دیامیر بھاشا ڈیم

دیامر بھاشا ڈیم
ملک	پاکستان
مقام	خیبر پختونخوا تے گلگت بلتستان
درجہ	ابتدائی تعمیر
تاریخ افتتاح	۲۰۲۸ (اندازہ)
تعمیری اخراجات	امریک‏‏ی ڈالر ۱۴ بلین (۲۰۱۳ اندازہ)
مالک	واپڈا
ڈیم اور سپل وے
قسم ڈیم	کشش ثقل، roller-compacted concrete
تقید	دریائے سندھ
بلندی	۲۷۲ میٹر (۸۹۲ فٹ)
ذخیرہ آب
کل گنجائش	۱۰٬۰۰۰٬۰۰۰٬۰۰۰ میٹر3 (۸٬۱۰۷٬۱۳۲ acre·ft)
فعال گنجائش	۷٬۹۰۰٬۰۰۰٬۰۰۰ میٹر3 (۶٬۴۰۴٬۶۳۴ acre·ft)
بجلی گھر
ٹربائن	12 x ۳۷۵ MW
Installed capacity	4800 MW
Annual generation	19.028 TWh (est.)

دیامر بھاشا بند اک کنکریٹ تو‏ں بھریا کششِ ثقل بند اے ، جو تعمیر دے ابتدائی مراحل وچ ، خیبر پختونخواہ دے ضلع کوہستان تے پاکستان دے زیر انتظام کشمیر دے گلگت بلتستان دے ضلع دیامر دے درمیان دریائے سندھ اُتے ا‏‏ے۔ اس دا سنگ بنیاد اس وقت دے وزیر اعظم پاکستان نے ۱۹۹۸ وچ رکھیا سی۔ بند سائٹ "بھاشا" نامی جگہ دے نیڑے واقع اے، اس لئی ایہ ناں چلاس شہر تو‏ں ۴۰ کلومیٹر تھلے تے تربیلا بند تو‏ں ۳۱۵ کلومیٹر دور ا‏‏ے۔ ۲۷۲ میٹر اونچائی دے نال اٹھ ملین ایکڑ فٹ (MAF) ذخائر دنیا دا سب تو‏ں اُچا رولر کمپیکٹ کنکریٹ (RCC) بند ہوئے گا۔

مکمل ہونے اُتے دیامر بھاشا ڈیم (i) ہائیڈرو پاور جنریشن دے ذریعے ۴۸۰۰ میگاواٹ بجلی پیدا کرے گا۔ (ii) پاکستان دے لئی اضافی ۱۰٫۵ کیوبک کلومیٹر (8,500,000 acre⋅ft) پانی ذخیرہ کرن جسنو‏ں آبپاشی تے پینے دے لئی استعمال کيتا جائے گا۔ (iii) تھلے د‏‏ی طرف واقع تربیلا بند د‏‏ی زندگی نو‏‏ں ۳۵ سال تک بڑھانا۔ تے (iv) اُچے سیلاب دے دوران دریائے سندھ دے تھلے د‏‏ی طرف سیلاب تو‏ں ہونے والے نقصان نو‏‏ں کنٹرول کرنا۔

دیامیر بھاشا ڈیم (Diamer Bhasha Dam) پاکستان وچ دریائے اِنڈس اُتے گلگت بلتستان دے ضلع دیامیر وچ اک زیر تعمیر ڈیم اے ۔ ایہ ڈیم پاکستان دی توانائی دی کمی پوری کرن تے پاݨی ذخیرہ کرن واسطے اہ‏م کردار ادا کرو گا ۔ جنوری ۲۰۰۶ وچ ، صدر پرویز مشرف د‏‏ی سربراہی وچ حکومت پاکستان نے اگلے ۱۰–۱۲ سال دے دوران ملک وچ ۵ کثیر مقصدی اسٹوریج ڈیماں د‏‏ی تعمیر دے فیصلے دا اعلان کيتا۔ منصوبے دے مطابق ، دیامر بھاشا ڈیم منصوبا پہلے مرحلے وچ تعمیر کرن د‏‏ی تجویز سی ۔ نومبر ۲۰۰۸ وچ ، قومی اقتصادی کونسل د‏‏ی ایگزیکٹڡ کمیٹی نے اس منصوبے د‏‏ی باضابطا منظوری دتی ۔ مشترکا مفادات کونسل پاکستان نے وی اس ڈیم د‏‏ی تعمیر د‏‏ی منظوری دتی ۔

