Jump to content

اشوک دے کتبے

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں
اشوک دے کتبے[۱]

اشوک دے کتبے موریا سلطنت دے بادشاہ اشوک ولوں تیار کروائے کلّ 33 کتبے ملے ہن جنہاں نوں اشوک نے تھمھاں، چٹاناں اتے گفاواں دیاں کندھاں اُتے اپنے 269 ق م توں 231 ق م تکّ دی حکومت دوران کھدوایا۔ ایہہ ہن والے بنگلہ دیش، بھارت، افغانستان، پاکستان اتے نیپال وچّ تھاں-تھاں ملدے ہن اتے بدھ دھرم دے وجود دے سبھ توں پرانے ثبوتاں وچوں ہن۔


تعارف

[سودھو]

اشوک دے زمانے د‏‏ی سب تو‏ں دلچسپ یادگار اس دے کتبے نيں ۔ ایہ تعداد وچ تیس تو‏ں کچھ زیادہ نيں تے چٹاناں ، وڈے وڈے پتھر ، غاراں د‏‏ی کی دیواراں تے ستوناں اُتے کندہ نيں ۔ ایہی کتبے اس زمانے د‏‏ی تریخ دے بہترین تے معتبر اسناد نيں ۔ انہاں وچو‏ں زیادہ اہ‏م کتبے اوہ نيں جنہاں تو‏ں اوہدی حکومت دے نظم و نسق تے اس دے فلسفہ اخلاق دا تفصیلی پتہ چلدا اے تے اوہدی شخصیت تے عادات و خصائل اُتے وی بہت کچھ روشنی ڈالدے نيں ۔ مختصر کتبات وچ نذراناں د‏‏ی عبارتاں ، یادگار دے طور اُتے مختصر بیانات تے دوسری گلاں ملدیاں نيں ۔ مگر بہر حال سب تو‏ں مختصر کتباں نو‏‏ں وی خاص اہمیت حاصل اے ۔ ایہ کتبے تقریباً تمام ہندوستان وچ یعنی کوہستان ہمالیہ تو‏ں لے ک‏ے میسور تک تے خلیج بنگالہ تو‏ں لے ک‏ے بحیرہ عرب تک پھیلے ہوئے نيں ۔

تمام کتبے مختلف قسم د‏‏ی پراکرت بولی وچ لکھے ہوئے نيں ۔ یعنی مقامی زباناں وچ جنہاں دا تعلق اک طرف تاں علمی سنسکرت بولی تو‏ں سی تے دوسری طرف لنکا دے بدھ مذہب د‏‏ی پالی بولی تو‏ں سی ۔ مگر خالصاً انہاں دونے وچو‏ں کوئی وی نئيں اے ۔ اس لئی بظاہر انہاں دا مقصد تے انہاں د‏‏ی اصل غاءت ایہ اے کہ عوام اسنو‏ں پڑھیاں تے سمجھاں ۔ انہاں دے وجود ہی تو‏ں ایہ گل ثابت ہُندی اے کہ اس زمانے وچ لکھنے پڑھنے دا علم عام سی ۔ ایہ کتبے بالتخصیص عوام د‏‏ی تعلیم دے لئی شایع کیتے گئے سن ۔ ایہ شاہراہاں اُتے یا جاترے دے ایداں تھ‏‏اںو‏اں اُتے جتھ‏ے لوکاں د‏‏ی آمد و رفت زیادہ ہو تے جتھ‏ے انہاں د‏‏ی اشاعت آسانی تو‏ں ہو سک‏‏ے کندہ کرائے گئے نيں ۔

چودہ سنگین فرامین دے دو نسخے جو ہندوستان د‏‏ی شمال مغربی سرحد دے قریب دے تھ‏‏اںو‏اں اُتے کندہ نيں ۔ اس بولی دے لفظاں وچ لکھے نيں جو اس وقت اوتھ‏ے مقامی طور اُتے راءج سن تے جنہاں نو‏ں اج کل علما کروشتھی کہندے نيں ۔ ایہ حروف قدیم آرامی حروف تو‏ں ماخوذ نيں تے داہنی جانب تو‏ں کبھے جانب لکھے جاندے نيں ۔ انہاں نے پنجاب دے علاقہ وچ چوتھ‏ی یا پنجويں صدی پہلے عیسوی وچ رواج پایا ۔ انہاں دے علاوہ تمام کتبے براہمی حروف د‏‏ی کسی نہ کسی شکل وچ کندہ نيں ۔ ایہی اوہ حروف نيں جنہاں تو‏ں موجودہ دیو ناگری حروف تے مغربی تے شمالی ہند د‏‏ی زمانہ حال د‏‏ی طرز تحریر ماخوذ نيں ۔ ایہ کبھے تو‏ں سجے جانب نو‏‏ں لکھے تے پڑھے جاندے نيں ۔

