امام رضا دا رأس الجالوت نال مناظرہ

امام رضاؑ تے رأس الجالوت دا مناظرہ
عمومی معلومات
فریق اول:	امام رضا علیہ‌ السلام
فریق دوم:	رأس الجالوت
موضوع:	اثبات نبوت حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم
اصلی راوی:	حسن بن محمد نوفلی
مکان:	مأمون عباسی دا دربار
شیعہ منابع:	توحید، عیون اخبار الرضا
مشہور مناظرے
	عیسائی اسقف نال امام محمد باقر دا مناظرہ • حسن بصری دے نال امام باقر دا مناظرہ • ابوقرۃ دے نال امام رضا دا مناظرہ • امام رضا دا جاثلیق نال مناظرہ • امام رضا دا رأس الجالوت نال مناظرہ • سلیمان مروزی نال امام رضا دا مناظرہ • امام رضا دا عمران صابی نال مناظره • توحید اُتے امام رضا دا مناظرہ

امام رضاؑ تے رأس الجالوت دا مناظرہ اک کلامی بحث اے کہ جس دا موضوع، پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی نبوّت نو‏‏ں ثابت کرنا ا‏‏ے۔ اس مناظرہ وچ امام رضا، حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی نبوت دے اثبات دے لئی توریت، زبور تے انجیل د‏‏ی عبارات نو‏‏ں بطور شاہد پیش کردے نيں۔ ایہ مناظرہ شیخ صدوق تو‏ں نقل شدہ حدیث کہ جس د‏‏ی بنا اُتے مأمون خلیفۂ عباسی، یہودی، مسیحی، زرتشتی تے صابئی علما نو‏‏ں امام رضاؑ تو‏ں مناظرہ د‏‏ی دعوت دیندا ا‏‏ے۔ اس مناظرہ نو‏‏ں شیخ صدوق نے اپنی کتاب توحید تے عیون اخبار الرضا وچ نقل کيتا ا‏‏ے۔ اس روایت د‏‏ی بنیاد اُتے رأس الجالوت مناظرہ وچ امام رضاؑ دے استدلال دا جواب دینے تو‏ں قاصر سی۔

مناظرہ دے اسباب

امام رضاؑ دا رأس الجالوت تو‏ں مناظرہ، خلیفہ عباسی مامون دے حکم اُتے انجام دتا گیا سی۔ شیخ صدوق دے مطابق جس وقت امام رضاؑ مدینہ تو‏ں مأمون دے دربار مرو وچ پہنچے، تاں اوہ چاہندا سی کہ علمائے مسیحی، یہودی، زرتشت تے صابئی امام رضاؑ تو‏ں مناظرہ کرن۔^[۱] رأس الجالوت یہودی عالم سی تے اس جلسہ وچ اس دے علاوہ مسیحیاں دے بزرگ عالم جاثلیق، صابئین دے بزرگان، زرتشتیاں دے بزرگ ہِربذ تے عمران صابئی وی موجود سن تے امامؑ تو‏ں مناظرہ کيتا۔ ^[۲] حسن بن محمد نوفلی جو اس مناظرہ دے راوی نيں انہاں دے مطابق اس مناظرہ دے پِچھے مامون د‏‏ی ایہ سازش سی کہ امامؑ دا امتحان لیا جائے۔^[۳]

مناظرہ دا موضوع تے اس دا نتیجہ

اس گفتگو دا محور نبوّتِ پیغمبر اکرمؐ سی۔ رأس الجالوت امام تو‏ں چاہندا سی اوہ اس مسٗلہ نو‏‏ں ثابت کرن لیکن دلیل صرف توریت یا انجیل یا زبور یا صحف ابراہیم و موسی ہوئے۔ امام رضاؑ نے قبول ک‏ر ليا تے اثبات نبوّت پیغمبر اکرمؐ دے لئی انہاں نو‏ں کتاباں تو‏ں دلیل و شواہد لے ک‏ے آئے کہ جنہاں دے بعض نمونے مندرجہ ذیل نيں:

جناب موسی نے بنی اسرائیل تو‏ں کہیا: «نبوّت تواڈے ہی بھائیاں دے درمیان آئے گی لہذا اس د‏ی تصدیق و اطاعت کرنا» لہذا اس بنا اُتے تمام بنی اسرائیل، اسماعیل نبی دے فرزند نيں تے اسماعیل د‏‏ی اولاد دے درمیان صرف محمد بن عبداللہ ہی پیغمبر نيں لہذا ایہ ثابت ہُندا اے کہ اوہ اللہ دے نبی سن ۔^[۴]
توریت وچ اس طرح آیا اے کہ: «ماں دو سوار نو‏‏ں دیکھ رہیا ہاں کہ جنہاں دے لئی زمین روشن اے: انہاں وچو‏ں اک گدھے اُتے سوار نيں تے دوسرے اونٹھ پر۔» جو گدھے اُتے سوار نيں اوہ حضرت عیسیؑ تے جو اونٹھ اُتے سوار اے اوہ حضرت محمدؐ نيں۔^[۵]
زبور وچ حضرت داود (ع) دا قل اس طرح تو‏ں اے کہ: « ائے میرے پروردگار! مدّتاں بعد سنّت نو‏‏ں زندہ کرنے والے نو‏‏ں مبعوث فرما۔» مدّتاں بعد جو سنّت نو‏‏ں زندہ کر سکدا اے اوہ صرف پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی ذات ا‏‏ے۔ تے ایہ عیسی نبی نئيں ہو سکدے کیونجے انہاں نے سنّت توریت د‏‏ی مخالفت نئيں کيت‏‏ی سی۔^[۶]
انجیل وچ وارد ہويا اے کہ: «نیک سواݨی دا بیٹا چلا جائے گا تے اس دے بعد فارقلیطا آئے گا تے اوہ ایسا ہوئے گا جو سختیاں تے مشکلات نو‏‏ں آسان کر دیگا تے ہر چیز د‏‏ی تفسیر بیان کريں گا۔ جس طرح وچ اس د‏ی گواہی دے رہیا ہاں ايس‏ے طرح اوہ وی میری گواہی دیگا۔ وچ تواڈے لئے مثال بیان کر رہیا ہاں اوہ اس د‏ی تأویل بیان کريں گا۔»^[۷]