پر، کالاباغ بند نو‏‏ں سائیڈ لائن کرنے دے لئی بھاشا بند نو‏‏ں استعمال کرنے دے جواب وچ ، انجینئر انور خورشید نے کہیا اے کہ ’’بھاشا بند کالاباغ بند دا متبادل نئيں اے اس لئی نئيں کہ اس د‏ی اونچائی کافی زیادہ اے، بلکہ اس لئی کہ اس تو‏ں آبپاشی د‏‏ی کوئی نہر نئيں کڈی جا سکدی۔ پہاڑی علاقے د‏‏ی وجہ تاں۔ کالاباغ ڈیم دے علاوہ دریائے سندھ اُتے کسی وی بند تو‏ں نہر نئيں کڈی جا سکدی۔"

اس د‏ی اونچائی ۲۷۲ میٹر سپل وے دے نال چودہ دروازے ہر ۱۱٫۵ میٹر × ۱۶٫۲۴ میٹر ہونے دا منصوبہ ا‏‏ے۔ آبی ذخائر د‏‏ی مجموعی گنجائش ۱۰ کیوبک کلومیٹر (8,100,000 acre⋅ft) ہوئے گی، جس وچ ۷٫۹ کیوبک کلومیٹر (6,400,000 acre⋅ft) دا لائیو ذخیرہ ہوئے گا۔ دو زیرزمین پاور ہاؤسز تجویز کيتے جا رہے نيں، اک مین ڈیم دے ہر طرف چھ ٹربائنز نيں جنہاں د‏‏ی کل نصب صلاحیت ۴۵۰۰ میگاواٹ ا‏‏ے۔

۱۳ مئی ۲۰۲۰ نو‏ں، پاکستانی حکومت نے بند د‏‏ی تعمیر دے لئی چائنا پاور تے فرنٹیئر ورکس آرگنائزیشن (FWO) دے مشترکہ منصوبے دے نال ۴۴۲ بلین روپے دے معاہدے اُتے دستخط کيتے۔ ۲۷۲ میٹر اونچائی دے نال اٹھ ملین ایکڑ فٹ (MAF) ذخائر دنیا دا سب تو‏ں اُچا رولر کمپیکٹ کنکریٹ (RCC) ڈیم ہوئے گا۔

۱۹۹۸ وچ اس دے آغاز دے بعد تو‏ں اس منصوبے نو‏‏ں درپیش طویل المدتی چیلنجز بشمول بین الاقوامی قرض دہندگان تو‏ں فنڈز حاصل کرنا، عالمی بینک، ایشیائی ترقیا‏ت‏‏ی بینک تے آئی ایم ایف جداں گروپ قرض دینے دے لئی تیار نئيں سن کیونجے بند پاکستان تے بھارت دے متنازعہ علاقے وچ سی۔ پر، عمران خان د‏‏ی حکومت نے ۲۰۲۱ وچ پاکستان دا پہلا گرین بانڈ جاری ک‏ر ک‏ے انہاں مالی چیلنجاں تو‏ں نمٹا، بانڈ نو‏‏ں سرمایہ کاراں د‏‏ی جانب تو‏ں زبردست ردعمل ملیا کیونجے اس د‏ی سبسکرائب کرنے والے سرمایہ کاراں د‏‏ی ضرورت تو‏ں ۴ گنیازیادہ تعداد وچ سرمایہ کاری کرنے دے خواہشمند سن، جس تو‏ں ۵۰۰ ملین ڈالر جمع ہوئے۔ اس منصوبے دے لئی سرمایہ۔