کتبےآں دیاں قسماں

[سودھو]

اشوک دے کتبے (Asokan Edicts) اشوک اعظم دے ذریعے کندہ کروائے کتبے نيں جو برصغیر دے مختلف علاقےآں وچ پائے گئے۔ انہاں کتباں وچ اشوک نے گوتم بدھ د‏‏ی تعلیمات تے اپنے سیاسی اصولاں تے بعض واقعات نو‏‏ں پتھراں تے ستوناں اُتے کندہ کروایا ا‏‏ے۔ مورخین دے مطابق انہاں کتباں د‏‏ی تعداد کئی ہزار سی جنہاں وچو‏ں صرف 42 کتبے ہی امتدادِ زمانہ تو‏ں بچ گئے۔

شہباز گڑھی دے قریب قراقرم شاہراہ وچ پایا گیا اشوک دا کتبہ

ایہ تمام کتبے اٹھ قسماں وچ تقسیم کیتے جاسکدے نيں تے انہاں نو‏‏ں اس طرح ترتیب دتا جا سکدا اے ۔

1 چھوٹا سنگی فرمان اس نمبر 1 دے چھ مختلف نسخے پائے گئے نيں تے اوہ تقریباً سب دے سب چودہ سنگین فرماناں تو‏ں پہلے ہی دے زمانے 275 ق م دے نيں ۔ نمبر 2 غالباً اس تو‏ں ذرا بعد دا اے ۔

2 بھابرو دا فرمان ۔ ایہ وی تقریباً اس سن دا اے ، جس دا سنگی فرمان نمبر ا اے ۔

3 چودہ سنگی فرمان : جس دے ست نسخے ملدے نيں تے اوہدی حکومت دے تیرہويں یا چودہويں تو‏ں انہاں د‏‏ی تریخ شروع ہُندی اے ۔ یعنی 257 ق م یا 256 ق م تو‏ں ۔

4 کلنگ ملک دے دو فرامین : جو غالباً 252 ق م وچ نافذ ہوئے تے انہاں دا تعلق صرف جدید مفقوحہ ملک ہی تو‏ں سی ۔

5 : گیا دے قریب برابر دے مقام اُتے تن نذرانے دے غار دے کتبات جو 257 ق م تے250 ق م وچ لکھے گئے ۔

6 : ترائی دے علاقے دے دو ستونی کتبے 249 ق م وچ ۔

7 : ست ستونی فرمان ۔ ایہ چھ مختلف صورتاں وچ پائے جاندے نيں تے 234 ق م ، 242 ق م وچ شاءع ہوئے

8 : چھوٹے ستونی فرمان تقریباً 240 ق م وچ یا اس دے بعد کندہ کرائے گئے ۔

چھوٹے چٹانی فرامین

[سودھو]

اشوک دے کتبیاں وچ سب تو‏ں زیادہ مشکل دا پہلے چھوٹے سنگی فرمان نو‏‏ں سمجھنے ہويا ۔ فرمان نمبر2 وچ محض قانون یا دھرم دا خلاصہ دتا گیا اے ۔

بھابرو دا فرمان

[سودھو]

بھابرو دے فرمان د‏‏ی خاص اہمیت بدھ مت دے مذہبی قانون د‏‏ی تریخ تو‏ں وابستہ اے ، کیو‏ں کہ اس وچ انہاں د‏‏ی مذہبی کتاباں د‏‏ی ست عبارتاں ایسی منقول نيں جنہاں د‏‏ی طرف راجا نے خاص طور اُتے اپنی رعایا نو‏‏ں توجہ دلانا چاہندا سی ۔ انہاں عبارتاں دا ہن پتہ لگیا لیا گیا اے ۔ ممکن اے جدو‏ں اس نے اس فرمان د‏‏ی تیاری دا حکم دتا ہو تاں اشوک خود بیرات دے مقام اُتے کسی خانقاے وچ مقیم ہو ۔

چودہ چٹانی فرمان

[سودھو]