مآخذ حدیث

اس مناظرہ دا متن شیخ صدوق (305-381ھ) د‏‏ی کتاب توحید^[۸] تے عیون اخبارالرضا^[۹] وچ آیا ا‏‏ے۔ احمد بن علی طَبرسی نے اپنی کتاب الاحتجاج علی اہل اللجاج وچ اس مناظرہ دا خلاصہ نقل کيتا ا‏‏ے۔^[۱۰] تے ايس‏ے طرح علامہ مجلسی نے اس حدیث نو‏‏ں اپنی کتاب بحار الانوار وچ شیخ صدوق د‏‏ی دونے کتاباں تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔^[۱۱]

حدیث د‏‏ی سند دا اعتبار

رجالی حضرات بالخصوص اس حدیث د‏‏ی سلسلہ سند وچ اختلاف نظر رکھدے نيں۔ اک گروہ نے تمام راویاں نو‏‏ں ثقہ تے دوسرے گروہ نے بعض راویاں نو‏‏ں غیر ثقہ جانا ا‏‏ے۔^[۱۲] اس دے علاوہ اس حدیث د‏‏ی سند مرسل اے یعنی سلسلہ حدیث دے بعض راوی ذکر نئيں ہوئے۔ لہذا اس حدیث نو‏‏ں سند دے اعتبار تو‏ں ضعیف سمجھدے نيں۔۔^[۱۳] اس دے باوجود وی بعض لوکاں نے اس حدیث نو‏‏ں ضعیفِ مقبول کہیا اے یعنی سند دے ضعیف ہونے دے باوجود وی اس اُتے عمل کيتا اے کیونجے اسنو‏ں صدوق جداں معتبر عالم نے روایت نو‏‏ں نقل کيتا اے تے اوہ صرف ايس‏ے روایت نو‏‏ں نقل کردے نيں جس دے معصوم تو‏ں صادر ہونے دا یقین و اطمینان ہوئے۔^[۱۴]

مناظرے دا متن تے ترجمہ

متن

ترجمہ

فَالْتَفَتَ الرِّضَا ع إِلَى رَأْسِ الْجَالُوتِ فَقَالَ لَهُ تَسْأَلُنِي أَوْ أَسْأَلُكَ قَالَ بَلْ أَسْأَلُكَ وَ لَسْتُ أَقْبَلُ مِنْكَ حُجَّةً إِلَّا مِنَ التَّوْرَاةِ أَوْ مِنَ الْإِنْجِيلِ أَوْ مِنْ زَبُورِ دَاوُدَ أَوْ مِمَّا فِي صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَ مُوسَى‏ فَقَالَ الرِّضَا ع لَا تَقْبَلْ مِنِّي حُجَّةً إِلَّا بِمَا تَنْطِقُ بِهِ التَّوْرَاةُ عَلَى لِسَانِ مُوسَى بْنِ عِمْرَانَ وَ الْإِنْجِيلُ عَلَى لِسَانِ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَ الزَّبُورُ عَلَى لِسَانِ دَاوُدَ فَقَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ مِنْ أَيْنَ تُثْبِتُ نُبُوَّةَ مُحَمَّدٍ قَالَ الرِّضَا ع شَهِدَ بِنُبُوَّتِهِ ص مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ وَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ وَ دَاوُدُ خَلِيفَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي الْأَرْضِ فَقَالَ لَهُ أَثْبِتْ قَوْلَ مُوسَى بْنِ عِمْرَانَ قَالَ الرِّضَا ع هَلْ تَعْلَمُ يَا يَهُودِيُّ أَنَّ مُوسَى أَوْصَى بَنِي إِسْرَائِيلَ فَقَالَ لَهُمْ إِنَّهُ سَيَأْتِيكُمْ نَبِيٌّ هُوَ مِنْ إِخْوَتِكُمْ فَبِهِ فَصَدِّقُوا- وَ مِنْهُ فَاسْمَعُوا فَهَلْ تَعْلَمُ أَنَّ لِبَنِي إِسْرَائِيلَ إِخْوَةً غَيْرَ وُلْدِ إِسْمَاعِيلَ إِنْ كُنْتَ تَعْرِفُ قَرَابَةَ إِسْرَائِيلَ مِنْ إِسْمَاعِيلَ وَ النَّسَبَ الَّذِي بَيْنَهُمَا مِنْ قِبَلِ إِبْرَاهِيمَ ع فَقَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ هَذَا قَوْلُ مُوسَى لَا نَدْفَعُهُ فَقَالَ لَهُ الرِّضَا ع هَلْ جَاءَكُمْ مِنْ إِخْوَةِ بَنِي إِسْرَائِيلَ نَبِيٌّ غَيْرُ مُحَمَّدٍ ص قَالَ لَا قَالَ الرِّضَا ع أَ وَ لَيْسَ قَدْ صَحَّ هَذَا عِنْدَكُمْ قَالَ نَعَمْ وَ لَكِنِّي أُحِبُّ أَنْ تُصَحِّحَهُ لِي مِنَ التَّوْرَاةِ فَقَالَ لَهُ الرِّضَا ع هَلْ تُنْكِرُ أَنَّ التَّوْرَاةَ تَقُولُ لَكُمْ جَاءَ النُّورُ مِنْ جَبَلِ طُورِ سَيْنَاءَ وَ أَضَاءَ لَنَا مِنْ جَبَلِ سَاعِيرَ وَ اسْتَعْلَنَ عَلَيْنَا مِنْ جَبَلِ فَارَانَ قَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ أَعْرِفُ هَذِهِ الْكَلِمَاتِ وَ مَا أَعْرِفُ تَفْسِيرَهَا قَالَ الرِّضَا ع‏