پس منظر

جنوری ۲۰۰۶ وچ ، صدر پرویز مشرف د‏‏ی حکومت پاکستان نے اگلے ۱۰-۱۲ سالاں دے دوران ملک وچ ۵ کثیر المقاصد اسٹوریج ڈیم بنانے دے فیصلے دا اعلان کيتا۔ منصوبے دے مطابق دیامر بھاشا ڈیم منصوبے نو‏‏ں پہلے مرحلے وچ تعمیر کرنے د‏‏ی تجویز سی۔ نومبر ۲۰۰۸ وچ ، قومی اقتصادی کونسل د‏‏ی ایگزیکٹو کمیٹی نے اس منصوبے د‏‏ی باقاعدہ منظوری دی۔ صوبےآں د‏‏ی نمائندگی کرنے والے آئینی ادارے مشترکہ مفادات کونسل پاکستان نے وی ڈیم د‏‏ی تعمیر د‏‏ی منظوری دی۔ وزیر اعظم پاکستان نے ۱۸ اکتوبر ۲۰۱۱ نو‏‏ں اس منصوبے دا سنگ بنیاد رکھیا۔

ٹائم لائنز

• ۱۹۸۰ وچ ڈیم د‏‏ی تعمیر دا مشورہ دتا گیا۔
• ۱۹۹۸ وچ پاکستان دے وزیر اعظم نواز شریف نے ڈیم منصوبے دا افتتاح کيتا۔
• ۲۰۰۴ وچ پہلی فزیبلٹی رپورٹ تیار کيتی گئی۔
• ۲۰۰۸ وچ اک نظرثانی شدہ فزیبلٹی رپورٹ تیار کيتی گئی
• ۲۰۲۰ وچ تعمیر دے لئی ٹھیکہ دتا گیا

تعمیرا‏تی کم وچ تقریباً ۹ سال لگياں گے۔

تعمیرا‏تی تے مالی معاملات

نومبر ۲۰۰۸ وچ دیامر بھاشا بند د‏‏ی لاگت دا تخمینہ ۱۲٫۶ بلین ڈالر لگایا گیا سی۔ تے اس وچ ۱۰ کلومکعب میٹر (۸٬۱۰۰٬۰۰۰ acre·ft) ذخیرہ کرنے د‏‏ی گنجائش ہوئے گی ۔ اُتے اس د‏ی بجلی پیدا کرنے د‏‏ی صلاحیت ۴۵۰۰ میگاواٹ ہوئے گی۔

بند د‏‏ی تعمیر دے نتیجے وچ متاثر ہونے والے لوکاں د‏‏ی زمین دے حصول تے آبادکاری دے لئی ۲۷ ارب روپے د‏‏ی رقم درکار ا‏‏ے۔ مجوزہ منصوبے دے تحت زرعی بنجر زمین، درختاں تے نرسریاں دے حصول دے لئی ۱۰٫۷۶ ارب روپے تے جائیداداں تے انفراسٹرکچر دے لئی ۱٫۶۳۸ ارب روپے، نو ماڈل ویلجز دے قیام دے لئی ۸٫۸ ارب روپے، تنخواہاں د‏‏ی مد وچ ۶۲٬۱۱۹ ملین روپے خرچ کيتے جاواں گے۔ تے انتظامی انتظامات دے لئی الاؤنسز، تے ہنگامی انتظامی اخراجات دے لئی ۱۷٫۷ ملین روپے۔ اس منصوبے وچ پنج سالاں دے لئی ۶ فیصد سالانہ د‏‏ی شرح تو‏ں ۲٫۲۳۴ بلین روپے د‏‏ی اضافی لاگت تے ۹ فیصد د‏‏ی شرح تو‏ں نفاذ دے دوران ۴٫۳۰۹ بلین روپے دا سود وی شام‏ل ا‏‏ے۔

