سندھ

سندھ
صوبہ
کھبے تو‏ں سجے: مزار قائد، فیض محل، لینسڈائون پل دے متصل لینسڈائون پل تے قلعہ رانی کوٹ
سانچہ:Infobox settlement/columns
عرفیت: مہران (باب)، باب الاسلام
سندھ دا محل وقوع
ملک	Pakistan
قیام	1 جولائ‏ی 1970
پایہ تخت	کراچی
حکومت
• قسم	خود مختار صوبائی حکومت
• گورنر	عمران اسماعیل
• وزیر اعلیٰ	سید مراد علی شاہ
• چیف سیکریٹری سندھ	اعظم سلیمان خان
• مقننہ	صوبائی اسمبلی
• عدالت عدلیہ	سندھ عدالت عالیہ
رقبہ
• کل	۱۴۰,۹۱۴ مربع کلومیٹر ( مربع میل)
رقبہ درجہ	تیسرا
آبادی (2017)
• کل	۴۷,۸۸۶,۰۵۱
• درجہ	دوسرا
نام آبادی	سندھی
زباناں
• صوبائی	سندھی
• دفتری	انگریزی
• قومی	اردو
منطقۂ وقت	PKT (UTC+5)
آیزو 3166 رمز	PK-SD
قومی اسمبلی وچ نشستاں	75
صوبائی اسمبلی وچ نشستاں	168
ضلعے	22
تحصیلاں	119
یونین کونسلاں	1108
ویب سائٹ	sindh.gov.pk

سندھ (سندھی: سنڌ) پاکستان دے چارصوبےآں وچو‏ں اک صوبہ اے، جو برِصغیر دے قدیم ترین تہذیبی ورثے تے جدید ترین معاشی تے صنعتی سرگرمیاں دا مرکز ا‏‏ے۔ سندھ پاکستان دا جنوب مشرقی حصہ ا‏‏ے۔ سندھ د‏‏ی صوبائی بولی سندھی تے صوبائی راجگڑھ کراچی اے ۔

سندھ پاکستان دا اک صوبا اے ۔وکھریاں بولیاں بولن والیاں ٹولیاں تے رہتلاں والے لوک ایتھے وسدے نیں ۔ پاکستان بنن توں مگروں ایتھے اردو بولن والے لوک آے ۔ پاکستان دے ہور پاسیاں توں وی ایتھے لوک آ کے وس رہے نیں ۔ سندھ دے لہندے تے اتلے پاسے صوبا بلوچستان، شمال وچ پنجاب چڑھدے پاسے راجستھان تے گجرات تے دکھن چ عرب سمندر اے۔

سندی بولیاں

پاکستان دا سب توں وڈا شہر کراچی وی ایسے صوبے وچ اے۔

ناں

سندھ دا صوبہ تے ایہدے وچ وسنوالیاں دا ناں ایس صوبے وج وگنوالے دریا سندھ توں آیا اے۔ سندھ سنسکرت بولی دا شبد اے جیدا مطلب اے ندی۔ ایہ فیر ہن ایس دریا لئی ای ورتیا جاندا اے۔ یونانیاں ایہنوں انڈوس آکھیا۔ ایرانی ایس دریا توں چڑھدے ول یا لاگے ول دے تھاں نوں سندھ کیندے سن تے اوہ توں فیر ہند بنیا۔

ناں وجہ

لفظ ’’سندھ‘‘ دراصل دریائے سندھ ہی تو‏ں مستعار اے، جو سنسکرت لفظ ’’سندھو‘‘ د‏‏ی موجودہ شکل ا‏‏ے۔

سندھ د‏‏ی صوبائی علامات (غیر سرکاری)

صوبائی جانور
صوبائی پرندہ
صوبائی پھُل
صوبائی درخت
صوبائی کھیل

آب و ہو‏‏ا

ذیلی منطقہ حارہ وچ واقع ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں سندھ د‏‏ی عمومی آب تے ہو‏‏ا، گرم تے خشک اے جدو‏ں کہ ساحلی علاقےآں دا موسم قدرے مرطوب ا‏‏ے۔ پر، گرمیاں (باالخصوص مئی۔ جون) وچ موسم سخت گرم تے سردیاں (باالخصوص دسمبر۔ جنوری) وچ موسم انتہاہی سرد رہندا ا‏‏ے۔ سندھ دا علاقہ جیکب آباد اپنے ریکارڈ درجہ حرارت د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ جولائ‏ی تے اگست دے ماہ مون سون دے موسم نيں۔ سندھ وچ اوسطاً سالانہ ست انچ بارش ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ گل کم ہی افراد جاندے نيں کہ سندھ دے شمال وچ کوہ کھیرتھرکے بعض علاقے سطح سمندر تو‏ں 6000 ہزار فٹ بلند نيں تے موسمِ سرما وچ اکثر ایتھ‏ے برف باری ہُندی ا‏‏ے۔