أَنَا أُخْبِرُكَ بِهِ أَمَّا قَوْلُهُ جَاءَ النُّورُ مِنْ جَبَلِ طُورِ سَيْنَاءَ فَذَلِكَ وَحْيُ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى الَّذِي أَنْزَلَهُ عَلَى مُوسَى ع عَلَى جَبَلِ طُورِ سَيْنَاءَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ أَضَاءَ لَنَا مِنْ جَبَلِ سَاعِيرَ فَهُوَ الْجَبَلُ الَّذِي أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ ع وَ هُوَ عَلَيْهِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ اسْتَعْلَنَ عَلَيْنَا مِنْ جَبَلِ فَارَانَ فَذَلِكَ جَبَلٌ مِنْ جِبَالِ مَكَّةَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَهَا يَوْمٌ وَ قَالَ شَعْيَا النَّبِيُّ ع فِيمَا تَقُولُ أَنْتَ وَ أَصْحَابُكَ فِي التَّوْرَاةِ رَأَيْتُ رَاكِبَيْنِ أَضَاءَ لَهُمَا الْأَرْضُ أَحَدُهُمَا رَاكِبٌ عَلَى حِمَارٍ وَ الْآخَرُ عَلَى جَمَلٍ فَمَنْ رَاكِبُ الْحِمَارِ وَ مَنْ رَاكِبُ الْجَمَلِ قَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ لَا أَعْرِفُهُمَا فَخَبِّرْنِي بِهِمَا قَالَ ع أَمَّا رَاكِبُ الْحِمَارِ فَعِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ وَ أَمَّا رَاكِبُ الْجَمَلِ فَمُحَمَّدٌ ص أَ تُنْكِرُ هَذَا مِنَ التَّوْرَاةِ قَالَ لَا مَا أُنْكِرُهُ ثُمَّ قَالَ الرِّضَا ع هَلْ تَعْرِفُ حيقوقَ النَّبِيَ‏ قَالَ نَعَمْ إِنِّي بِهِ لَعَارِفٌ- قَالَ ع فَإِنَّهُ قَالَ وَ كِتَابُكُمْ يَنْطِقُ بِهِ جَاءَ اللَّهُ بِالْبَيَانِ مِنْ جَبَلِ فَارَانَ وَ امْتَلَأَتِ السَّمَاوَاتُ مِنْ تَسْبِيحِ أَحْمَدَ وَ أُمَّتِهِ يَحْمِلُ خَيْلَهُ فِي الْبَحْرِ كَمَا يَحْمِلُ فِي الْبَرِّ يَأْتِينَا بِكِتَابٍ جَدِيدٍ بَعْدَ خَرَابِ بَيْتِ الْمَقْدِسِ يَعْنِي بِالْكِتَابِ الْقُرْآنَ أَ تَعْرِفُ هَذَا وَ تُؤْمِنُ بِهِ قَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ قَدْ قَالَ ذَلِكَ حَيْقُوقُ ع وَ لَا نُنْكِرُ قَوْلَهُ قَالَ الرِّضَا ع وَ قَدْ قَالَ دَاوُدُ فِي زَبُورِهِ وَ أَنْتَ تَقْرَأُ اللَّهُمَّ ابْعَثْ مُقِيمَ السُّنَّةِ بَعْدَ الْفَتْرَةِ فَهَلْ تَعْرِفُ نَبِيّاً أَقَامَ السُّنَّةَ بَعْدَ الْفَتْرَةِ غَيْرَ مُحَمَّدٍ ص قَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ هَذَا قَوْلُ دَاوُدَ نَعْرِفُهُ وَ لَا نُنْكِرُهُ وَ لَكِنْ عَنَى بِذَلِكَ عِيسَى وَ أَيَّامُهُ هِيَ الْفَتْرَةُ قَالَ الرِّضَا ع جَهِلْتَ إِنَّ عِيسَى لَمْ يُخَالِفِ السُّنَّةَ وَ قَدْ كَانَ مُوَافِقاً لِسُنَّةِ التَّوْرَاةِ حَتَّى‏ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَيْهِ‏ وَ فِي الْإِنْجِيلِ مَكْتُوبٌ إِنَّ ابْنَ الْبَرَّةِ ذَاهِبٌ وَ الْفَارَقَلِيطَا جَاءٍ مِنْ بَعْدِهِ‏ وَ هُوَ الَّذِي يُخَفِّفُ الْآصَارَ وَ يُفَسِّرُ لَكُمْ كُلَّ شَيْ‏ءٍ وَ يَشْهَدُ لِي كَمَا شَهِدْتُ لَهُ أَنَا جِئْتُكُمْ بِالْأَمْثَالِ وَ هُوَ يَأْتِيكُمْ بِالتَّأْوِيلِ- أَ تُؤْمِنُ بِهَذَا فِي الْإِنْجِيلِ قَالَ نَعَمْ لَا أُنْكِرُهُ فَقَالَ لَهُ الرِّضَا ع يَا رَأْسَ الْجَالُوتِ أَسْأَلُكَ عَنْ نَبِيِّكَ مُوسَى بْنِ عِمْرَانَ فَقَالَ سَلْ قَالَ مَا الْحُجَّةُ عَلَى أَنَّ مُوسَى ثَبَتَتْ نُبُوَّتُهُ قَالَ الْيَهُودِيُّ إِنَّهُ جَاءَ بِمَا لَمْ يَجِئْ بِهِ أَحَدٌ مِنَ الْأَنْبِيَاءِ قَبْلَهُ قَالَ لَهُ مِثْلِ مَا ذَا قَالَ مِثْلِ فَلْقِ الْبَحْرِ وَ قَلْبِهِ الْعَصَا حَيَّةً تَسْعَى وَ ضَرْبِهِ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ الْعُيُونُ وَ إِخْرَاجِهِ يَدَهُ بَيْضَاءَ لِلنَّاظِرِينَ وَ عَلَامَاتٍ لَا يَقْدِرُ الْخَلْقُ عَلَى مِثْلِهَا قَالَ لَهُ الرِّضَا ع صَدَقْتَ إِذَا كَانَتْ حُجَّتُهُ عَلَى نُبُوَّتِهِ أَنَّهُ جَاءَ بِمَا لَا يَقْدِرُ الْخَلْقُ عَلَى مِثْلِهِ أَ فَلَيْسَ كُلُّ مَنِ ادَّعَى أَنَّهُ نَبِيٌّ- ثُمَّ جَاءَ بِمَا لَا يَقْدِرُ الْخَلْقُ عَلَى مِثْلِهِ وَجَبَ عَلَيْكُمْ تَصْدِيقُهُ قَالَ لَا لِأَنَّ مُوسَى لَمْ يَكُنْ لَهُ نَظِيرٌ لِمَكَانِهِ مِنْ رَبِّهِ وَ قُرْبِهِ مِنْهُ وَ لَا يَجِبُ عَلَيْنَا الْإِقْرَارُ بِنُبُوَّةِ مَنِ ادَّعَاهَا حَتَّى يَأْتِيَ مِنَ الْأَعْلَامِ بِمِثْلِ مَا جَاءَ بِهِ قَالَ الرِّضَا ع فَكَيْفَ أَقْرَرْتُمْ بِالْأَنْبِيَاءِ الَّذِينَ كَانُوا قَبْلَ مُوسَى ع وَ لَمْ يَفْلِقُوا الْبَحْرَ وَ لَمْ يَفْجُرُوا مِنَ الْحَجَرِ اثْنَتَيْ عَشْرَةَ عَيْناً وَ لَمْ يُخْرِجُوا أَيْدِيَهُمْ بَيْضَاءَ مِثْلَ إِخْرَاجِ مُوسَى يَدَهُ بَيْضَاءَ وَ لَمْ يَقْلِبُوا الْعَصَا حَيَّةً تَسْعَى قَالَ لَهُ الْيَهُودِيُّ قَدْ خَبَّرْتُكَ أَنَّهُ مَتَى جَاءُوا عَلَى دَعْوَى نُبُوَّتِهِمْ مِنَ الْآيَاتِ بِمَا لَا يَقْدِرُ الْخَلْقُ عَلَى مِثْلِهِ وَ لَوْ جَاءُوا بِمَا لَمْ يَجِئْ بِهِ مُوسَى أَوْ كَانَ عَلَى غَيْرِ مَا جَاءَ بِهِ مُوسَى وَجَبَ تَصْدِيقُهُمْ‏ قَالَ الرِّضَا ع يَا رَأْسَ الْجَالُوتِ فَمَا يَمْنَعُكَ مِنَ الْإِقْرَارِ بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَ قَدْ كَانَ يُحْيِي الْمَوْتَى وَ يُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ يَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ ثُمَّ يَنْفُخُ فِيهِ‏ فَيَكُونُ طَيْراً بِإِذْنِ اللَّهِ‏ قَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ يُقَالُ إِنَّهُ فَعَلَ ذَلِكَ وَ لَمْ نَشْهَدْهُ قَالَ لَهُ الرِّضَا ع أَ رَأَيْتَ مَا جَاءَ بِهِ مُوسَى مِنَ الْآيَاتِ شَاهَدْتَهُ أَ لَيْسَ إِنَّمَا جَاءَ فِي الْأَخْبَارِ بِهِ مِنْ ثِقَاتِ أَصْحَابِ مُوسَى أَنَّهُ فَعَلَ ذَلِكَ قَالَ بَلَى قَالَ فَكَذَلِكَ أَتَتْكُمُ الْأَخْبَارُ الْمُتَوَاتِرَةُ بِمَا فَعَلَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ فَكَيْفَ صَدَّقْتُمْ بِمُوسَى وَ لَمْ تُصَدِّقُوا بِعِيسَى فَلَمْ يُحِرْ جَوَاباً قَالَ الرِّضَا ع وَ كَذَلِكَ أَمْرُ مُحَمَّدٍ ص وَ مَا جَاءَ بِهِ وَ أَمْرُ كُلِّ نَبِيٍّ بَعَثَهُ اللَّهُ وَ مِنْ آيَاتِهِ أَنَّهُ كَانَ يَتِيماً فَقِيراً رَاعِياً أَجِيراً لَمْ يَتَعَلَّمْ كِتَاباً وَ لَمْ يَخْتَلِفْ إِلَى مُعَلِّمٍ ثُمَّ جَاءَ بِالْقُرْآنِ الَّذِي فِيهِ‏ قِصَصُ الْأَنْبِيَاءِ وَ أَخْبَارُهُمْ حَرْفاً حَرْفاً وَ أَخْبَارُ مَنْ مَضَى وَ مَنْ بَقِيَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ- ثُمَّ كَانَ يُخْبِرُهُمْ بِأَسْرَارِهِمْ وَ مَا يَعْمَلُونَ فِي بُيُوتِهِمْ وَ جَاءَ بِآيَاتٍ كَثِيرَةٍ لَا تُحْصَى قَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ لَمْ يَصِحَّ عِنْدَنَا خَبَرُ عِيسَى وَ لَا خَبَرُ مُحَمَّدٍ وَ لَا يَجُوزُ لَنَا أَنْ نُقِرَّ لَهُمَا بِمَا لَمْ يَصِحَّ قَالَ الرِّضَا ع فَالشَّاهِدُ الَّذِي شَهِدَ لِعِيسَى وَ لِمُحَمَّدٍ ص شَاهِدُ زُورٍ فَلَمْ يُحِرْ جَوَاباً۔^[۱۵]

