دبستان لکھنؤ
دبستان لکھنؤ توں مراد شعر و ادب دا اوہ رنگ اے جو لکھنؤ دے شعرائے متقدمین نے اختیار کیتا تے اپنی بعض خصوصیات دی بنا اُتے اوہ رنگ قدیم اردو شاعری تے دہلوی شاعری توں مختلف اے۔ جدوں لکھنؤ مرجع اہل دانش و حکمت بنیا تے اس توں پہلے علم وادب دے دو وڈے مرکز دہلی تے دکن شہرت حاصل کر چکے سن۔ لیکن جدوں دہلی دا سہاگ لٹیا۔ دہلی وچ قتل و غارت گری دا بازار گرم ہویا تو دہلی دے اہل علم فضل نے دہلی دیاں گلیاں نوں چھڈنا شروع کیتا جس دی وجہ توں فیض آباد تے لکھنؤ وچ علم و ادب دیاں محفلاں نے فروغ پایا۔
پس منظر[سودھو]
سال 1707ء اورنگزیب عالمگیر دی موت دے بعد مغل سلطنت دا شیرازہ بکھر گیا۔ اُنہاں دے جانشین اپنے تخت دے لئی خود لڑنے لگے۔ انہاں نااہل حکمراناں دی وجہ توں مرکز ہور کمزور ہویا۔ تے باقی کسر مرہٹیاں، جٹاں تے نادرشاہ افشار تے احمد شاہ ابدالی دے حملاں نے پوری کر دتی۔
سال 1722ء وچ بادشاہ دہلی نے سعادت علی خان نوں اودھ دا صوبیدار مقر ر کیتا۔ مرکز دی کمزوری توں فائد ہ اٹھاندے ہوئے جلد ای سعادت علی خان نے خود مختاری حاصل کر لی۔ تے اودھ دی خوشحالی دے لئی بھر پور جدوجہد دی جس دی بنا اُتے اودھ وچ مال و دولت دی فروانی ہوئی۔
صفدر جنگ تے شجاع الدولہ نے اودھ دی آمدنی وچ ہور اضافہ کیتا تے عوام دی فلاح و بہبود دے لئی کوششاں کیتیاں۔ آصف الدولہ نے ہور اس کم نوں اگے ودھایا۔ لیکن دوسری طرف دہلی وچ حالات ہور خراب ہُندے گئے۔ امن و سکون ختم ہو گیا۔ تے اوتھے دے ادیباں تے شاعراں نے دہلی چھڈنے وچ ای عافیت سمجھی۔ تے بوہت سارے شاعر لکھنؤ وچ جا کے آبا د ہوئے۔ جنہاں وچ میر تقی میر وی شامل سن۔
دولت دی فروانی، امن و امان تے سلطنت دے استحکام دی وجہ توں اودھ دے حکمران عیش و نشاط تے رنگ رلیاں دے دلدادہ ہو گئے۔ شجاع الدولہ نوں عورتاں توں خصوصی رغبت سی جس دی بنا اُتے اس نے محل وچ بے شمار عورتاں نوں داخل کیتا۔ حکمراناں دی پیروی امرا نے وی دی تے اوہ وی اسی رنگ وچ رنگتے گئے۔ نتیجہ ایہ ہویا کہ بازاری عورتاں ہر گلی کوچے وچ پھیل گئاں۔ غازی الدین حیدر تے نصیر تے نصیر الدین حیدر نے آبائو اجداد دی پیروی جاری رکھی تے واجد علی شاہ نے تو اس میدان وچ سب نوں مات دے دی۔
سلاطین دی عیش پسندی تے پست مذاقی نے طوائف نوں معاشرے دا اہم جز بنا دتا۔ طوائفاں دے کوٹھے تہذیب و معاشرت دے نمونے قرار پائے جتھے بچیاں نوں شائستگی تے آداب محفل سکھانے دے لئی بھیجیا جانے لگیا۔
شعر و ادب اُتے اثرات[سودھو]