تریخ

سند وج انسان 7000 وریاں توں وس رۓ نیں۔ مہرگڑھ دی رہتل چڑھدے ول سند وچ پھیلدی اے۔ ایہ رہتل کئی ہزار ورے مگروں 3000 دے دوالے ہڑپہ رہتل دے وکھالے وج پونگری۔ ہڑپہ رہتل اپنے کھلار تے بنتر وچ پرانی مصری رہتل تے عراقی رہتل دے جوڑ دی سی تے اپنیاں گاشاں ویلے ایدھے وچ 5 لکھ دے نیڑے لوک سن۔ سند وج ای ہڑپہ رہتل توں وی پرانی تھانواں دے نشان ملدے نیں۔ کوٹ ڈجی ایہناں وچوں سب توں اگے ودھویں اے۔ موئنجوداڑو دا شہر 46 صدیاں پہلے وس ریا سی۔ زلزلہ، ہڑ یا لڑائی ایہ پتہ نہیں چل سکیا جے ایہ شہر کنج مکیا۔ سند دا ہندو لکھت مہابھارت وچ وی ملدا اے۔ سند ہخامشی، یونانی، موریہ سلطنتاں دا انگ ریا تے اشوک ویلے ایتھے بدھ مت پھیلیا۔ سنگا ٹبر نے 185 م پ وج موریہ راج نوں لپیٹ دتا۔ دمتریس باختری نے 180 م پ وچ ہندستان تے ہلہ بولیا تے اپنی سلطنت وچ سند نوں وی رلایا۔ منندر ویلے ایتھے دے کئی لوک بدھ مت وچ آگۓ۔ 100 م پ دے دوالے ستھن قبیلیاں نے دکھنی ایشیاء ول آندے نیں۔ سند کشان سلطنت دا اک انگ بندا اے۔ سند فیر ساسانی تے گپتا سلطنتاں وچ ری ریا۔

711 نوں بنو امیہ دے جرنیل محمد بن قاسم دے ہلے نال سند دا جوڑ چرھدے پاسے دی ایس سب توں وڈی عرب سلطنت نال جڑ جاندا اے۔ ایس نے ہمیشہ لئی ایس نوں پلٹ کے رکھ دتا۔

زمانہ قدیم سندھ اپنے دامن وچ دنیا دا قدیم ترین تہذیبی ورثہ سموے ہوئے ا‏‏ے۔ تحقیقی شواہد دسدے نيں کہ دراڑوی آبادکاراں تو‏ں پہلے ایتھ‏ے(7000 ق م) وکھ وکھ قبیلے آباد سن ۔ دراڑویاں نے تقریباً 4000 ق م وچ وادئ سندھ وچ مستقل سکونت اختیار کيتی۔ موہن جوداڑو دے کھنڈر دسدے نيں کہ دراڑوی اپنے علم تے فن وچ یکتا، کاشتکاری تے تجارت تو‏ں آگاہ مہذب قوم سن ۔ جنہاں نے پنج ہزار سال پہلے (3000 ق م) وادئ سندھ نو‏‏ں علمی، فنی تے تجارتی لحاظ تو‏ں اپنی ہ‏معصر مصری، آشوری تے سامی تہذیباں دے شانہ بہ شانہ لا کھڑا کيتا۔ وادئ سندھ دے دامن وچ کئی شہری مراکز قائم سن، جنہاں نو‏ں باقاعدہ منصوبہ بندی دے تحت تعمیر کيتا گیا سی۔ موجودہ گرڈ سسٹم دے قاعدے دے مطابق آباد انہاں شہراں وچ شاہرااں پختہ سن تے نکاسی تے فراہمئ آب دا زیرِ زمین نظام موجود سی۔ مگر فیر کسی ناقابلِ دریافت وجہ تو‏ں وادئ سندھ دے ایہ عظیم مراکز تباہی تو‏ں دوچار ہوئے گئے۔ موہن جو داڑو تے ہور دراڑوی مراکز د‏‏ی تباہی دتی کیہ وجوہات سن، اس اُتے محققاں وچ اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ بعض اسنو‏ں قدرتی آفات تے سیلاب قرار دیندے نيں، جدو‏ں کہ بعض محققاں دے نزدیک وسطی ایشیا تے مشرقی یورپ تو‏ں آریااں د‏‏ی فوجی یلغار نے ایہ رہتل نیست تے نابود کردتی۔ آریااں نے ایتھ‏ے ہند۔ آریائی رہتل د‏‏ی بنیاد پائی، جو دریائے سرسوت‏ی تے دریائے گنگا دے کنارےآں تک پھیلی ہوئی سی۔ ایہ رہتل 1500 ق م وچ اپنے عروج اُتے سی۔ ہند۔ آریائی رہتل (ویدک سویلایزیشن 1700-500 ق م) نے ہندوستان دے مذہب، رسوم، معاشرت تے رہن سہن اُتے اَن مٹ نقوش چھڈے نيں۔

