتے کندہ نيں ۔ اس بولی دے لفظاں وچ لکھے نيں جو اس وقت اوتھے مقامی طور اُتے راءج سن تے جنہاں نوں اج کل علما کروشتھی کہندے نيں ۔ ایہ حروف قدیم آرامی حروف توں ماخوذ نيں تے داہنی جانب توں کبھے جانب لکھے جاندے نيں ۔ انہاں نے پنجاب دے علاقہ وچ چوتھی یا پنجويں صدی پہلے عیسوی وچ رواج پایا ۔ انہاں دے علاوہ تمام کتبے براہمی حروف دی کسی نہ کسی شکل وچ کندہ نيں ۔ ایہی اوہ حروف نيں جنہاں توں موجودہ دیو ناگری حروف تے مغربی تے شمالی ہند دی زمانہ حال دی طرز تحریر ماخوذ نيں ۔ ایہ کبھے توں سجے جانب نوں لکھے تے پڑھے جاندے نيں ۔
کتبےآں دیاں قسماں
[سودھو]اشوک دے کتبے (Asokan Edicts) اشوک اعظم دے ذریعے کندہ کروائے کتبے نيں جو برصغیر دے مختلف علاقےآں وچ پائے گئے۔ انہاں کتباں وچ اشوک نے گوتم بدھ دی تعلیمات تے اپنے سیاسی اصولاں تے بعض واقعات نوں پتھراں تے ستوناں اُتے کندہ کروایا اے۔ مورخین دے مطابق انہاں کتباں دی تعداد کئی ہزار سی جنہاں وچوں صرف 42 کتبے ہی امتدادِ زمانہ توں بچ گئے۔
ایہ تمام کتبے اٹھ قسماں وچ تقسیم کیتے جاسکدے نيں تے انہاں نوں اس طرح ترتیب دتا جا سکدا اے ۔
1 چھوٹا سنگی فرمان اس نمبر 1 دے چھ مختلف نسخے پائے گئے نيں تے اوہ تقریباً سب دے سب چودہ سنگین فرماناں توں پہلے ہی دے زمانے 275 ق م دے نيں ۔ نمبر 2 غالباً اس توں ذرا بعد دا اے ۔
2 بھابرو دا فرمان ۔ ایہ وی تقریباً اس سن دا اے ، جس دا سنگی فرمان نمبر ا اے ۔
3 چودہ سنگی فرمان : جس دے ست نسخے ملدے نيں تے اوہدی حکومت دے تیرہويں یا چودہويں توں انہاں دی تریخ شروع ہُندی اے ۔ یعنی 257 ق م یا 256 ق م توں ۔
4 کلنگ ملک دے دو فرامین : جو غالباً 252 ق م وچ نافذ ہوئے تے انہاں دا تعلق صرف جدید مفقوحہ ملک ہی توں سی ۔
5 : گیا دے قریب برابر دے مقام اُتے تن نذرانے دے غار دے کتبات جو 257 ق م تے250 ق م وچ لکھے گئے ۔
6 : ترائی دے علاقے دے دو ستونی کتبے 249 ق م وچ ۔
7 : ست ستونی فرمان ۔ ایہ چھ مختلف صورتاں وچ پائے جاندے نيں تے 234 ق م ، 242 ق م وچ شاءع ہوئے
8 : چھوٹے ستونی فرمان تقریباً 240 ق م وچ یا اس دے بعد کندہ کرائے گئے ۔
چھوٹے چٹانی فرامین
[سودھو]اشوک دے کتبیاں وچ سب توں زیادہ مشکل دا پہلے چھوٹے سنگی فرمان نوں سمجھنے ہويا ۔ فرمان نمبر2 وچ محض قانون یا دھرم دا خلاصہ دتا گیا اے ۔
بھابرو دا فرمان
[سودھو]بھابرو دے فرمان دی خاص اہمیت بدھ مت دے مذہبی قانون دی تریخ توں وابستہ اے ، کیوں کہ اس وچ انہاں دی مذہبی کتاباں دی ست عبارتاں ایسی منقول نيں جنہاں دی طرف راجا نے خاص طور اُتے اپنی رعایا نوں توجہ دلانا چاہندا سی ۔ انہاں عبارتاں دا ہن پتہ لگیا لیا گیا اے ۔ ممکن اے جدوں اس نے اس فرمان دی تیاری دا حکم دتا ہو تاں اشوک خود بیرات دے مقام اُتے کسی خانقاے وچ مقیم ہو ۔
چودہ چٹانی فرمان