عیش و نشاط، امن و امان تے شان و شوکت دے اس ماحول وچ فنون نے بوہت ترقی دی۔ راگ رنگ تے رقص و سرور دے علاوہ شعر و شاعری نوں وی بوہت مقبولیت حاصل ہوئی۔ دہلی دی بے امنی تے انتشار اُتے اہل علم و فن اودھ اورخاص کر لکھنؤ وچ اکھٹا ہونا شروع ہو گئے۔ ایویں شاعری دا مرکز دہلی دی بجائے لکھنؤ وچ قائم ہویا۔ دربار دی سرپرستی نے شاعری دا اک عام ماحول پیدا کر دتا۔ جس دی وجہ توں شعر و شاعری دا چرچا اتنا پھیلیا کہ جابجا مشاعرے ہونے لگے۔ امرا، روساء تے عوام سب مشاعریاں دے دیوانے سن۔ ابتدا وچ شعرائے دہلی دے اثر دی وجہ توں زبان دا اثر نمایاں رہیا لیکن، آہستہ آہستہ اس وچ کمی آنے لگی۔ مصحفی تے انشاء دے عہد تک تو دہلی دی داخلیت تے جذبات نگاری تے لکھنؤ دی خارجیت تے رعایتِ لفظی نال نال چلتی رہاں۔ لیکن آہستہ آہستہ لکھنؤ دی اپنی خاص زبان تے لب و لہجہ وی نمایاں ہُندا گیا۔ تے ایویں اک نویں دبستان دی بنیاد پئی جس نے اردو ادب دی تریخ وچ دبستان لکھنؤ دے ناں توں اک مستقل باب دی حیثیت اختیار کر لئی۔
دبستانِ لکھنؤ دی خصوصیات[سودھو]
دبستانِ لکھنؤ دی سب توں نمایاں خصوصیت ایہ اے کہ ایتھے دی شاعری وچ نشاطیہ عنصر غالب نظر آندا اے۔ ایہ لکھنؤ دی پُرامن زندگی تے خوشحالی دا عطیہ اے۔ لکھنؤ دی شاعری وچ عورت دے حسن دا بھرپور بیان ملدا اے۔ اس دے زیور تے لباس دا ذکر جابجا نظر آندا اے۔
لکھنوی شاعری وچ تصوّف دے مضامین نہ ہونے دے برابر نیں۔ ایتھے دے رنگین ماحول وچ نہ صوفیاں دا گزر سی، نہ صبر و قناعت دی تعلیم دی ضرورت۔
دبستانِ لکھنؤ دی شاعری زبان دے نقطۂ نظر توں زیادہ دلکش تے پرکشش اے۔ زبان دے سلسلے وچ لکھنؤ والیاں نے اہل دہلی توں اپنا راستہ الگ کڈیا۔
شعرائے لکھنؤ نے جذبات توں زیادہ الفاظ دی نوک پلک سنوارنے تے زبان وچ لطافت پیدا کرنے اُتے زور دتا۔ اس توں دبستانِ لکھنؤ دی زبان زیادہ دلآویز ہو گئی۔
نمائندہ شاعر[سودھو]
شیخ غلام علی ہمدانی مصحفی[سودھو]
(1751ء۔۔۔۔1825ء)
مصحفی دہلی توں ہجرت کرکے لکھنؤ آئے۔ انہاں دی شاعری دا جائزہ لیا جائے تو معلوم ہُندا اے کہ انہاں دا شعری مزاج دہلی وچ صورت پزیر ہویا لیکن لکھنو دے ماحول، دربارداری دے تقاضاں تے سب توں ودھ کر انشائ توں مقابلاں نے انہاں لکھنوی طرز اپنانے پرمجبور کیتا۔ انہاں دا منتخب کلام کسے وی وڈے شاعر توں کم نئیں۔ اگر جذبات دی ترجمانی وچ میر تک پہنچ جاندے نیں تو جرات تے انشائ دے مخصوص میدان وچ وی پیچھے نئیں رہندے۔ ایویں دہلویت تے لکھنویت دے امتزاج نے شاعری وچ شیرینی، نمکینی پیدا کر دتی اے۔ اک طرف جنسیت دا صحت مندانہ شعور اے تو دوسری طرف تصوف تے اخلاقی مضامین وی مل جاندے نیں۔
جمنا میں کل نہا کر جب اس نے بال باندھے
ہم نے بھی اپنے جی میں کیا کیا خیال باندھے
وہ جو ملتا نہیں ہم اس کی گلی میں دل کو
در و دیوار سے بہلا کے چلے آتے ہیں
