پنجاب

پنجاب
رقبہ تے آبادی
متناسقات	31°N 74°E
رقبہ	355591 مربع کلومیٹر
حکمران
قسم	علاقا
قیام تے اقتدار
	تاریخ
ویلے دیاں حدبندیاں
تریخی ماخذ	آرمینیائی سویت دائرۃ المعارف اوٹوز انسائکلوپیڈیا

پنجاب

پنجاب دا نقشا - برطانوی راج ویلے، ۱۹۰۳

پنجابی پڑبولیاں

پنجاب لموچی ایشیا دا اک دیس تے جغرافیائی خطا اے ۔ ایہ پاکستان تے بھارت دے وِچکار ونڈیا ہویا اے ۔ پنجاب پراݨے ویلیاں توں اک تکڑی رہتل اے جیہدی بولی پنجابی اے ۔ پنجاب وچ مذہب دے لحاظ نال مسلمان سکھ ہندو تے مسیحی لوک وسدے نیں ۔ دریائے اِنڈس، جہلم، چناب، راوی تے ستلج ایہدے وڈے دریا نیں ۔ ہڑپا رہتل ایتھے تہذیب تے ہن تک دنیا اک وڈا وائی بیجی دا تھاں اے ۔ پنجاب دی بولی پنجابی دنیا دیاں پہلیاں دس وڈیاں بولیاں وچ شامل اے ۔

ناں

پنجاب شبد فارسی دے شبد "پنج" اتے "آب" دے سمیل توں بنیا اے۔ اس شبد دی سبھ توں پہلی ورتوں ابن بتوتا دیاں لکھتاں وچ ملدی اے جو ۱۴ویں صدی وچ اس علاقے وچ آیا سی۔[۱] اسدی وڈے پدھر اتے ورتوں ۱۶ویں صدی دے دوجے حصے دی کتاب "تریخ شیر شاہ سوری" وچ ملدی اے، جس وچ پنجاب شبد شیرخان دے قلعے دی اساری دے حوالے نال آؤندا اے۔ اس توں پہلاں پنجاب ورگا ذکر مہابھارت دے قصے کہانیاں وچ وی اے جو پنچ-ند (پنج ندیاں) دے حوالے نال اے۔ اس دے مگروں آئین-اے-اکبری وچ ابل فضل نے لکھیا اے کہ ایہہ علاقہ دو حصیاں وچ ونڈیا سی، لاہور تے ملتان۔ اس آئین اکبری دے دوجے حصے وچ ابل فضل نے پنجاب نوں پنج-ندج لکھیا اے۔ اس دے علاوہ مغل بادشاہ جہانگیر نے اپنی "تزک-اے-جہانگیری" وچ وی پنجاب لفظ ورتیا اے۔ پنجاب فارسی دے پنج یعنی پنچ اتے آب یعنی پانی توں لیا اے، جسدا مطلب پنج دریاواں دی دھرتی بندا اے۔ ایہہ اوہ پنج دریا ہن جہڑے اس علاقے وچ وگدے ہن۔ اج کل دو دریا (چناب اتے جیہلم) پاکستان وچ ہی وگدے ہن۔ پنجاب اتے ہماچل پردیش وچ باقی تن دریاواں (ستلج، بیاس اتے راوی) دا پانی وگدا اے، جہڑے بھارت وچو ہندے ہوئے پاکستان وچ داخلہ کردے ہن۔ اس توں پہلاں اس دا ناں "سپت سندھو" یعنی ستّ دریاواں دی سرزمین سی۔ "تریخ جہلم" وچ انجم سلطان شہباز نے لکھیا اے کہ سپت دا مطلب ستّ تے سندھو دا مطلب دریا اے۔

جغرافیا

پنجاب ہمالیا توں کوہ سلیمان تک اے ۔ ایہدے آلے دوالے سندھ ، خیبر ، بلوچستان، کشمیر، لداخ، ہریاݨا تے راجستھان نیں ۔ ۱۹۰۱ تک صوبا خیبر وی پنجاب وچ سی پر ایہنوں پنجاب توں وکھرا کردتا گیا تے پنجابی بولݨ والے ضلعے ہزارہ پشاور کوہاٹ تے ڈیرا اسماعیل خان پنجاب توں وکھرے ہو گئے ۔