[سودھو]انہاں چودہ فرامین وچ اشوک نے اپنے اصول سلطنت تے فلسفہ اخلاق دی تشریح دی اے تے انہاں وچوں ہر اک فرمان صرف اک ہی مضمون دے لئی مخصوص اے ۔ مختلف نسخےآں وچ بہت کچھ اختلاف اے تے بعض وچ سب دے سب چودہ فرامین وچ وی شامل نيں ۔ مگر بہرحال ایہ سلسلہ مع اس دے تمام اختلافات دے دور دراز سرحدی صوبے تک ہی محدود اے جو صوبےآں دے زیر حکومت سن ۔ غالباً راجا دا خیال سی کہ مرکزی صوبےآں وچ جو اوہدی ذاتی طور اُتے زیر نگرانی سن ۔ ایہ ضروری نئيں کہ اوہدی تعلیمات نوں پتھراں اُتے کندہ کریا جائے ۔ کیوں کہ انہاں دے علاوہ تے وی ایسی صورتاں موجود سن ۔ جنہاں توں کہ انہاں دی اشاعت دی جاسکدی سی ۔ مگر کچھ سال بعد اس نے اپنے قانون نوں انہاں مرکزی صوبےآں وچ وی پتھراں دے ستوناں اُتے کندہ کراکے بقاء
دائمی بخش دتی ۔
کلنگ دے فرامین
[سودھو]ایہ فرمان دراصل انہاں ہی چودہ سنگی فرامین دے سلسلے دا اک خاص ضمیہ نيں تے انہاں دی اصل غایت ایہ سی کہ اصول نوں قائم کر دتا جائے ، جنہاں دی رو توں کہ نو مفقوحہ علاقے تے انہاں نیم وحشی اقوام اُتے حکومت کیتی جاس دے جو اوہدی سرحد اُتے آباد سن ۔ انہاں نوں بعض باقیدہ فرامین دی جگہ قائم کیتا گیا اے ( نمبر 11 ، 12 ، 13 ) تے انہاں فرامین نوں کلنگ دے فرامین توں ایہ سمجھ کر محذوف کر دتا گیا اے کہ اوہ مقامی حالات دے موافق نئيں ۔
غار دے فرامین
[سودھو]ضلع گیا وچ برابر دے مقام دے غار دے تِناں کتبے درحقیقت نہایت ہی مختصر نذرانے دی عبارتاں نيں ۔ انہاں خانقاءاں نوں اجیوک فرقے دے سنیاسی لوکاں نوں دتے جانے دے وقت لکھی گئی سن ، اس فرقے دے لوک عام طور اُتے ننگے پھرا کردے سن تے ریاضت ہائے شاقہ دی وجہ توں مشہور سن ۔ عبارتاں خاص طور اُتے اس وجہ توں زیاہ اہم نيں کہ انہاں توں ایہ معلوم ہُندا اے کہ اشوک نے اکثر اعلان کیتا سی کہ اوہ تمام مذاہب نوں اک نظر توں دیکھدا اے تاں اس نے کرکے دیکھایا ۔ چونکہ اجیوک فرقہ دے لوک قضاء و قدر دے قائل سن تے بدھ مذہب دے نال انہاں دا یا تاں بالکل تعلق سی ہی نئيں تے جے سی تاں برائے ناں ۔
ترائی دے ستونی کتبے
[سودھو]ترائی دے علاقے دے دو ستونی کتبے اگرچہ نہایت ہی مختصر نيں البتہ بعض وجوہ توں بہت دلچسپ نيں ۔ اک وجہ تاں ایہ اے کہ انہاں توں ادبی راویت دی صحت دا ثبوت ملدا اے کہ اشوک واقعی جاترا دے لئی بدھ مت دی ارض مقدس دے مذہبی تھاںواں اُتے خود گیا سی ۔ رُمنڈئی یا پدرایا کتبے دی جو اس وقت بالکل صحیح سالم موجود اے ۔ اوہدی اہمیت ایہ اے کہ کسی بلاشبہ و شک دے اس باغ دے اصلی تے صحیح موقعے دا پتہ چل جاندا اے کہ جتھے منقول اے کہ گوتم بدھ پیدا ہويا سی ۔ اس دے نال ہی دے کتبے توں جو نلگیو دے مقام اُتے اس توں کم محفوظ حالت وچ ملیا اے ۔ اس توں ایہ دلچسپ گل معلوم ہوئی اے کہ راجا اشوک صرف گوتم بدھ ہی نوں اپنا مذہبی پیشواہ سمجھدا سی بلکہ اس دے پیشرو یعنی پہلے بدھ وی شامل سن ۔