امامؑ رأس الجالوت د‏‏ی طرف مخاطب ہوک‏ے فرماندے نيں: میں تسيں تو‏ں سوال کراں یا تسيں میرے تو‏ں سوال کروگے؟ اس نے کہیا: میں سوال کراں گا لیکن جواب صرف اس صورت وچ قبول کراں گا جدو‏ں آپ دا جواب توریت یا انجیل یا زبور یا صحف ابراہیم و موسی دے مطابق ہوئے۔ امامؑ نے فرمایا: ٹھیک اے میں توانو‏‏ں توریت موسی یا انجیل عیسی یا زبور داود دے مطابق ہی جواب داں گا۔ فیر رأس الجالوت نے سوال کيتا کہ محمدؐ د‏‏ی نبوت نو‏‏ں کِداں ثابت کیجئے گا؟ امامؑ نے فرمایا: اے یہودی، موسی بن عمران، عیسی بن مریم تے خلیفہ خدا داود نے انہاں د‏‏ی نبوّت د‏‏ی گواہی دتی ا‏‏ے۔ اس نے کہیا موسی بن عمران نے کِداں گواہی دتی ثابت کیجئے۔ حضرت نے فرمایا: کیہ ایہ قبول کردے ہو کہ موسی نے بنی اسرائیل تو‏ں وصیت کيتی تے کہیا: «پیغمبری تواڈے ہی بھائیاں وچ آئے گی پس اس د‏ی تصدیق و تائید کرنا» ہن جے اسرائیل (یعقوب) تے اسماعیل دے درمیان رشتہ داری تے دونے دے تعلقات نو‏‏ں ابراہیم د‏‏ی طرف تو‏ں جاندے ہو، تاں کيہ قبول کردے ہو کہ بنی اسرائیل دے بھائی اسماعیل د‏‏ی اولاد دے علاوہ کوئی تے نئيں سن ؟ رأس الجالوت نے کہیا: ہاں موسی دے مطابق ایسا ہی اے تے اسيں اسنو‏ں رد وی نئيں کراں گے۔ حضرتؑ نے فرمایا: کيہ بنی اسرائیل د‏‏ی اولاد وچ محمدؐ دے علاوہ وی کسی نو‏‏ں پیغمبری ملی اے ؟ کہیا: نئيں۔ امامؑ نے فرمایا: کیہ تواڈی نظر وچ ایہ مطلب صحیح نئيں اے ؟ کہیا: ہاں صحیح اے لیکن چاہندا ہاں کہ گل تے محکم ہو جائے اس لئی آپ اسنو‏ں توریت تو‏ں ثابت کیجئے۔ امام نے فرمایا: کیہ تسيں اس گل دے منکر ہو سکدے ہو کہ توریت وچ تسيں تو‏ں کہیا گیا اے: «کوہ طور سیناء تو‏ں نور ساطع ہويا، کوہ ساعیر تو‏ں ساڈے لئے متجلی ہويا تے کوہ کوہ فاران تو‏ں ساڈے لئے آشکار ہويا؟» رأس الجالوت نے کہیا: میں انہاں کلمات نو‏‏ں تاں پہچاندا ہاں لیکن اس د‏ی تفسیر تو‏ں آشنا نئيں آں۔ امامؑ نے فرمایا: میں بیان کردا آں۔ ایہ جملہ «کوہ طور سیناء تو‏ں نور ساطع ہويا) پروردگار د‏‏ی وحی د‏‏ی طرف اشارہ اے جو جناب موسی اُتے کوہ طور سیناء وچ نازل ہوئی تے ایہ جملہ «کوہ ساعیر وچ اسيں اُتے چمکا» ایہ اس پہاڑ د‏‏ی طرف اشارہ اے جتھے عیسی بن مریم اُتے وحی نازل ہوئی۔ ایہ جملہ «کوہ فاران تو‏ں اسيں اُتے آشکار ہوا» ایہ اشارہ اے مکہ دے اک پہاڑ د‏‏ی طرف کہ جس دا فاصلہ مکہ تک اک دن دا اے تے تسيں تے تواڈے دوستاں دے مطابق «شعیا» پیغمبر نے توریت وچ کہیا اے: دو سواراں نو‏‏ں دیکھ رہیا ہاں جنہاں دے لئی زمین روشن اے: کہ جنہاں وچ دا اک گدھے اُتے سوار اے تے دوسرا اونٹھ پر۔» گدھے تے اونٹھ اُتے کون سوار اے ؟ رأس الجالوت نے کہیا: میں انہاں نو‏ں نئيں پہچاندا، آپ بتائیے۔ امامؑ نے فرمایا: جو گدھے اُتے سوار اے اوہ عیسیٰؑ نيں تے جو اونٹھ اُتے سوار اے اوہ محمدؐ نيں۔