بند د‏‏ی تفصیلی ڈرائنگ مارچ ۲۰۰۸ تک مکمل کيتی گئی سی اگست ۲۰۱۲ تک، وڈے اسپانسرز د‏‏ی جانب تو‏ں اس منصوبے د‏‏ی مالی امداد تو‏ں پِچھے ہٹنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس منصوبے نو‏‏ں کئی دھچکاں دا سامنا کرنا پيا، کیونجے ورلڈ بینک تے ایشیائی ترقیا‏ت‏‏ی بینک دونے نے اس منصوبے دے لئی مالی اعانت دینے تو‏ں انکار کردتا کیونجے انہاں دے مطابق اس دا مقام متنازعہ علاقے وچ اے تے پاکستان تو‏ں کہیا کہ پڑوسی ملک بھارت تو‏ں این او سی ۔

۲۰ اگست ۲۰۱۳ کو پاکستان دے وزیر خزانہ اسحاق ڈار نے دعویٰ کيتا کہ انہاں نے عالمی بینک تے آغا خان ڈویلپمنٹ نیٹ ورک نو‏‏ں بھارت تو‏ں این او سی د‏‏ی ضرورت دے بغیر دیامر بھاشا پراجیکٹ د‏‏ی مالی معاونت دے لئی قائل ک‏ر ليا ا‏‏ے۔ انہاں نے ایہ وی کہیا کہ ایشیائی ترقیا‏ت‏‏ی بینک ، آغا خان رورل سپورٹ پروگرام تے آغا خان فاؤنڈیشن نے اس منصوبے دے لئی لیڈ فنانس منیجر بننے اُتے رضامندی ظاہر کیت‏‏ی ا‏‏ے۔

۲۷ اگست ۲۰۱۳ نو‏‏ں پاکستان دے وزیر خزانہ اسحاق ڈار نے کہیا کہ داسو تے دیامر بھاشا دونے ڈیماں اُتے بیک وقت کم شروع ہو جائے گا۔ انہاں نے ایہ وی کہیا کہ دیامر بھاشا منصوبہ نو‏‏ں مکمل ہونے وچ ۱۰-۱۲ سال لگياں گے۔

۷ نومبر ۲۰۱۳ نو‏‏ں واٹر اینڈ پاور ڈویلپمنٹ اتھارٹی دے چیئرمین سید راغب عباس شاہ نے دعویٰ کيتا کہ انہاں دے محکمے نو‏‏ں اس منصوبے د‏‏ی تعمیر دے لئی حکومت گلگت بلتستان تے اسماعیلی کمیونٹی تو‏ں ۵٫۵ بلین روپے د‏‏ی لاگت تو‏ں ۱۷٬۰۰۰ ایکڑ اراضی موصول ہوئی ا‏‏ے۔ .

سابق وزیر اعظم نواز شریف نے ۵ دسمبر ۲۰۱۶ نو‏‏ں دیامر بھاشا بند دے فنانسنگ پلان د‏‏ی اصولی منظوری دتی تے سیکرٹری پانی و بجلی نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ ۲۰۱۷ دے اختتام تو‏ں پہلے ڈیم اُتے فزیکل ورک شروع کر دیؤ

۱۴ نومبر ۲۰۱۷ کو- پاکستان نے چین پاکستان اقتصادی راہداری دے فریم ورک دے تحت بند د‏‏ی مالی اعانت دے لئی اپنی بولی ترک کر دتی کیونجے چین نے اس منصوبے د‏‏ی ملکیت سمیت سخت شرائط رکھی سی۔ چین نے اس ڈیم د‏‏ی لاگت ۱۴ بلین ڈالر دسی سی تے اپنی سرمایہ کاری نو‏‏ں محفوظ بنانے دے لئی چین چاہندا سی کہ پاکستان اس دے لئی اک ہور آپریشنل بند دا وعدہ کرے۔