تریخ

رگ وید ( ۴۰۰۰ ق م توں ۱۲۰۰ ق م دے وِچکار کسے ویلے لکھیا گیا سی) وِچ کئی تھانٛواں تے سپت سندھو دا ذکر لبھدا اے جیویں : سپت سندھو دے دریا ورِتر ( ایہہ ورِتر اسُر قبیلے نال تعلق رکھدا سی) دے کنٹرول وِچ ہَن۔ سپت سندھو دے معنی ہَن : ست دریاواں دی دھرتی، تے ایہہ ناں دنیا دی سب توں پرانی کتاب رِگ وید وِچ ساڈی دھرتی لئی ورتیا گیا ہے۔ اِک ہور مقدس کتاب “ ژند اوستا ” وِچ “ ہپت ہیندو جو ستّاں دریاواں تے پسریا ہویا اے ” لکھیا ہویا ہے۔ سیاݨیاں دی کھوج دسدی ہے کہ جتھے لفظاں وچ س ورتیا جاندا ہے ایس کتاب وِچ “ ہ ” ورتیا گیا ہے۔انج ہپت ہیندو وی سپت سندھو دی اِک شکل اے ۔

سپت یا ہپت ( اجوکی فارسی ہفت) دا مطلب تاں ہویا ست۔ کیمبرج ہسٹری آف انڈیا تے میکس مُلر دسدے ہے کہ سنسکرت وِچ سمندر نُوں سنٛدھ آکھدے نیں ۔ کیونکہ کئی تھانٛواں تے دریائے اِنڈس دا گھیرا ایڈا وڈّا ہُندا اے کہ دُوجا کنڈھا نہیں دِکھدا، ایس پاروں آریاں نے ایس دریا نُوں سمندر ہی سمجھیا ، انج ایس دا ناں اِنڈس پے گیا ۔ امپیریل گزیٹئر آف انڈیا تے پروفیسر آپٹے وغیرہ دِیاں سنسکرت ڈکشنری وچ سنٛدھ لفظ “ سَینٛد ” دھاتو توں نکلیا دسیا گیا ہے ۔ سینٛد دے معنی ویہن یا وگّن دسّے گئے ہَن۔ ایس دا مطلب ایہہ ہویا کہ اوہ دریا جو سدا وگدا رہوے۔ مکس مُلر ایہہ وی آکھدا ہے کہ سنٛدھ لفظ “ سِدھ” توں نکلیا ہے تے ایس دا مطلب ہے بچاون یا راکھی کرن والا۔ کیوں جو دریائے سنٛدھ آریاں نُوں ویری قبیلیاں تے جنگلی جانوراں توں بچائی رکھدا سی ایس پاروں اوہناں ایہدا ناں سنٛدھ رکھیا سی۔

رگ وید وچ سپت سنٛدھو لفظ علاقے تے دریاواں لئی ورتیا گیا ہے، ہُن سوال ایہہ ہے کہ ست دریا کیہڑے ہَن۔ رِگ وید وِچ ۲۵ دریاواں دا ذکر لبھدا ہے، جیویں : کُبھا (کابل) ، سواستو (سوات)، گومتی (گومل)، کرمو (کُرم)، وِتستا (جہلم)، اشکنی (چنھاں۔چناب)، پُرشنی (راوی)، وِپاش (بیاس)، شُتُدری ۰ستلج)، سرسوتی، سنٛدھ وغیرہ۔ سنٛدھ تے سرسوتی دا ذکر سب توں ودھ ہے۔

رِگ وید تے ایہہ نہیں نکھیڑا کیتا کہ سپت سنٛدھو لفظ کیہڑے علاقے لئی ورتیا گیا ہے۔ اُنج سیاݨیاں ٹیوے لائے ہَن، ایہہ تاں پکی گل ہے کہ رِگ وید پنجاب دی دھرتی وِچ جوڑیا گیا فیر رِگ وید وِچ اوہناں ۲۵ دریاواں دا ذکر ہے جو پنجاب وِچ جاں ایس دے آلے دوالے وگدے ہَن ایس لئی خیال ایہو ہے کہ ایہہ اوہ علاقہ ہے جیہڑا کسے زمانے وِچ وڈا پنجاب ہُنٛدا سی یعنی جیہدے وِچ دِلّی دے اُرار توں لے کے دریائے سنٛدھ دے پار دا علاقہ شامل ہُنٛدا سی۔