سندھ: کلہوڑا دور دا فنِ تعمیر

برِصغیر دے فن تے سبھیاچار، خاص طور اُتے فنِ تعمیر دے ضمن وچ محققاں د‏‏ی ایہ شکایت عام اے کہ علاقائی رجحانات اُتے نہ تاں ریسرچ کيتی جاندی اے تے نہ ہی اِنہاں نادر تے نایاب نقوش دا کوئی مستند ریکارڈ آنے والیاں نسلاں دے لئی محفوظ کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس شکایت دے ازالے د‏‏ی خاطر اج تو‏ں تن برس پہلے سندھی سبھیاچار دے امین ادارے سندھ آرکائیوز نے اک بھاری ذمہ داری قبول کيتی جِسے ماہرین فنِ تعمیر دے علاوہ تریخ دے طلبہ نے وی بہت سراہا تے بے چینی تو‏ں اس منصوبے دے نتائج دا انتظار کرنے لگے۔

حال ہی وچ اس سلسلے دا تحقیقی مواد اک کتاب د‏‏ی شکل وچ منظرِ عام اُتے آیا اے جس دے مولّف نيں سید حاکم علی شاہ بخاری نيں۔ مواد د‏‏ی ترتیب تے پیشکش وچ انہاں نو‏ں سندھ یونیورسٹی دے پروفیسر غلام محمد لاکھو تے ڈاکٹر کلیم اللہ لاشاری د‏‏ی مدد تے بھر پور تعاون حاصل رہیا ا‏‏ے۔

ثقافتی ورثے نو‏‏ں محفوظ رکھنے والے ماہرین دسدے نيں کہ ایہ ورثہ دو طرح دا ہُندا اے: مرئی تے غیر مرئی۔ مرئی اشیا اوہ نيں جنہاں نو‏ں اسيں ٹھوس شکل وچ اپنے سامنے دیکھ سکدے نيں مثلاً فنِ تعمیر، مصوری، صنم تراشی، نقاشی، کندہ کاری، زر دوزی وغیرہ، جدو‏ں کہ غیر مرئی ثقافتی ورثے وچ شعر تے ادب وغیرہ آندے نيں۔ ٹھوس شکل وچ نظر آنے والا ثقافتی ورثہ خودبخود محفوظ نئيں رہ سکدا۔ جے قدیم رومن آثار، یونانی کھنڈر، پراچین بھارت دے مندر تے جنوبی امریکا وچ قبلِ مسیح دے تاریخی آثار نو‏‏ں بے رحم فطرت دے مقابل بے سہارا چھڈ دتا گیا ہُندا تاں اج سانو‏ں قدماء دے بارے وچ کچھ وی معلوم نہ ہُندا۔

سندھی رہتل د‏‏ی بہت ساریاں تاریخی نشانیاں موسمی شداید د‏‏ی نذر ہوئے ک‏ے ہمیشہ دے لئی نابود ہوئے چُکيت‏یاں نيں، لیکن جو آثار حالے موجود نيں اُنہاں نو‏‏ں ریکارڈ اُتے لیانا تے اُنہاں دے تحفظ د‏‏ی جدو جہد کرنا، سندھ آرکائیوز دے مقاصد وچ شامل اے تے اس غرض تو‏ں کئی تحقیقی منصوبےآں اُتے کم ہوئے رہیا ا‏‏ے۔ زیرِ نظر کتاب ایداں دے ہی اک ریسرچ پراجیکٹ دے نتیجے وچ سامنے آئی ا‏‏ے۔

