ترُݨا دل
ترُنا دل نواب کپور سنگھ ولوں سکھاں دی فوجی طاقت نوں مضبوط روپ دین لئی سن 1734ء وچ دو مکھ دلاں وچ ونڈ دتا گیا، جویں بڈھا دل اتے ترُݨا دل۔ پہلے دل وچ 40 ورھیاں توں اپر عمر والے سنگھ شامل سن جد کہ ترُݨا دل وچ 40 توں ہیٹھلی عمر دے جنگجو رکھے گئے سن۔ ایہناں دا کم ویریاں نال لوہا لینا ، پنتھ نوں چڑھدی کلا وچ رکھنا اتے اپنی ہوند لئی جدوجہد کرنا سی۔[۱]
ترنا دل دے اگوں پنج جتھے بنائے گئے، جویں :-
- جتھا شہیداں دا، جس وچ دیپ سنگھ، نتھا سنگھ، گربخش سنگھ وغیرہ مکھی سن۔
- جتھا امرتسریاں دا، جس وچ کرم سنگھ ، دھرم سنگھ وغیرہ سردار سن۔
- جتھا ڈلیوالیاں دا، جس وچ دسوندھا سنگھ ، پھتے سنگھ، کرم سنگھ، گردیال سنگھ وغیرہ جتھیدار سن۔
- جتھا بابے کاہن سنگھ دا (گرو انشی جتھا)، جس وچ میری سنگھ ، ہری سنگھ ، باگھ سنگھ، وغیرہ مکھی سن۔
- جتھا مزہبیاں دا، جس وچ بیر سنگھ، جیون سنگھ، مدن سنگھ، امر سنگھ وغیرہ مکھی سن۔
ایہناں جتھیاں دا کم ویریاں نال لوہا لینا ، پنتھ نوں چڑھدی کلا وچ رکھنا وغیرہ سی۔ ہر اک جتھے وچ 13 سو توں لے کے دو ہزار ہتھیاربند سنگھ ہندے سن۔
سن 1735ء وچ لاہور دے صوبےدار زکریا خان نے سکھاں نال تعلقات توڑ لئے اتے ایہناں اتے پھر ظلم کرنا شروع کر دتا۔ وقت دی نزاکت نوں ویکھدیاں ایہناں دوہاں دلاں دے سوربیر جنگلاں ، پہاڑاں جاں ریگستاناں ول کھلر گئے۔ ترنا دل دے جتھے ادھکتر کہلور، ہنڈور اتے سرمور ناں دیاں پہاڑیاں وچ ٹھدل سن۔ سن 1739ء وچ جدوں نادرشاہ دلی اتے پنجاب نوں لٹ-پٹ کے اتے اتھوں دیاں سینکڑے ہندو لڑکیاں نوں نال لے کے اپنے دیس پرط رہا سی، تاں ترنا دل دے سورمیاں نے اکھنور تک اس دا پچھا کیتا اتے لڑکیاں نوں چھڑوا کے ماپیاں پاس پہنچایا۔ اس نال ہر پاسے ایہناں دا جس پسر گیا۔ سن 1746ء وچ دوہاں دلاں نے چھوٹے گھلوگھارے وچ ستّ-اٹھ ہزار سکھ فوجیاں دی قربانی دتی۔
ادھر ادھر کھنڈن نال ایہناں دے مکھ جتھیاں دے کئی چھوٹے چھوٹے جتھے بندے گئے۔ احمد شاہ درانی دے سن 1748ء وچ ہوئے پہلے حملے ویلے ایہناں جتھیاں دی گنتی 65 تک پہنچ گئی۔ 29 مارچ 1748ء نوں وساکھی والے دن سارے جتھے امرتسر اکٹھے ہوئے اتے سربتّ خالصے دے گرمتے نال اک سمچی وڈی جتھیبندی دا قیام کیتا گئیا جس دا ناں ‘دل خالصہ’ رکھیا گیا۔ اس دی سرداری س۔ جسا سنگھ آہلووالیا نوں سونپی گئی۔ اس دل دے قیام نال چھوٹے چھوٹے سارے جتھے 11 ٹولیاں وچ ونڈ دتے گئے۔ ایہناں ٹولیاں نوں مسلاں کیہا جان لگیا۔ ایہناں مسلاں وچوں چھ دا تعلق بڈھا دل نال سی۔ ایہناں دے ناں اس پرکار ہن—
- س۔ جسا سنگھ ماتحت آہلووالیا مثل ،
- نواب کپور سنگھ ماتحت سنگھپوریا مثل (فاضلپوریا مثل) ،
- سردار کروڑا سنگھ ماتحت کروڑسنگھیا مثل (کروڑیا مثل) ،
- سردار دسوندھا سنگھ ماتحت نشانوالیا مثل،
- بابا دیپ سنگھ ماتحت شہیداں والی مثل اتے
- سردار گلاب سنگھ ماتحت ڈلیوالیا مثل ۔
باقی دیاں پنج مسلاں دا تعلق ترنا دل نال سی اتے اوہناں دے ناں اس پرکار ہن—
- س۔ چڑھت سنگھ ماتحت سکرچکیا مثل ،
- سردار ہری سنگھ بھنگی ماتحت بھنگیاں دی مثل ،
- سردار جے سنگھ ماتحت کنھیا مثل ،
- سردار ہیرا سنگھ ماتحت نکیئیاں دی مثل ، اتے
- س۔ جسا سنگھ رامگڑھیا ماتحت رامگڑھیاں دی مثل۔
5 فروری 1762ء نوں احمد شاہ درانی نال لڑدے ہویاں دوہاں دلاں دے ملویں لگبھگ 20 ہزار فوجی وڈے گھلوگھارے وچ مارے گئے۔ پر دو سالاں دے اندر اندر ایہناں نے جنوری 1764ء وچ سرہند نوں جت لیا۔ سرہند صوبے نوں جتن توں بعد ہر اک مثل نے اپنے اپنے علاقے جت کے ریاستاں قایم کرنیاں شروع کر دتیاں، پر ایہناں وچوں ترنا دل والیاں مسلاں وچوں بوہتیاں دی نگاہ شمالی دواباں ول رہی اتے ایہہ ادھر نوں پسردے گئے۔ اپنیاں اپنیاں ریاستاں قایم کر لین نال مسلداراں دی آپسی خاربازی اتے ویر ودھن لگ گیا۔ فلسروپ ایہناں دی آپس وچ اکثر لڑائی ہندی رہندی۔ آزاد طور تے مسلاں دے قیام نال بڈھا دل اتے ترنا دل دی نانواں دی اہمیت گھٹدی گئی اتے ایہناں دی ورتوں بیکار لگن لگی۔[۲]