تیرے کوچے میں اس بہانے ہمیں دن سے رات کرنا
کبھی اس سے بات کرنا کبھی اس سے بات کرنا
سید انشاء اللہ خان انشاء[سودھو]
(1756ء۔۔۔۔1817ء)
انشاء دے والدین دہلی توں مرشد آباد گئے جتھے انشاءکی ولاد ت ہوئی۔ انشاء دی ذہانت تے جدت پسندی انہاں اپنے اسیں عصراں وچ منفرد نئیں کردتی بلکہ تریخ ادب وچ وی ممتاز مقام دلاندی اے۔ غزل، ریختی، قصیدہ، اردو وچ بے نقط دیوان ”رانی کیتکی دی کہانی“ جس وچ عربی، فارسی دا اک لفظ نہ آنے دتا۔ ایہی نئیں انشاءپہلے ہندوستانی نیں جنہاں نے ”دریائے لطافت“ دے ناں توں زبان و بیان دے قواعد اُتے روشنی ڈالی۔
انشاءنے غزل وچ الفاظ دے متنوع استعمال توں تازگی پیدا کرنے دی کوشش دی تے اس وچ وڈی حد تک کامیاب وی رہے۔ پر بعض اوقات محض قافیہ پیمائی تے ابتذال دا احساس ہُندا اے۔ انشاءکی غزل دا عاشق لکھنوی تمدن دا نمائندہ اوہ بانکاہے جس نے بعد ازاں روایندی حیثیت اختیار کر لی۔ انہاں نے غزل وچ مزاح دی اک نواں بنیاد ڈالی۔ زبان وچ دہلی دی گھلاوٹ برقرار رکھنے دی کوشش دی۔
گر نازنیں کہے کا برا مانتے ہیں آپ
میری طرف دیکھیے میں نازنیں سہی
لے کے اوڑھوں بچھائوں یا لپیٹوں کیا کروں روکھی پھیکی سوکھی ساکھی مہربانی آپ کی
شیخ قلندر بخش جرات[سودھو]
(1749ء۔۔۔۔1810ء)
جرات دہلی وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دی شاعری دا مخصوص رنگ معاملہ بندی اے۔ جو دبستان دہلی دی اہم ترین خصوصیت اے۔ روایت اے کہ شریف زادیاں توں آزادنہ میل ملاپ تے زنان خاناں وچ بے جھجک جانے دے لئی خود کواندھا مشہور کر دتا۔ بہر حال نابینا ہونے دے شواہد ملدے نیں۔
انہاں دے ہاں محبوب دی جوتصویر ابھرتی اے اوہ جِتی جاگتی تے ایسی چلبلی عورت دی تصویر اے جوجنسیت دے بوجھ توں جلد جھک جاندی اے۔ اس لئی ایہ کہیا جاسکدا اے کہ جرات دی غزل دی عورت خود لکھنؤ ای دی عورت اے۔ زبان وچ سادگی اے اس لئی جنس دا بیان واضح تے دو ٹوک قسم دا اے۔ شاید اسی لئی حسن عسکری انہاں مزے دار شاعر سمجھتے نیں۔
کل وقت راز اپنے سے کہتا تھا وہ یہ بات
جرات کے جو گھر رات کو مہمان گئے ہم
کیا جانیے کم بخت نے کیا مجھ پہ کیا سحر
جو بات نہ تھی ماننے کی مان گئے ہم
حیدر علی آتش[سودھو]
(1778ء۔۔۔۔1846ء)
آتش فیض آباد وچ پیدا ہوئے۔ آتش نے نہایت سادہ زندگی بسر دی۔ طبیعت وچ قناعت اوراستغناہ دا مادہ سی۔ انہاں نے کسے دربارسے تعلق پیدا نہ کیااور نہ ای کسے دی مدح وچ کوئی قصیدہ کہیا۔
آتش دی شاعری لکھنؤ ¿ وچ پروان چڑھی مگر اک دہلوی استاد مصحفی دے زیر سایہ، اس لئی دہلی تے لکھنؤ نے دبستاناں دی خصوصیت دا امتزاج پیدا ہو گیا۔ آتش ناسخ دے مدمقابل سن۔ ناقدین نے ناسخ اُتے انہاں نوں فوقیت دیندے ہوئے۔ لکھنؤ دبستان دا نمائند ہ شاعر قرار دتا اے۔ انہاں دے اکثر اشعار وچ روانی موسیقیت دی حد تک پہنچ گئی اے۔ محاوارت ایسے برمحل استعمال ہُندے نیں کہ شاعری مرصع سازی معلوم ہُندی اے۔ آتش دا وی نظریہ سی۔