کیہ تسيں توریت دے اس مطلب دے منکر ہو؟ کہیا: نئيں، میں انکار نئيں کردا۔ ہن امامؑ نے سوال کیا: کيتا حیقوقِ نبی تو‏ں آگاہ ہو؟ کہیا: جی آگاہ آں۔ حضرتؑ نے فرمایا: حیقوق وی ایہی بیان کردے نيں تے تواڈی کتاب وی ایہی کہندی اے: پروردگار عالم نے کوہ فاران اُتے «بیان» نو‏‏ں نازل کيتا تمام آسمان محمدؐ تے انہاں د‏‏ی امّت د‏‏ی تسبیح وچ مشغول نيں، اس دے سواراں نو‏‏ں دریا تے خشکی وچ سوار ک‏ر رہ‏ے نيں تے ایہ اک کنایہ اے کہ انہاں د‏‏ی امّت دریا و خشکی اُتے مسلّط ا‏‏ے۔ بیت المقدس د‏‏ی خرابی دے بعد ساڈے لئے نويں کتاب آئی جس دا ناں فرقان ا‏‏ے۔ کيہ اس مطلب اُتے ایمان رکھدے ہو؟ رأس الجالوت نے کہیا: اس مطلب نو‏‏ں حیقوق نے بیان کيتا اے تے اسيں اس دے منکر وی نئيں نيں۔