پنجاب دا اِک ہور پُراݨا ناں واہیک وی اے ۔ سنسکرت وِچ لکھیاں گئیاں کئیاں کتاباں وِچ پنجاب لئی “واہیک ” دا ناں ورتیا گیا اے ۔ رگ وید وِچ ایہ لفظ نئیں لبھدا، کیونکہ رگ وید وِچ ایس علاقے لئی سپت سنٛدھو لفظ ورتیا گیا اے ۔ دنیا دی پہلی گریمر اشٹا دھیائی وِچ وہیک لفظ کئی وار ورتیا گیا اے ۔ پانݨی واہیک دے لفظی معنیاں بارے لکھیا ہے کہ واہیک لفظ “بہی” دھاتُو توں نکلیا ہے اتے ایس توں مراد ہے “مذہبی کٹڑپݨے توں آزاد علاقہ”۔ جد کہ مہا بھارت وِچ لفظی معنیاں بارے دسیا ہے کہ “دریائے بیاس لاگے وہی تے ہیک دو پشاچ یعنی بھوت رہنٛدے سن، اوہناں دی اولاد نُوں “ واہیک ” کہیا جانٛدا ہے ایہہ لوک پرجاپتی یعنی ﷲ دی مخلوق نہیں ہَن۔” ہُن سوال ہے کہ واہیک کتھوں تک ہے دریائے بیاس دا تے سانوں پتا لگ گیا۔ مہا بھارت وِچ ہی ہے کہ دریائے سرسوتی دے پار واہیک ہے اُتے اُرار مدھیا دیس ہے ایس توں ایہہ پتا لگا کہ کوروکشیتر تُوں اُرانہہ دے علاقے یعنی پرانے پنجاب نُوں واہیک کہیا جانٛدا سی۔ پانݨی دی لفظی ترکیب بارے گل کردے ہوئے ڈاکٹر بدھ پرکاش نے دسیّا ہے کہ ایہہ کیکیہ، مدر تے اُشی نر علاقیاں لئی ورتی گئی ہے۔ ایہناں وِچوں کیکیہ (جہلم تے چنھاں وچکارلا علاقہ ) مدر (چنھاں تے راوی وچکار) اتے اُشی نر مدھیا دیش یعنی کروکیشیر توں اُرانہہ دا علاقا سی۔ ایس سارے ویروے توں ایہہ پتا لگدا ہے کہ دریائے جہلم توں دریائے سرسوتی تک دے علاقے نُوں واہیک آکھیا جانٛدا سی۔ مہا بھارت وِچ اے :

“ واہیک پنجاں دریاواں دے وچکارلی دھرتی ہے اتے چھیواں سنٛدھ دریا ہے۔ ایہہ لوک دھرم توں اُکّا ہی وانٛجھے ہَن۔ واہیک دے علاقے شاکل دے رہن والے جرتک پھٹکار دے قابل ہَن۔ جِتھے پہاڑاں وِچوں وَگ کے پنٛج دریا آونٛدے ہَن، اوتھوں دے واہیک نُوں آرٹَ آکھیا جانٛدا ہے۔کِسے وی آریا نُوں دو دن وی نہیں اوتھے رہݨا چاہیدا۔” رِگ وید وِچ تھاں تھاں تے ایس دھرتی دے گُن گائے گئے ہَن ایس علاقے دی وڈیائی وِچ بھجن ہَن، پر جمنا پار جانٛدیاں سار ہی آریاں ایس دھرتی وِچ کِیڑے پاݨے شروع کردِتے۔ ۱۰۵۰ء وچ اِک کشمیری شاہ من مت واہیک دے وسنیکاں نُوں ڈھگے ” کیہندا ہے۔

پاننی نے ایتھے دے کچھ شہراں دا وی ذکر کیتا ہے جیویں ( بریکٹ وِچ اج دی تحقیق موجب ایہناں شہراں دے ناں نیں) :

شرارت ( ایس توں مراد اجوکا قصبہ باغاں والا ہے جو کھیوڑا توں ۱۴ میل دے فاصلے تے آ تے پانݨی کہندا اے کہ اس دے لاگے کوئی اہم تے مشہور شہر اے، ایہ شہر شرننٛدنا اے جتھے البیرونی نے زمین دا قطر معلوم کیتا سی۔)، کاستیرو (قصُور)، پاتان پرستھ (پٹھانکوٹ )، شاکل (سیال کوٹ)، کوک ڈیوہ، موسنٛجو، گوشٹھی تے نیتکی وغیرا ۔

اشٹادھیائی، وارتک، مہابھاشیا تے مہابھارت وچ کجھ ایتھے دیاں قوماں تے قبیلیاں بارے وی دسّیا ہے جیویں :