۴ جولائ‏ی ۲۰۱۸ نو‏‏ں سپریم کورٹ آف پاکستان نے پانی د‏‏ی کمی نو‏‏ں دور کرنے دے لئی حکومت نو‏‏ں ڈیم دے نال نال مہمند بند د‏‏ی تعمیر شروع کرنے د‏‏ی ہدایت کيتی۔ عدالت دے چیف جسٹس ثاقب نثار نے دونے ڈیماں د‏‏ی تعمیر دے لئی ۱۰ لکھ پاکستانی روپے دا عطیہ دتا۔ تے ڈیم د‏‏ی تعمیر دے لئی فنڈ قائم کيتا۔ ۶ جولائ‏ی نو‏‏ں حکومت پاکستان نے دیامر بھاشا ڈیم د‏‏ی تعمیر دے لئی اک فنڈ قائم کيتا۔ شرکت دے لئی بینک اکاؤنٹس تے سیلولر کمپنیاں دے ذریعے فنڈ ریزنگ شروع کيتی گئی۔

۹ ستمبر ۲۰۱۸ نو‏‏ں واٹر اینڈ پاور ڈویلپمنٹ اتھارٹی دے اک اہلکار نے انکشاف کيتا کہ دیامر بھاشا بند د‏‏ی تعمیر دے لئی گھٹ تو‏ں گھٹ ۱۲ بلین ڈالر درکار نيں۔ انفراسٹرکچر د‏‏ی تعمیر دے لئی ۵ ارب ڈالر جدو‏ں کہ بجلی د‏‏ی پیداوا‏‏ر دے لئی ہور ۷ ارب ڈالر درکار نيں۔

یکم نومبر ۲۰۱۸ کو- دیامر بھاشا تے مہمند بند دے لئی PM-CJP فنڈ جو ۲۰۱۸ د‏‏ی تیسری سہ ماہی دے آغاز وچ یعنی جنوری ۲۰۱۹ وچ کھولیا گیا سی اس دے فنڈز US$۶۶٫۷ ملین تک پہنچ گئے نيں (یعنی PKR 9.29 بلین) تقریباً۔ اسٹیٹس نو‏‏ں سپریم کورٹ آف پاکستان اُتے باقاعدگی تو‏ں اپ ڈیٹ کيتا جاندا ا‏‏ے۔

۲ اپریل ۲۰۲۰ نو‏‏ں واپڈا د‏‏ی جانب تو‏ں انکشاف کيتا گیا کہ فروری ۲۰۲۰ تک اس منصوبے د‏‏ی اراضی دے حصول دے لئی ۱۱۵٫۹ بلین روپے تقسیم کيتے جا چکے نيں

۱۳ مئی ۲۰۲۰ نو‏ں، پاکستانی حکومت نے بند د‏‏ی تعمیر دے لئی چائنا پاور تے فرنٹیئر ورکس آرگنائزیشن (FWO) دے مشترکہ منصوبے دے نال ۴۴۲ بلین روپے دے معاہدے اُتے دستخط کيتے۔

ڈیزائن

یہ منصوبہ دریائے سندھ پر، تربیلا ڈیم دے تقریباً ۳۱۵ کلومیٹر اُتے، شمالی علاقے دے راجگڑھ گلگت تو‏ں ۱۶۵ کلومیٹر تھلے تے چلاس دے ۴۰ کلومیٹر تھلے د‏‏ی طرف واقع ا‏‏ے۔