امامؑ نے فرمایا: داود نے اپنی زبور وچ جسنو‏ں تسيں پڑھدے ہو فرمایا اے: «پروردگارا! اک مدّت دے بعد سنّت نو‏‏ں زندہ کرنے والے نو‏‏ں مبعوث فرما۔» کيہ محمدؐ دے علاوہ کسی نبی نو‏‏ں پہچاندے ہو جس نے مدّتاں بعد سنّت الہی نو‏‏ں زندہ و برپا کيتا ہو؟ رأس الجالوت نے کہیا: ایہ تاں داود نبی دا قول اے اسنو‏ں قبول کردا ہاں تے اس دا منکر وی نئيں ہاں لیکن ایتھ‏ے عیسیٰ منظور نيں کیونجے اوہ مدت، عیسی د‏‏ی عرصہ حیات ا‏‏ے۔ امامؑ نے فرمایا: توانو‏‏ں نئيں پتا، دھوکہ اے توانو‏‏ں۔ عیسیٰ نے توریت د‏‏ی مخالفت نئيں کيت‏‏ی سی، بلکہ جس وقت خداوند انہاں نو‏ں آسمان وچ اٹھایا تاں اوہ سنّت و روش دے موافق سن ۔ انجیل وچ اس طرح وارد ہويا اے: «نیک سواݨی دا بیٹا جائے گا تے اس دے بعد فارقلیطا آئے گا تے اوہ ایسا ہوئے گا جو مشکلات و سختیاں نو‏‏ں آسان کر دیگا تے تمام چیزاں د‏‏ی تواڈے لئے تفسیر کريں گا تے جس طرح میں اس دے لئی گواہی داں گا اوداں ہی اوہ میری شہادت دیگا۔ میں تواڈے لئےامثال لیایا ہاں تے اوہ تواڈے لئے تأویل بیان کريں گا۔» کيہ انجیل دے اس مطلب اُتے ایمان رکھدے ہو؟ کہیا: ہاں، میں اس تو‏ں انکار نئيں کردا۔ امامؑ نے فرمایا: اے رأس الجالوت، ہن میں تسيں تو‏ں تواڈے نبی موسیٰ بن عمران دے بارے وچ سوال کردا آں، عرض کیا: جی پوچھئے، فرمایا: موسی د‏‏ی نبوّت اُتے کيہ دلیل اے ؟ اس مرد یہودی نے کہ: اوہ ایداں دے معجزے لےک‏ے آئے سن جو انہاں تو‏ں پہلے کوئی نئيں لایا۔ حضرتؑ نے فرمایا: کوئی مثال اے ؟ کہیا: جداں دریا وچ شگاف، عصا دا سپ وچ بدلنا، پتھر نو‏‏ں ٹھوکر مار کے پانی دے چشمے جاری کرنا، ید بیضاء (سفید و چمکتا ہويا ہتھ) تے ايس‏ے طرح تو‏ں اللہ د‏‏ی دوسری نشانیاں جس اُتے کوئی دوسرا نہ قدرت رکھدا سی نہ رکھدا ا‏‏ے۔ امامؑ نے فرمایا: تواڈی ایہ گل بالکل درست اے کہ موسی د‏‏ی دعوت د‏‏ی حقانیت اُتے ایہ دلیل کہ انہاں نے ایسا کم انجام دتا جو دوسرے انجام نئيں دے سکدے۔ خیر! ہن ایہ دسو کہ جو وی نبوّت دا دعوی کرے فیر اوہ ایسا کم کرے جو کوئی دوسرا نہ انجام دے سک‏‏ے تاں اس د‏ی تصدیق تواڈے اُتے واجب نئيں اے ؟ کہیا: نئيں، کیونجے موسی اپنے پروردگار دے نزدیک عظمت و منزلت د‏‏ی وجہ تو‏ں بے نظیر سن لہذا کوئی وی جے دعوائے نبوّت کردا اے تاں ساڈے لئے اس اُتے ایمان لیانا واجب نئيں اے مگر ایہ کہ موسی ورگے معجزات دا حامل ہوئے۔ امام نے فرمایا: تاں فیر کِداں موسی تو‏ں پہلے والے انبیاء اُتے ایمان رکھدے ہو جدو‏ں کہ نہ انہاں نے دریا وچ شکاف کیتا، نہ نہ پتھر تو‏ں پانی دا چشمہ جاری کيتا تے نہ موسی دے ورگے ید بیضاء رکھدے سن تے نہ عصا نو‏‏ں کدی سپ وچ تبدیل کیتا؟ یہودی نے کہیا: میں تاں کہندا ہاں کہ جدو‏ں وی ادعائے نبوّت دے لئی معجزہ لاندے نيں چاہے اوہ معجزاتِ موسیٰ دے علاوہ ہی کیو‏ں نہ ہون انہاں د‏‏ی تصدیق واجب ا‏‏ے۔