ستونی فرامین
[سودھو]ست ستونی فرامین 242 ق م وچ یا اس دے قریب قریب اپنی کامل صورت وچ اس وقت نافذ کیتے گئے جدوں کہ اشوک تیس سال حکومت کرچکيا سی تے اپنی زندگی دے آخری دن گزار رہیا سی ۔ انہاں فرامین نوں چودہ سنگی فرامین نوں سامنے رکھ کر غور کرنا چاہیے ۔ انہاں وچ انہاں سنگی فرامین دا حوالہ دتا گیا اے تے انہاں ساتاں نوں اک قسم دا ضمیہ تصور کرنا چاہیے ۔ اوہ اصول جنہاں نوں شروع دے فرامین وچ شاءع کیتا سی ، ہن آخر زمانے وچ انہاں دا اعادہ کیتا گیا اے تے انہاں اُتے زور دتا گیا اے تے اہنسا دے متعلق قوانین نوں باقیدہ طور اُتے شاءع کیتا گیا اے ۔ اس سلسلے وچ آخر وچ ستونی فرمان نمبر 7 اے جو سب توں زیادہ قابل قدر اے ۔ ایہ صرف اک ہی یاد گار وچ محفوظ اے تے اس وچ سلسلہ وار انہاں تمام گلاں دا ذکر اے جو راجا نے پرہیز گاری نوں اپنی سلطنت رواج دینے دے لئی کيتیاں نيں ۔
چھوٹے ستونی کتبات
[سودھو]ماں سارناتھ دے فرمان توں معلوم ہونے توں پہلے انہاں چھوٹے ستونی فرمان کتبےآں کيتی اصل تاریخی اہمیت دا اندازہ نئيں ہو سکیا سی ۔ مگر اس دے بعد ایہ معلوم ہويا کہ سانجی تے کوسمبی دے فرامین جو اک مدت توں دینا دے سامنے سن ۔ سارناتھ دے بہتر تے محفوظ کتبے باختلاف عبارت نقل نيں تے کیوں کہ انہاں تِناں فرماناں وچ مذہبی تفرقہ اندازی دی سزاواں دا ذکر کیتا اے ۔ اس لئی ایہ فرض کرلینا قرین قیاس اے کہ انہاں وچ کونسل دے فیصلے درج نيں جو اختلافات و تفرقات نوں مٹانے دے لئی منعقد کيتی گئی سی ۔ بلکہ اس فرمان محکمہ خیرات دے متعلق اے ۔
کتبات تے روایات دی شہادت دا تعلق
[سودھو]اوہ تمام ملخص جو انہاں کتبات دا درج کیتا اے انہاں توں انہاں کتبےآں کيتی اہمیت دا اندازہ ہو سکدا اے جو اشوک نے 257 ق م تے 232 ق م دے وچکار نافذ کیتے سن ۔ کیوں کہ ایہی اوہ چیز نيں جنہاں دی بنا اُتے اشوک دی عظیم انشان عہد حکومت کیتی داستان لکھی جاسکدی اے ۔ مگر انہاں دے علاوہ ادبی روایتاں دی اہمیت نوں نظر انداز نئيں کیتا جاسکدا اے ۔ کیوں کہ ایہ اصلی نئيں تاں گھٹ توں گھٹ اس توں کم درجہ دی شہادتاں ضرور نيں بہم پہنچاندی نيں تے اسی وجہ توں راجا اشوک دے عہد دے طور اُتے چند کلمات لابدی تے ضروری نيں ۔
ماخذ
[سودھو]قدیم تریخ ہند ۔ ویسنٹ اے اسمتھ
مورتاں
[سودھو]ہور ویکھو
[سودھو]باہرلے جوڑ
[سودھو]وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: اشوک دے کتبے |
- اشوک دے کتبات Archived 2005-07-27 at the وے بیک مشین
- گندھارا وچ اصل وچ کتبہ
- Inscriptions of India – Complete listing of historical inscriptions from Indian temples and monuments
- Ashoka Library in Bibliotheca Polyglotta with all inscriptions, Māgadhī and English
حوالے
[سودھو]- ↑ Reference: "India: The Ancient Past" p.113, Burjor Avari, Routledge, ISBN 0-415-35615-6