جارتر، آرٹ، پرستھل، مدر، گنٛدھار، دستی، سنٛدھو، سوویر، کمبوج، کشوورک، ورات وغیرہ۔ ایہناں وچوں جارتر نوں جٹ تے آرٹَ نُوں اروڑے کھتری منیا گیا ہے۔ جد کے کمبوج، پہلو، شک، مد وغیرہ نوں ایرانی قبیلے سن۔ گندھارا ، سنٛدھو، سوویر وغیرہ قبیلیاں دے نہیں سگوں علاقائی ناں سن۔ تے ورات کوئی خاص قبیلہ نہیں سی سگوں اوہ کرائے دے سپاہی سن تے ایہناں دِیاں خدمات کوئی وی قبیلہ یا حکومت کرائے تے لے سکدی سی۔ مہا بھارت دے شلوکاں توں پتا لگدا ہے کہ واہیک دے لوک ویداں تے مذہبی رسماں نُوں اُکّا ہی نہیں جانٛدے سی ایسے پاروں ایتھوں دے لوکاں نُوں ملیچھ تے ادھرمی دے لقباں نال نوازیا گیا اے ۔

پنجاب دی تاریخ اکھ ہیٹھ​

۲۵۰۰ - ۱۵۰۰ قبل مسیح : ہڑپا رہتل​

۲۵۰۰ - ۷۰۰ قبل مسیح : آریائی تہذیب​

۵۹۹ قبل مسیح : جین مت​

۵۶۷ - ۴۸۷ قبل مسیح : بدھ مت​

۵۵۰ - ۵۱۵ قبل مسیح : دریائے اِنڈس دے لہندے پاسے فارسی حملے​

۳۲۶ قبل مسیح : سکندر دے حملے​

۳۲۲ - ۲۹۸ قبل مسیح : چندر گپتا موریا دا دور​

۲۷۳ - ۲۳۲ قبل مسیح : اشوک اا دور​

۱۲۵ - ۱۶۰ قبل مسیح : (جٹ باپ دادا دے طور تے جاݨیا Scythians) دے طور تے Sakas دی تعداد وچ اضافا -- (Rise of the Sakas (Scythians known as Jat ancestors

۲ قبل مسیح : Sakas حکمرانی دا آغاز​

۴۵ - ۱۸۰ عیسوی : Kushanas دی حکمرانی​

۳۲۰ - ۵۵۰ عیسوی : گپتا سلطنت​

۵۰۰ عیسوی : Hunnic حملے​

۵۱۰ - ۶۵۰ عیسوی : Vardhanas دور​

۱۱۹۲- ۶۵۰ عیسوی : راجپوت دور​

۷۱۳ - ۱۳۰۰ عیسوی : مسلم حملا آور محمود غوری تے محمود غزنوی​

8th صدی عیسوی : عرباں دا ٹھٹا تے ملتان اُتے تسلط​

۱۴۵۰ - ۱۷۰۰ عیسوی : مغل حکمران​

۱۴۶۹ - ۱۵۳۹ عیسوی : گرو نانک دیو جی ( 1st سکھ گرو)​

۱۵۳۹ - ۱۶۷۵ عیسوی : گرو انگد دیو جی توں گرو تیغ بہادر جی ( ۸ سکھ گرو) دا دور​

۱۶۷۵ - ۱۷۰۸: عیسوی گرو گوبِند سنگھ جی (10th سکھ گرو)​

۱۶۹۹ عیسوی : خالصا دی پیدائش​

۱۷۰۸ - ۱۷۱۵ عیسوی : بندہ بہادر کی فتوحات​

۱۷۱۶ - ۱۷۵۹ عیسوی : مغل گورنر دے خلاف سکھ جدوجہد​

۱۷۳۹ عیسوی : نادر شاہ دے حملے​

۱۷۴۸ -۱۷۶۹ عیسوی : احمد شاہ ابدالی دے نوں حملے​

۱۷۶۲ عیسوی : 2nd دے ہولوکاسٹ (Ghalughara) احمد شاہ دے چھیویں حملے توں --2nd Holocaust (Ghalughara) from Ahmed Shah's 6th invasion ۔​

۱۷۶۴ - ۱۷۹۹ عیسوی : سکھ مثلاں دی حکمرانی​

۱۷۹۹ - ۱۸۳۹ عیسوی : مہاراجا رنجیت سنگھ​

۱۸۴۵-۱۸۴۹ عیسوی : اینگلو سکھ جنگ توں بعد برطانوی سلطنت دا کنٹرول​

۱۸۴۹ عیسوی : برطانوی سلطنت ولوں پنجاب دا رسمی الحاق​

۱۸۴۹ - ۱۹۴۷ عیسوی : برطانوی حکومت​

۱۹۴۷ عیسوی : پنجاب دی دو حصیاں وچ تقسیم، چڑھدا حِصا ہندوستانی پنجاب تے لہندا حِصا پاکستانی پنجاب بن گیا ۔​