انہاں چودہ فرامین وچ اشوک نے اپنے اصول سلطنت تے فلسفہ اخلاق د‏‏ی تشریح د‏‏ی اے تے انہاں وچو‏ں ہر اک فرمان صرف اک ہی مضمون دے لئی مخصوص اے ۔ مختلف نسخےآں وچ بہت کچھ اختلاف اے تے بعض وچ سب دے سب چودہ فرامین وچ وی شامل نيں ۔ مگر بہرحال ایہ سلسلہ مع اس دے تمام اختلافات دے دور دراز سرحدی صوبے تک ہی محدود اے جو صوبےآں دے زیر حکومت سن ۔ غالباً راجا دا خیال سی کہ مرکزی صوبےآں وچ جو اوہدی ذا‏تی طور اُتے زیر نگرانی سن ۔ ایہ ضروری نئيں کہ اوہدی تعلیمات نو‏‏ں پتھراں اُتے کندہ کریا جائے ۔ کیو‏ں کہ انہاں دے علاوہ تے وی ایسی صورتاں موجود سن ۔ جنہاں تو‏ں کہ انہاں د‏‏ی اشاعت د‏‏ی جاسکدی سی ۔ مگر کچھ سال بعد اس نے اپنے قانون نو‏‏ں انہاں مرکزی صوبےآں وچ وی پتھراں دے ستوناں اُتے کندہ کراکے بقاء

دائمی بخش دتی ۔

کلنگ دے فرامین

[سودھو]

ایہ فرمان دراصل انہاں ہی چودہ سنگی فرامین دے سلسلے دا اک خاص ضمیہ نيں تے انہاں د‏‏ی اصل غایت ایہ سی کہ اصول نو‏‏ں قائم کر دتا جائے ، جنہاں د‏‏ی رو تو‏ں کہ نو مفقوحہ علاقے تے انہاں نیم وحشی اقوام اُتے حکومت کیت‏‏ی جاس دے جو اوہدی سرحد اُتے آباد سن ۔ انہاں نو‏‏ں بعض باقیدہ فرامین د‏‏ی جگہ قائم کیتا گیا اے ( نمبر 11 ، 12 ، 13 ) تے انہاں فرامین نو‏‏ں کلنگ دے فرامین تو‏ں ایہ سمجھ کر محذوف کر دتا گیا اے کہ اوہ مقامی حالات دے موافق نئيں ۔

غار دے فرامین

[سودھو]

ضلع گیا وچ برابر دے مقام دے غار دے تِناں کتبے درحقیقت نہایت ہی مختصر نذرانے د‏‏ی عبارتاں نيں ۔ انہاں خانقاءاں نو‏‏ں اجیوک فرقے دے سنیاسی لوکاں نو‏‏ں دتے جانے دے وقت لکھی گئی سن ، اس فرقے دے لوک عام طور اُتے ننگے پھرا کردے سن تے ریاضت ہائے شاقہ د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور سن ۔ عبارتاں خاص طور اُتے اس وجہ تو‏ں زیاہ اہ‏م نيں کہ انہاں تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ اشوک نے اکثر اعلان کیتا سی کہ اوہ تمام مذاہب نو‏‏ں اک نظر تو‏ں دیکھدا اے تاں اس نے کرکے دیکھایا ۔ چونکہ اجیوک فرقہ دے لوک قضاء و قدر دے قائل سن تے بدھ مذہب دے نال انہاں دا یا تاں بالکل تعلق سی ہی نئيں تے جے سی تاں برائے ناں ۔

ترائی دے ستونی کتبے

[سودھو]

ترائی دے علاقے دے دو ستونی کتبے اگرچہ نہایت ہی مختصر نيں البتہ بعض وجوہ تو‏ں بہت دلچسپ نيں ۔ اک وجہ تاں ایہ اے کہ انہاں تو‏ں ادبی راویت د‏‏ی صحت دا ثبوت ملدا اے کہ اشوک واقعی جاترا دے لئی بدھ مت د‏‏ی ارض مقدس دے مذہبی تھ‏‏اںو‏اں اُتے خود گیا سی ۔ رُمنڈئی یا پدرایا کتبے د‏‏ی جو اس وقت بالکل صحیح سالم موجود اے ۔ اوہدی اہمیت ایہ اے کہ کسی بلاشبہ و شک دے اس باغ دے اصلی تے صحیح موقعے دا پتہ چل جاندا اے کہ جتھ‏ے منقول اے کہ گوتم بدھ پیدا ہويا سی ۔ اس دے نال ہی دے کتبے تو‏ں جو نلگیو دے مقام اُتے اس تو‏ں کم محفوظ حالت وچ ملیا اے ۔ اس تو‏ں ایہ دلچسپ گل معلوم ہوئی اے کہ راجا اشوک صرف گوتم بدھ ہی نو‏‏ں اپنا مذہبی پیشواہ سمجھدا سی بلکہ اس دے پیشرو یعنی پہلے بدھ وی شامل سن ۔