بندشِ الفاظ جڑنے میں نگوں سے کم نہیں
شاعری بھی کام ہے آتش مرصع ساز کا
آتش دے کلام دی اہم خصوصیات وچ نشاطیہ انداز ،صفائی تے محاورات دا بہترین استعمال اے۔ کدرے کدرے انہاں دے کلام وچ تصوف دی چاشنی وی پائی جاندی اے۔ انہاں نے روایندی شاعری توں ہٹ کر کیفیت و مردانگی و خوداری دے جذبات نوں قلم بند کیتا۔
بہت شور سنتے تھے پہلو میں دل کا
جو چیرا تو اک قطرہ خوں نہ نکلا
صوفیوں کو وجد میں لاتا ہے نغمہ ساز کا
شبہ ہو جاتا ہے پردے سے تیری آواز کا
سفر ہے شرط مسافر نواز بہتیرے
ہزار ہا شجرِ سایہ دار راہ میں ہے
شیخ امام بخش ناسخ[سودھو]
(1772ء۔۔۔۔1838ء)
ناسخ دی شاعری وچ نہ تو جذبات و احساسات نیں تے نہ ای انہاں دی پیدا کر دہ سادگی ملدی اے۔ انہاں نے مشکل زمیناں، انمل قوافی تے طویل ردیفاں دے بل اُتے شاعری ای نہ دی بلکہ استادی وی تسلیم کرائی۔ اج انہاں دی اہمیت زبان دی صفائی پیدا کرنے تے متروکات دی باقاعدہ مہم چلانے دی وجہ توں اے۔ انہاں نے زبان و بیان دے قوانین دی خود پیروی ای نہ دی بلکہ اپنے شاگرداں توں انہاں دی پابندی کرائی۔
ایویں اردو غزل دی زبان نوں جھاڑ جھنکار توں پاک صاف کرنے والیاں وچ انہاں مستقل اہمیت حاصل اے۔ لیکن صرف الفاظ دی بازیگری شاعری نئیں ہُندی۔ انہاں دے ہاں جذبے دا فقدان اے۔ مولوی عبد الحق انہاں دے کلام دے بارے وچ لکھدے نیں:
” ناسخ بلاشبہ اک چنگے تے پاکیزہ طرز کاناسخ تے اک بھونڈے طرز دے موجد نیں۔ انہاں دے کلام وچ نہ نمکینی اے نہ شیرینی۔“
ہو گئے دفن ہزاروں ہی گل اندام اس میں
اس لیے خاک سے ہوتے ہیں گلستان پیدا
رشک سے نام نہیں لیتے کہ سن لے کوئی
دل ہی دل میں ہم اسے یاد کیا کرتے ہیں
خصوصیات[سودھو]
اکثر و بیشتر نقاداں نے دبستان لکھنوکی شاعری دا ذکر کر دے ہوئے لکھیا اے کہ دلی دے مقابلے وچ لکھنؤ دی شاعر ی وچ خارجیت دا عنصر نمایاں اے۔ واردات قلبی تے جذبات و احساسات دی ترجمانی تے بیان دی بجائے شعرائے لکھنوکا زیادہ زور محبوب دے لوازم ظاہری تے متعلقات خارجی دے بیان اُتے اے۔ دوسری بات ایہ کہ لکھنوی شاعری دا دوسرا اہم عنصر نسائیت اے۔ اس دے علاوہ معاملہ بندی، رعائیت لفظی، صنعت گری تے تکلفات اُتے زیادہ زور اے ذیل وچ اسیں اس دا تفصیل توں جائزہ لیں گے۔
خارجیت تے بیراں بینی:۔[سودھو]