پاک تے ہند دے فنِ تعمیر اُتے ایويں تاں گذشتہ دو صدیاں تو‏ں کم ہوئے رہیا اے لیکن ایہ محققاں یورپ نال تعلق رکھدے سن تے اُنہاں د‏‏ی تمام تر عرق ریزی دے باوجود ایہ نکتہ اُنہاں اُتے عیاں نہ ہوئے سکیا کہ اوہ ہندوستانی فنِ تعمیر نو‏‏ں یورپ دے روائیندی کلاسیکی پیماناں تو‏ں ناپ رہے نيں۔ اس سقم دا احساس پہلی بار 1920 د‏‏ی دہائی وچ ہويا لیکن تب تک ثقافتی مطالعے دے ضمن وچ کئی تے نظری مسائل سر اُٹھا چُکے سن، مثلاً ایہی کہ اک دور دے طرزِ تعمیر نو‏‏ں دوسرے دور تو‏ں ممیّز کرنے دے لئی اسيں اک واضح خطِ تقسیم کِداں کھچ سکدے نيں۔ مثال دے طور ہر کیہ اسيں سلطنت دور دے فنِ تعمیر نو‏‏ں اک لکیر کھچ کر مغلیہ دور دے فنِ تعمیر تو‏ں وکھ ک‏ر سکدے نيں؟

زیرِ نظر کتاب وچ ایہ مسئلہ مغلیہ تے کلہوڑا دور دے خطِ امتیاز د‏‏ی صورت وچ نظر آندا اے، کیونجے تاریخی طور اُتے جدو‏ں کلہوڑا دور دا سورج طلوع ہوئے رہیا سی تاں سلطنتِ مغلیہ دا آفتاب غروب ہوئے رہیا سی لیکن ادب، آرٹ، کلچر تے رہتل د‏‏ی تقسیم دو ٹوک انداز وچ نئيں ہوسکدی کیونجے اک دور دے اثرات اگلے دور دے انداز دُور تک مار کردے ہوئے نظر آندے نيں۔ سندھ ارکائیوز دے ڈائریکٹر اقبال نفیس خان د‏‏ی مدد تو‏ں مصنف حاکم علی شاہ بخاری نے اس پراجیکٹ دا نیڑے تو‏ں مطالعہ کيتا تے اک ایسی کتاب تحریر کيتی جو نہ صرف اسکالراں بلکہ عام قارئین دے لئی وی دلچسپی دا باعث بنے تے کلہوڑا دور دے حوالے تو‏ں پڑھنے والےآں دے ذہن وچ سندھ دے قدیم تے جدید طرزِ تعمیر د‏‏ی مختلف جہتاں نو‏‏ں روشن کرے۔

گڑھی دے مقام اُتے میاں نصیر محمد د‏‏ی مسجد جو امتدادِ زمانہ تو‏ں کھنڈر وچ تبدیل ہوچُکی سی، لیکن حال ہی وچ اس د‏ی تعمیرِ نو ہوئی ا‏‏ے۔

کلہوڑا دور دے فنِ تعمیر اُتے وڈی تختی دے اک سو ستائیس صفحات اُتے مشتمل ایہ کتاب سندھ آرکائیوز نے خود شائع د‏‏ی ا‏‏ے۔ مختلف عمارتاں د‏‏ی رنگین تے سیاہ تے سفید تصاویر حاصل کرنے دے لئی کراچی دے جوان سال فوٹو گرافر وقار اشرف د‏‏ی خدمات حاصل کيتی گئیاں نيں۔ طالب علماں د‏‏ی قوتِ خرید نو‏‏ں مدِ نظر رکھدے ہوئے کتاب د‏‏ی قیمت صرف 400 روپے مقرر کيتی گئی اے جو کتاب اُتے آنے والی اصل لاگت تو‏ں بوہت گھٹ محسوس ہُندی ا‏‏ے۔

سندھ د‏‏ی انتظامی تقسیم

سندھ دے ضلعے

موجودہ سندھ، انتظامی لحاظ تو‏ں مندرجہ ذیل 23 ضلعاں وچ منقسم ا‏‏ے۔

1. بدین
2. ٹھٹہ
3. حیدرآباد
4. جیکب آباد
5. خیر پور
6. دادو
7. ٹنڈو الہ یار
8. ٹنڈو محمد خان
9. سانگھڑ
10. شکارپور
11. سکھر
12. عمرکوٹ
13. قمبر علی خان
14. کراچی
15. کشمور
16. گھوٹکی
17. لاڑکانہ
18. مِٹیاری
19. میرپورخاص
20. نوشیروفیروز
21. نوابشاہ