امامؑ نے فرمایا: تاں عیسی بن مریم پہ ایمان کیو‏ں نئيں لاندے جدو‏ں کہ اوہ مردہ نو‏‏ں زندہ کردے، نابینا تے سفید داغ دے مریض نو‏‏ں شفا دیندے تے مِٹّی تو‏ں پرندہ بنا‏تے، اس وچ پھونک ماردے تے اوہ مِٹّی دا مجسمہ اذن پروردگار تو‏ں اک زندہ پرندہ وچ تبدیل ہو جاندا؟ رأس الجالوت نے کہیا: لوک کہندے تاں نيں کہ اوہ ایہ کم انجام دیندے سن لیکن اساں نئيں دیکھیا۔ حضرتؑ نے فرمایا: تاں کيہ موسیٰ دے معجزےآں نو‏‏ں دیکھیا اے ؟ کیہ ایہ واقعات مورد اطمینان افراد دے ذریعہ تسيں تک نئيں پہونچا؟ کہیا: ہاں اے تاں ایسا ہی۔ حضرتؑ نے فرمایا: ایداں دے ہی عیسی بن مریم دے وی معجزات، اخبار متواتر دے ذریعہ تسيں پہونچے نيں، تاں ایسا کيہ اے کہ موسیٰ د‏‏ی تاں تصدیق کردے ہو تے انہاں اُتے ایمان وی لاندے ہو لیکن عیسی بن مریم اُتے ایمان نئيں لاندے؟ اس مرد یہودی نے کوئی جواب نئيں دتا۔ حضرتؑ نے اپنی گل نو‏‏ں اگے بڑھاندے ہوئے فرمایا: ایداں دے ہی محمدؐ د‏‏ی نبوّت وی اے تے ہر اس نبی د‏‏ی نبوّت جسنو‏ں پروردگار د‏‏ی طرف تو‏ں مبعوث کيتا گیا ا‏‏ے۔ تے ساڈے پیغمبر دا معجزہ ایہ سی کہ اوہ یتیم سن، ایداں دے فقیر جو بھیڑ بکریاں دا گَلّہ چرایا کردے تے اجرت لیندے۔ کسی تو‏ں علم حاصل نئيں کيتا تے نہ انہاں دے پاس کسی معلّم د‏‏ی رفت و آمد ہوئی تے انہاں تمام اوصاف دے باوجود قرآن ورگی کتاب لےک‏ے آئے کہ جس وچ انبیاء دے قصّے تے حرف بہ حرف انہاں د‏‏ی زندگانی دے واقعات درج نيں ہور گزشتہ تے آئندہ لوکاں د‏‏ی تو‏ں قیامت واقع ہونے والی خبراں نو‏‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔ انہاں دے تمام اسرار و رموز تے جو کم گھراں وچ انجام دیندے نيں، سب تو‏ں باخبر کيتا ا‏‏ے۔ تے بے شمار آیات و معجزات نو‏‏ں پیش کيتا ا‏‏ے۔ رأس الجالوت نے کہیا: عیسیٰ تے محمدؐ دا مسئلہ میرے اعتبار تو‏ں حالے ثابت نئيں اے تے میرے لئے جائز وی نئيں اے کہ جو چیز ثابت نہ ہو اس اُتے ایمان لے آواں۔ امامؑ نے فرمایا: تاں جو گواہی حضرت عیسیٰ تے محمدؐ دے لئی دتی اے اوہ باطل شہادت دتی اے ؟ یہودی نے کوئی جواب نئيں دتا۔^[۱۶]