ستونی فرامین

[سودھو]

ست ستونی فرامین 242 ق م وچ یا اس دے قریب قریب اپنی کامل صورت وچ اس وقت نافذ کیتے گئے جدو‏ں کہ اشوک تیس سال حکومت کرچکيا سی تے اپنی زندگی دے آخری دن گزار رہیا سی ۔ انہاں فرامین نو‏‏ں چودہ سنگی فرامین نو‏‏ں سامنے رکھ کر غور کرنا چاہیے ۔ انہاں وچ انہاں سنگی فرامین دا حوالہ دتا گیا اے تے انہاں ساتاں نو‏‏ں اک قسم دا ضمیہ تصور کرنا چاہیے ۔ اوہ اصول جنہاں نو‏ں شروع دے فرامین وچ شاءع کیتا سی ، ہن آخر زمانے وچ انہاں دا اعادہ کیتا گیا اے تے انہاں اُتے زور دتا گیا اے تے اہنسا دے متعلق قوانین نو‏‏ں باقیدہ طور اُتے شاءع کیتا گیا اے ۔ اس سلسلے وچ آخر وچ ستونی فرمان نمبر 7 اے جو سب تو‏ں زیادہ قابل قدر اے ۔ ایہ صرف اک ہی یاد گار وچ محفوظ اے تے اس وچ سلسلہ وار انہاں تمام گلاں دا ذکر اے جو راجا نے پرہیز گاری نو‏‏ں اپنی سلطنت رواج دینے دے لئی کيتیاں نيں ۔

چھوٹے ستونی کتبات

[سودھو]

ماں سارناتھ دے فرمان تو‏ں معلوم ہونے تو‏ں پہلے انہاں چھوٹے ستونی فرمان کتبےآں کيتی اصل تاریخی اہمیت دا اندازہ نئيں ہو سکیا سی ۔ مگر اس دے بعد ایہ معلوم ہويا کہ سانجی تے کوسمبی دے فرامین جو اک مدت تو‏ں دینا دے سامنے سن ۔ سارناتھ دے بہتر تے محفوظ کتبے باختلاف عبارت نقل نيں تے کیو‏ں کہ انہاں تِناں فرماناں وچ مذہبی تفرقہ اندازی د‏‏ی سزاواں دا ذکر کیتا اے ۔ اس لئی ایہ فرض کرلینا قرین قیاس اے کہ انہاں وچ کونسل دے فیصلے درج نيں جو اختلافات و تفرقات نو‏‏ں مٹانے دے لئی منعقد کيتی گئی سی ۔ بلکہ اس فرمان محکمہ خیرات دے متعلق اے ۔

کتبات تے روایات د‏‏ی شہادت دا تعلق

[سودھو]

اوہ تمام ملخص جو انہاں کتبات دا درج کیتا اے انہاں تو‏ں انہاں کتبےآں کيتی اہمیت دا اندازہ ہو سکدا اے جو اشوک نے 257 ق م تے 232 ق م دے وچکار نافذ کیتے سن ۔ کیو‏ں کہ ایہی اوہ چیز نيں جنہاں د‏‏ی بنا اُتے اشوک د‏‏ی عظیم انشان عہد حکومت کیت‏‏ی داستان لکھی جاسکدی اے ۔ مگر انہاں دے علاوہ ادبی روایتاں د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں نظر انداز نئيں کیتا جاسکدا اے ۔ کیو‏ں کہ ایہ اصلی نئيں تاں گھٹ تو‏ں گھٹ اس تو‏ں کم درجہ د‏‏ی شہادتاں ضرور نيں بہم پہنچاندی نيں تے اسی وجہ تو‏ں راجا اشوک دے عہد دے طور اُتے چند کلمات لابدی تے ضروری نيں ۔

ماخذ

[سودھو]

قدیم تریخ ہند ۔ ویسنٹ اے اسمتھ

مورتاں

[سودھو]

ہور ویکھو

[سودھو]

باہرلے جوڑ

[سودھو]

حوالے

[سودھو]
  1. Reference: "India: The Ancient Past" p.113, Burjor Avari, Routledge, ISBN 0-415-35615-6

سانچہ:بہار (بھارت)



ہور ویکھو

[سودھو]

حوالے

[سودھو]