دلی دی شاعری دے مقابلے وچ لکھنؤ دی شاعری فکر تے فلسفے توں بالکل خالی اے۔ نتیجتاً اس وچ گہرائی مفقود اے۔ تے ظاہرداری اُتے زور اے۔ دراں بینی موجود نئیں۔ سوز و گداز دی شدید کمی اے۔ خارجیت تے بیراں بینی دے مختلف مظاہر البتہ نمایاں نیں لکھنؤ دی شاعری وچ واردات قلبی دی بجائے سراپا نگاری اُتے زور اے۔ انہاں دی شعری خصوصیات دا ذکر کر دے ہوئے سید وقار عظیم لکھدے نیں،
” لکھنویت تکلف تے تصنع دا دوسرا ناں اے۔ جتھے شاعر محسوسات تے واردات دی سچی دنیا نوں چھڈ کر خیال دی بنی ہوئی رنگین فکر دی پیدا دی ہوئی اُتے پیج راہاں اُتے چل کر خوش ہُندا اے۔ اس کاسبب ایہ دسیا گیا اے۔ کہ لکھنؤ دی ساری زندگی وچ ظاہر اُتے اس قدر زور سی کہ شعراءکو دراں بینی دی مہلت ای نئیں ملی۔ انہاں دی نظراں دے سامنے اتنے مناظر سن کہ انہاں دے دیکھنے توں انہاں فرصت ای نئیں ملی سی۔
ایسے وچ دل دی کھڑی کھول کرمیر وانگ اپنی ذات دے اندر کون جھانکتا۔ جدوں انھاں عیش و عشرت تے آرائش و زیبائش دی محفلاں توں فرصت نئیں سی
دیکھی شب وصل ناف اُس کی
روشن ہوئی چشم آرز و کی
کتنا شفاف ہے تمہارا پیٹ
صاف آئینہ سا ہے سارا پیٹ
بوسہ لیتی ہے تیرے پالے کی مچھلی اے صنم
ہے ہمارے دل میں عالم ماہی بے آب کا
روشن یہ ہے کہ سبز کنول میں ہے سبز شمع
دھانی لباس پہنے جو وہ سبز رنگ ہے
مضمون آفرینی:۔[سودھو]
دبستان لکھنؤ دی شاعری دی دوسری نمایاں خصوصیت مضمون آفرینی اے۔ مضمون آفرینی دا مطلب ایہ اے کہ شاعر روایندی مضامین وچوں نویں مبالغہ آمیز تے عجیب و غریب پہلو تلا ش کر لیندا اے۔ ایسے مضامین دی بنیاد جذبے دی بجائے تخیل جاں واہمے اُتے ہُندی اے۔ شعراءلکھنو نے اس میدا ن وچ وی اپنی مہارت تے کمال دکھانے دا بھر پور مظاہر ہ کیتا اے۔ اس دی چند مثالاں مندرجہ ذیل نیں۔
گلبرگ تر سمجھ کے لگا بیٹھی ایک چونچ
بلبل ہمارے زخم جگر کے کھرنڈ پر
چشم بدور آج آتے ہیں نظر کیا گال صاف
سبزہ خط کیا غزال چشم کا چارہ ہوا
اس نے پونچھا پسینہ روئے عالمتاب کا
بن گیا رومال کونہ چادر مہتاب کا
معاملہ بندی:۔[سودھو]
سراپا نگاری تے مضمون آفرینی دے علاوہ دبستان لکھنؤ دی شاعری دی اک تے خصوصیت جس دی نشان دہی نقاداں نے دی اے اوہ معاملہ بندی اے۔ چونکہ دلی دی تباہی دے وقت لکھنؤ اُتے امن سی۔ دولت دی ریل پیل سی۔ لوک خوشحال تے فارغ البال سن۔ بادشاہ وقت امرا، وزراءاور عوام الناس تک سب عیش و عشرت وچ مبتلا سن۔ خصوصاً طوائف نوں اس ماحول وچ وڈی اہمیت حاصل سی۔ چنانچہ ماحول دے اثرات شاعری اُتے وی پئے جس دی وجہ توں بقول ڈاکٹر ابوللیث صدیقی جذبات دی پاکیزگی تے بیان دی متانت جو دہلوی شاعری دا امتیازی نشان سی ایتھے عنقا ہو گئی۔ اس دی جگہ اک نویں فن نے لے لی جس دا ناں معاملہ بندی اے۔ جس وچ عاشق تے معشوق دے درمیان پیش آنے والے واقعات پردہ دراں، نوں کھول کر بیان کیتا جاندا اے۔ اگرچہ ایسے اشعار خال خال دہلوی شعراءکے ہاں وی موجود نیں تے ایہ بات وی درست اے کہ اس فن وچ جرات پیش پیش سن جو دلی توں آئے سن۔ لیکن لکھنؤ دا ماحول انہاں نوں بوہت راس آیا۔ چنانچہ انہاں دے نال لکھنؤ دے ہور شعراءنے جی بھر کر اپنے پست جذبات نوں نظم کیتا۔ انہاں دی گل افشانی دے چند نمونے ملاحظہ ہو ،