۱۹۶۶ عیسوی : بھارتی پنجاب دی ۳ صوبیاں وچ تقسیم (ہریاݨا ، ہماچل تے پنجاب )

پنجاب دے وکھ وکھ ناں

تریخ دے وکھ وکھ کالاں وچ پنجاب وکھ وکھ ناواں نال جانیا جاندا سی ۔

1. سپت سندھو :- رگویدک دور وچ پنجاب نوں 'سپت سندھو' کیہا جادا سی جس دا مطلب اے ستّ ندیاں دی زمین ۔ ایہ ندیاں دے نام نیں ۔ سندھو، وتستا، اسقنی، پروشنی،وپاس ،شتدری، سرسوتی (جو سکّ کے لپت ہو گئی) ۔
2. پنچند :- مہاکاواں تے پراناں وچ پنجاب نوں 'پنچند' کیہا گیا اے ۔ جیہدا مطلب اے پنج ندیاں دی زمین ۔
3. پیٹا پوٹیمیا :- جد یونانیاں نے پنجاب وچ آئے تاں اس سمے اوہناں نے پنجاب دا ناں پیٹا پوٹیمیا رکھیا جیہدا مطلب پنج ندیاں والا دیس ۔
4. ٹک دیس :- کننگھم نے اپنی کتاب Ancient Geography of India وچ لکھیا اے کہ یونانیاں دے حکومت توں بعد کئی صدیاں تک پنجاب دا نام 'ٹکّ دیس' وی رہیا کیونکہ اتھے اس ویلے ٹک نامی جاتی حکمرانی کردی سی ۔
5. لہور صوبا/لہور راج :- قرون وسطا ویلے پنجاب نوں 'لہور صوبا' کیہا جادا سی ۔ ایہہ نام اسدا راجگڑھ لاہور دے ناں تے رکھیا گیا سی ۔ اکبر نے ایہنوں دو پراتا، لہور تے ملتان صوبیاں وچ ونڈ دتا ۔

مہاراجا رنجیت سنگھ تے اوہدے اترادھکاریاں دے ویلے پنجاب نوں ' لہور راج ' کیہا جاندا سی ۔

1. صوبا پنجاب :- ۱۸۴۹ وچ جد پنجاب نوں 'لارڈ ڈلہوزی' نے برٹش سامراج وچ ملا لیا تاں ایہدا ناں 'صوبا پنجاب' رکھیا گیا ۔

پنجاب شبد پنجابی تے فارسی بولی دے دو لفظ 'پنج' تے 'آب' دے میل نال بنیا ۔ جیہدا مطلب پنج دریاواں دی دھرتی اے ۔ ایہ دریا نیں، جہلم، چناب، راوی، اِنڈس تے ستلج ۔

پنج دریا

ستلج، راوی، چناب، جہلمتے اِنڈس پنجاب دے وڈے دریا نیں ۔ ایہ اُبھے ولوں ہمالیا دیاں برفاں دے پگھلے پاݨی نوں لے کے کٹھے ہوکے لمے ول جاندے نیں تے عرب سمندر وچ ڈگھدے نیں ۔ سوآں ستلج کانشی کورنگ ، ہرو سل پنجاب دے نکے دریا نیں ۔

پہاڑی دھارے

پنجاب دے اُبھے ول ہمالیا، پنجاب تے کشمیر نوں وکھ کردا اے ۔ ایہدے کچھ حصے تے ایہدے نال رلدے نِکے دھارے پنجاب وچ نیں ۔ پنجابی پہاڑ ۵ کروڑ ورھے دے گویڑ نال اودوں بݨے سی جدھ انڈئین تے یوریشیائی پلیٹاں آپس وج ٹکرائیاں سن ۔ لوݨا پہاڑ تے مارگلا ایہدے پہاڑی دھارے نیں ۔

پنجاب ਪੰਜਾਬ Punjab
دیس :	پنجاب
ممالک :	پاکستان، بھارت
رقبا :	تھلے دیکھو
قوم :	پنجابی
بولی :	پنجابی
لوک گݨتی :	۱۵ کروڑ

تصویراں

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

ہور دیکھو

• برطانوی پنجاب
• لہندا پنجاب
• چڑھدا پنجاب

باہرلے جوڑ

• [۱]