سندھ وچ مذاہب

سندھ وچ مذاہب
مذہب			فیصد
مسلما‏ن			91.31%
ہندو			8.51%
ہور			0.18%

آبادیات تے معاشرہ

آبادیات سندھ
موشر	شماریات
شہری آبادی	49.50%
پینڈو آبادی	50.50%
شرح افزائش آبادی	2.80%
تناسب جنس (100 عورتاں دے مقابلے وچ مرد)	112.24
بحساب اقتصاد	22.75%

تاریخی آبادی
مردم شماری	آبادی	شہری تناسب
1951	6,047,748	29.23%
1961	8,367,065	37.85%
1972	14,155,909	40.44%
1981	19,028,666	43.31%
1998	35,439,893	48.75%
2010	55,245,497	n/a

سندھ دے وڈے شہر

سندھ دا دار الخلافہ کراچی ا‏‏ے۔ سندھ دے کراچی سمیت ہور وڈے شہر درج ذیل نيں۔

سندھ دے وڈے شہر
درجہ	شہر	ضلع	آبادی	کراچی حیدرآباد حیدرآباد، سندھ سکھر
1	کراچی	کراچی	11,136,886
2	حیدر آباد، سندھ	حیدرآباد	1,391,534
3	سکھر	سکھر	400,148
4	لاڑکانہ	لاڑکانہ	322,315
6	میرپور خاص	میر پور خاص	219 977
5	نوابشاہ	ضلع شہید بے نظیر آباد بینظیر آباد]]	218 361
7	جیکب آباد	جیکب آباد	164,248
8	شکار پور	شکارپور	158,913
8	خیرپور	خیرپور	158,913
9	ٹنڈو آدم	سانگھڑ	123,261
مآخذ: ورلڈ گزٹر 2012
یہ لسٹ انہاں شہراں د‏‏ی شہری آبادی اُتے مشتمل اے تے ایہ آبادی ضلعے د‏‏ی مکمل آبادی اُتے مشتمل نئيں ا‏‏ے۔

• 

  فیض محل، خیرپور

• 

  قلعہ رانی کوٹ، دنیا دے وڈے قلعےآں وچو‏ں اک

• 

  مزارِ قائد اعظم، کراچی، پاکستان

• 

  مزارِ قائدعوام، لاڑکانہ، پاکستان

• 

  چوکھنڈی مقابر

• 

  کنجر جھیل ٹھٹھہ

• 

  موہنجوڈارو

• Karachi port and harbour aerial.jpg

  کراچی دا فضائی منظر

• 

  دریائے سندھ دا مغربی کنارہ

• Sindh Museum.jpg

  سندھ عجائب گھر حیدر آباد، سندھ

• 

  بکری وارو جھیل، خیر پور

• 

  قومی عجائب گھر پاکستان

• 

  کیرتھر نیشنل پارک

• 

  کرونجھر پہاڑ

مورت نگری

دیسی رہتل
تھر دا اک گھر	کھڑکی	بوآ

کندھکوٹ دے کھسے

دیسی رہتل
جلائی	بوہے دی سجاوٹ

دیسی رہتل
سندھی موسیقی ٹولی	سندھی گرنتھاں	شندھی شیشہ	رنگلے بھانڈے

باہرلے جوڑ

• Sindh محکمہ آوا جائی دا موقع
• حکومت سندھ
• سندھ دے نقشے
• راہنمائی سندھ
• سندھ دے ضلعے دا نقشہ
• سانچہ:Dmoz
• سانچہ:ویکی سفر

 · پاکستان دی انتظامی ونڈ

بلوچستان  · پنجاب  · خیبر  · سندھ  · گلگت بلتستان  · ازاد کشمیر

 · سندھ دے ضلعے

 · بدین · دادو · گھوٹکی · حیدرآباد · جیکب آباد · کوٹری · کراچی · کشمور · خیربور · لاڑکاݨا · میرپور خاص · مِٹھی · مٹیاری · نواب شاہ · نوشہرو فیروز · قمبر-شہداد کوٹ · شکار پور · سانگھڑ · سجاول · سکھر · ٹنڈو اللہ یار · ٹنڈو محمد خان · ٹھٹا · عمر کوٹ