کھولیے شوق سے بند انگیا کے
لیٹ کر ساتھ نہ شرمائیے آپ
کل وقت راز اپنے سے کہتا تھا وہ یہ بات
جرات کے یہاں رات جو مہمان گئے ہم
کیاجانیے کمبخت نے کیا ہم پہ کیا سحر
جو با ت نہ تھی ماننے کی مان گئے ہم
کچھ اشارہ جوکیا ہم نے ملاقات کے وقت
ٹال کر کہنے لگا دن ہے ابھی رات کے وقت
منہ گال پہ رکھنے سے خفا ہوتے ہو ناحق
مس کرنے سے قراں کی فضیلت نہیں جاتی
تلخ بادام کا منہ میں میرے آتا ہے مزہ
چشم کا بوسہ جو وہ ہو کے خفا دیتا ہے
رعایت لفظی:۔[سودھو]
دبستان لکھنؤ دی اک تے خصوصیت رعایت لفظی دسی جاندی اے اس پہلو دا ذکر کر دے ہوئے ڈاکٹر خواجہ محمد ذکریا لکھدے نیں۔
” لکھنؤ دا معاشرہ خوش مزاج، مجلس آراءاور فارغ البال لوگاں دا معاشرہ سی۔ مجلس زندگی دی جان لفظی رعایتاں ہُندی نیں۔ مجلاں وچ مقبول اوہی لوک ہُندے نیں جنہاں زبان اُتے پوری قدرت ہو تے لفظ دا لفظ توں تعلق تے لفظ دا معنی توں رشتہ پوری طرح سمجھتے ہوں۔ لفظی رعایتاں محفل وچ تفریح دا ذریعہ ہُندی نیں تے طنز نوں گوارا بناندی نیں۔
لکھنؤ وچ لفظی رعایتاں دا از حد شوق سی۔ خواص و عوام دوناں اس دے بوہت شائق سن۔ روساءاور امراءتک بندیاں کرنے والیاں نوں باقاعدہ ملازم رکھیا کر دے سن۔ انہاں ای وجہاں دی بناءپر لکھنوی شاعری وچ رعایت لفظی دی بہتات اے تے لفظی رعایتاں اکثر مفہو م اُتے غالب آجاندی نیں۔ بلکہ بعض اوقات محض لفظی رعایت نوں منظوم کرنے دے لئی شعر کہیا جادا سی۔ مثال دے طور اُتے
ہندو پسر کے عشق کا کشتہ ہوں باغباں
لالہ کا پھول رکھنا امانت کی گور پر
غسل کرلے یہیں دریا میں نہانے کو نہ جا
مچھلیاں لپٹیں گی اے یار تیر ے بازوسے
وصل کی شب پلنگ کے اوپر
مثل چیتے کے وہ مچلتے ہیں
قبر کے اوپر لگایا نیم کا اس نے درخت
بعد مرنے کے میری توقیر آدھی رہ گئی
طویل غزلاں:۔[سودھو]
لکھنوی شاعری دی اک تے نمایاں بات طویل غزلاں نیں۔ اگرچہ اس وچ شبہ نئیں کہ ابتداءجرات مصحفی نے دی جو دلی دبستا ن توں تعلق رکھدے سن۔ جو دلی دی تباہی دے بعد لکھنؤ جا بسے سن۔ لیکن لکھنوی شعراءنے اس نوں زیادہ پھیلایا تے ودھایا تے اکثر لکھنوی شعراءکے ہاں طویل غزلاں بلکہ دو غزلہ تے سہ غزلہ دے نمونے ملدے نیں۔ اس دا سبب ایہ دسیا جاندا اے۔ کہ لکھنؤ دے اس دور وچ پرگوئی تے بدیہہ گوئی نوں فن قرار دے دتا گیا سی۔ نیز لوک قافیہ پیمائی نوں عیب نئیں سمجھدے سن۔ اس لئی طویل غزلاں وی لکھی جانے لگاں چنانچہ ٥٢۔٠٣١ اشعار اُتے مشتمل غزلاں تو اکثر ملدی نیں۔ بلکہ بقول ڈاکٹر خواجہ زکریا بعض اوقات اس توں وی زیادہ طویل غزلاں وی لکھی جاندی سن۔