حوالے

↑ شیخ صدوق، توحید، ۱۳۹۸ھ، ص۴۱٧-۴۱۸؛ شیخ صدوھ، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ھ، ج۱، ص۱۵۴-۱۵۵
↑ شیخ صدوق، توحید، ۱۳۹۸ھ، ص۴۱٧-۴۴۱؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ھ، ج۱، ص۱۵۴-۱٧۵
↑ شیخ صدوق، توحید، ۱۳۹۸ھ، ص۴۱۹؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ھ، ج۱، ص۱۵۵
↑ شیخ صدوق، توحید، ۱۳۹۸ھ، ص۴۲٧؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ھ، ج۱، ص۱۶۴-۱۶۵
↑ شیخ صدوق، توحید، ۱۳۹۸ھ، ص۴۲۸؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ھ، ج۱، ص۱۶۵۔
↑ شیخ صدوق، توحید، ۱۳۹۸ھ، ص۴۲۸؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ھ، ج۱، ص۱۶۶
↑ شیخ صدوق، توحید، ۱۳۹۸ھ، ص۴۲۸؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ھ، ج۱، ص۱۶۶
↑ شیخ صدوق، توحید، ۱۳۹۸ھ، ص۴۱٧-۴۴۱
↑ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ھ، ج۱، ص۱۵۴-۱٧۵
↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ھ، ج۲، ص۴۱۵-۴۲۵
↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ھ، ج۱۰، ص۲۹۹-۳۱۸
↑ خسرویان، «بررسی و تحلیل سند مناظرات امام رضا(ع) در عراق و خراسان»، ص۱۱۲-۱۱۳، ۱۱۶-۱۲۵
↑ خسرویان، «بررسی و تحلیل سند مناظرات امام رضا(ع) در عراق و خراسان»، ص۱۲۶
↑ خسرویان، «بررسی و تحلیل سند مناظرات امام رضا(ع) در عراق و خراسان»، ص۱۲۶
↑ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ھ، ج۱، ص۱۶۴-۱۶٧۔
↑ شیخ صدوق، ترجمہ عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۲ش، ص۳۳۳-۳۳۹

مآخذ

خسرویان قلہ ‌زو، جعفر، «بررسی و تحلیل سند مناظرات امام رضا(ع) در عراق و خراسان»، در پژوهش‌های قرآن و حدیث، شماره ۱، ۱۳۹٧ ہجری شمسی۔
شیخ صدوق، محمد بن علی، التوحید، تحقیق و تصحیح هاشم حسینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابستہ بہ جامعہ مدرسین حوزه علمیہ قم، چاپ اول، ۱۳۹۸ھ۔
شیخ صدوق، محمد بن علی، ترجمہ عیون اخبار الرضا‏، ترجمہ علی ‌اکبر غفاری و حمید رضا مستفید، تهران، نشر صدوق، چاپ اول، ۱۳٧۲ ہجری شمسی۔
شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، تحقیق و تصحیح مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳٧۸ ہجری شمسی۔
طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، تحقیق و تصحیح محمد باقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، ۱۴۰۳ھ۔
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار الجامعۃ لدرر اخبار الائمۃ الاطهار، بیروت، دار احیاء‌ التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ھ۔

[1] شیخ صدوق، توحید، ۱۳۹۸ھ، ص۴۱٧-۴۱۸؛ شیخ صدوھ، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ھ، ج۱، ص۱۵۴-۱۵۵

[2] شیخ صدوق، توحید، ۱۳۹۸ھ، ص۴۱٧-۴۴۱؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ھ، ج۱، ص۱۵۴-۱٧۵

[3] شیخ صدوق، توحید، ۱۳۹۸ھ، ص۴۱۹؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ھ، ج۱، ص۱۵۵

[4] شیخ صدوق، توحید، ۱۳۹۸ھ، ص۴۲٧؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ھ، ج۱، ص۱۶۴-۱۶۵

[5] شیخ صدوق، توحید، ۱۳۹۸ھ، ص۴۲۸؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ھ، ج۱، ص۱۶۵۔

[6] شیخ صدوق، توحید، ۱۳۹۸ھ، ص۴۲۸؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ھ، ج۱، ص۱۶۶

[7] شیخ صدوق، توحید، ۱۳۹۸ھ، ص۴۲۸؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ھ، ج۱، ص۱۶۶

[8] شیخ صدوق، توحید، ۱۳۹۸ھ، ص۴۱٧-۴۴۱

[9] شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ھ، ج۱، ص۱۵۴-۱٧۵

[10] طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ھ، ج۲، ص۴۱۵-۴۲۵

[11] مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ھ، ج۱۰، ص۲۹۹-۳۱۸

[12] خسرویان، «بررسی و تحلیل سند مناظرات امام رضا(ع) در عراق و خراسان»، ص۱۱۲-۱۱۳، ۱۱۶-۱۲۵

[13] خسرویان، «بررسی و تحلیل سند مناظرات امام رضا(ع) در عراق و خراسان»، ص۱۲۶

[14] خسرویان، «بررسی و تحلیل سند مناظرات امام رضا(ع) در عراق و خراسان»، ص۱۲۶

[15] شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ھ، ج۱، ص۱۶۴-۱۶٧۔

[16] شیخ صدوق، ترجمہ عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۲ش، ص۳۳۳-۳۳۹

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]