قافیہ پیمائی:۔[سودھو]
طویل غزل توں غزل نوں فائدے دی بجائے ایہ نقصان ہویا کہ بھرتی دے اشعار غزل وچ کثرت توں شامل ہونے لگے۔ شعراءنے زور کلام دکھانے دے لئی لمبی ردیفاں اختیار کرنی شروع کر دتیاں جس توں اردو غزل وچ غیر مستعمل قافیاں تے بے میل ردیفاں دا رواج شروع ہویا۔ معمولی قافیاں تے ردیفاں نوں حقارت دی نظر توں دیکھیا جا نے لگیا۔ اس نے قافیہ پیمائی دا رواج شروع ہویا۔ ذیل وچ بے میل ردیفاں توں قافیاں دی چند مثالاں درج نیں۔
انتہائی لاغری سے جب نظرآیا نہ میں
ہنس کر کہنے لگے بستر کو جھاڑا چاہیے
فوج لڑکوں کی جڑے کے وں نہ تڑا تڑ پتھر
ایسے خبطی کو جو کھائے ہے کڑا کڑ پتھر
لگی غلیل سے ابرو کی، دل کے داغ کو چوٹ
پر ایسے ہی کہ لگے تڑ سے جیسے زا غ کو چوٹ
بات طویل غزلاں تے، بے میل ردیفاں تے قافیاں تک ای محدود نئیں رہی بلکہ شعراءلکھنو نے اپنی قادر الکلامی تے استادی دا ثبوت دینے دے لئی سنگلاخ زمیناں وچ وی طبع آزمائی دی۔
پیچ دار تشبیہ تے استعارے دا استعمال:۔[سودھو]
اگرچہ تشبیہ تے استعارے دا استعمال ہر شاعر کردا اے لیکن ایہ چیز اس وقت چنگی معلوم ہُندی اے جدوں حد اعتدال دے اندر ہو۔ شعراءدلی دے ہاں وی اس دا استعمال ہویا لیکن لکھنؤ والیاں نے اپنی رنگین مزاجی دی بدولت تشبیہاں دا خوب استعمال کیتا تے تے انہاں وچ بوہت اضافہ کیتا۔ محسن کاکوروی، میرانیس، نسیم، دبیر، نے پرکیف، عالمانہ تے خوبصورت تشبیہاں برتی نیں لیکن اس دے نال نال کئی شعراءصرف تشبیہ برائے تشبیہ وی لے آئے نیں جس توں کلام بے لطف تے بے مزہ ہو جاندا اے۔
سبزہ ہے کنارے آب جو پر
یاخضر ہے مستعد وضو پر
محو تکبر فاختہ ہے
قد و قامت سر و دلربا ہے
کیاری ہر ایک اعتکاف میں ہے
اور آب رواں طواف میں ہے
ساقی کی مست آنکھ پہ دل ٹوٹ جاتے ہیں
شیشے جھکے ہوئے ہیں پیالوں کے سامنے
آگیا وہ شجر حسن نظر جب ہم کو
بوسے لے کے لب شریں کے چھوراے توڑے
مستی میں زلف یارکی جب لہر اگی
بوتل کا منہ ہمیں دہن مار ہو گیا
نسائیت:۔[سودھو]
ڈاکٹر ابوللیث صدیقی نے لکھنوی دبستان دی شاعری کاایک اہم عنصر نسائیت دسیا اے۔ ڈاکٹر صاحب لکھدے نیں کہ ہر زمامے ہر قصہ تے ہر زبان وچ عورت شاعری دا وڈا اہم موضوع رہیا اے۔ لیکن لکھنؤ دی سوسائٹی وچ عورت نوں اہم مقام حاصل ہو گیا سی۔ اس نے ادب اُتے وی گہرا اثرا پایا۔ اگر ایہ عورتاں پاک دامن تے عفت ماب ہوتاں تو سوسائٹی تے ادب دناں اُتے انہاں دا صحت مند اثر پیندا لیکن ایہ عورتاں بازاری سن۔ جو صرف نفس حیوانی نوں مسسل کردتی سن۔ جدونکہ دوسری طرف عیش و عشرت تے فراغت نے مرداں نوں مردانہ خصائل توں محروم کرکے انہاں دے مردانہ جذبات و خیالات نوں کمزور کر دتا سی۔ جس دا نتیجہ ایہ ہویا کہ مرداں دے جذبات خیالات تے زبان اُتے نسائیت غالب آگئی۔ چنانچہ ریختہ دے جواب وچ ریختی تصنیف ہوئی۔ اس دا سہرا عام طور اُتے سعادت جاں ر خان رنگین دے سر باندھا جاندا اے۔ رنگین دے بعد انشاءاور دوسرے شعراءنے وی اسنوں پروان چڑھایا۔ انہاں شعراءکے ہاں ریختی دے جو نمونے ملدے نیں انہاں وچ عورتاں دے فاحشانہ جذبات نوں انہاں دے خاص محاوراں وچ جس طرح انہاں لوگاں نے نظم کیتا اے اوہ لکھنؤ دی شاعری تے سوسائٹی دے دامن اُتے نہ مٹنے والا داغ بن کر رہ گیا اے۔
سوز و گداز:۔[سودھو]
اس ساری بحث توں ہر گز ایہ مقصود نئیں کہ لکھنوی شعراءکے ہاں اعلی درجے دی ایسی شاعری موجود نئیں جو انہاں دے سوز و گداز جذبات تے احساسات تے واردات قلبیہ دی ترجمان ہو۔ تمام نقاداں نے اس بات دی تائید دی اے بلکہ عذلیب شادنی جنہاں نے لکھنوی شاعری دے خراب پہلوئاں نوں تفصیل دے نال نمایاں کرکے پیش کیتا اے اوہ وی تسلیم کر دے نیں کہ شعرائے لکھنوکے ہاں ایسے اشعار دی کمی نئیں جو پڑھنے والے دے دل اُتے گہرااثر چھڈتے نیں۔ ایسے نمونے ناسخ تے آتش دے علاوہ امانت تے رند وغیرہ دے ہاں سب توں زیادہ ملدے نیں۔ ایتھے اس بات دے ثبوت وچ مختلف شعراءکا کلام توں کچھ مثالاں
رشک سے نام نہیں لیتے کہ سن لے نہ کوئی
دل ہی دل میں اسے ہم یاد کیا کرتے ہیں
تاب سننے کی نہیں بہر خدا خاموش ہو
ٹکڑے ہوتا ہے جگر ناسخ تیری فریاد سے
آئے بھی لو گ بیٹھے بھی اٹھ بھی کھڑ ے ہوئے
میں جاءہی ڈھونڈتا تیری محفل میں رہ گیا
کسی نے مول نے پوچھا دل شکستہ کا
کوئی خرید کے ٹوٹا پیالہ کیا کرتا
بتوں کے عشق میں کیا جی کو اضطراب دیا
یہ دل دیا کہ خدا نے مجھے عذاب دیا
دل نے شب فرقت میں کیا ساتھ دیا میرا
مونس اسے کہتے ہیں غم خوار اسے کہتے
آعندلیب مل کے کریں آہ و زاریاں
تو ہائے گل پکار میں چلائوں ہائے دل
ہم اسیروں کو قفس میں بھی ذرا چین نہیں
روز دھڑکا ہے کہ اب کون رہا ہوتا ہے
حرم کو اس لیے اٹھ کر نہ بتکدے سے گئے
خدا کہے گا کہ جور بتاں اٹھا نہ سکا
مجموعی جائزہ:۔[سودھو]
اردو ادب وچ دوناں دبستاناں دی اپنے حوالے توں اک خاص اہمیت اے۔ دبستان لکھنؤ نے موضوعات دی بجائے زبان دے حوالے توں اردو ادب دی بوہت خدمت دی تے ناسخ دی اصلاح زبان دی تحریک نے اردو زبان نوں قواعد و ضوابط دے حوالے توں بوہت زیادہ ترقی دی۔ جدونکہ دبستان ِ لکھنؤ دا اثر دہلی دے آخری دور دے شعراءغالب، مومن، ذوق اُتے وی نمایاں اے۔