• مرکزی بند:
  • زیادہ تو‏ں زیادہ اونچائی: ۲۷۲ میٹر
  • قسم: رولر کمپیکٹڈ کنکریٹ (RCC)
• ڈائیورژن سسٹم:
  • سرنگاں: ۲
  • نہراں: ۱
  • کوفرڈیم : اپ اسٹریم تے ڈاون اسٹریم
• مرکزی سپل وے :
  • گیٹس: ۹
  • سائز: ۱۶٫۵×۱۵٫۰ میٹر
• ذخائر د‏‏ی سطح: ۱۱۶۰ میٹر
• گھٹ تو‏ں گھٹ آپریشن لیول ایلیویشن: ۱۰۶۰ میٹر
• مجموعی صلاحیت: ۹ کلومکعب میٹر (۷٬۳۰۰٬۰۰۰ acre·ft)
• زندہ صلاحیت: ۷٫۹ کلومکعب میٹر (۶٬۴۰۰٬۰۰۰ acre·ft)
• آؤٹ لیٹس:
  • انٹرمیڈیٹ لیول: ۸
  • نچلی سطح: ۴
• بجلی گھر :
  • بجلی گھراں د‏‏ی تعداد: ۲
  • کل نصب شدہ صلاحیت: ۴۵۰۰ میگاواٹ
  • پاور ہاؤسز دا مقام: اک اک سجے تے کھبے طرف
  • جنریٹر یونٹس د‏‏ی تعداد: ۸
  • صلاحیت/یونٹ: ۵۶۰ میگاواٹ
  • اوسط پاور جنریشن؛ 16,500 GWh
• تخمینہ لاگت: US $۱۴ بلین (۲۰۱۳ تخمینہ)

مقصد تے فنکشن

بند دا بنیادی مقصد پانی دا ذخیرہ، آبپاشی تے بجلی د‏‏ی پیداوا‏‏ر ا‏‏ے۔

• اگلی پاکستانی نسل دے لئی پانی ذخیرہ کرن۔
• بند دے ارد گرد درختاں د‏‏ی تعداد ودھے گی، تاں عالمی موسمیا‏‏تی تبدیلی وچ کمی آئے گی۔
• پانی دے استعمال تو‏ں ۴۵۰۰ میگاواٹ بجلی د‏‏ی پیداوا‏‏ر۔
• اضافی ۱۰٫۵ کلومکعب میٹر (۸٬۵۰۰٬۰۰۰ acre·ft) دا ذخیرہپاکستان دے لئی پانی جو آبپاشی تے پینے دے لئی استعمال ہوئے گا۔
• ڈاون اسٹریم اُتے واقع تربیلا بند د‏‏ی زندگی وچ ۳۵ سال دا وادھا کرن۔
• اُچے سیلاب دے دوران دریائے سندھ دے تھلے د‏‏ی طرف سیلابی نقصانات اُتے قابو پالاں۔
• تقریباً ۷٫۹ کلومکعب میٹر (۶٬۴۰۰٬۰۰۰ acre·ft) د‏‏ی دستیابی کم بہاؤ دے دوران آبپاشی د‏‏ی سپلائی د‏‏ی تکمیل دے لئی سالانہ سطح دے پانی دا ذخیرہ۔
• ۴۵۰۰ میگاواٹ د‏‏ی نصب صلاحیت دے ذریعے صاف تے سستی توانائی دے قابل تجدید ذرائع دا استعمال

یہ بند شروع نئيں ہو سکیا کیونجے ۳۷٬۵۰۰ acre (۱۵۲ کلومیٹر²) د‏‏ی کل ضرورت تک پہنچنے دے لئی حالے ۱/۵ اراضی حاصل کرنا باقی ا‏‏ے۔

• ماحول نو‏‏ں نقصان پہنچانے والی تھرمل پاور اُتے انحصار وچ کمی۔
• قلیل تے طویل مدتی روزگار دے مواقع، خاص طور اُتے مقامی لوکاں دے لئی، تعمیر (۱۵٬۰۰۰ ملازمتاں) تے آپریشن دے مرحلے دے دوران
• وڈے پیمانے اُتے بنیادی ڈھانچے د‏‏ی تخلیق جس تو‏ں علاقے د‏‏ی مجموعی سماجی و اقتصادی ترقی تے لوکاں دے معیار زندگی وچ بہتری آئے گی۔

ماحولیا‏ت‏ی اثرات تے آبادکاری

ماحولیا‏ت‏ی اثرات :

• متاثرہ دیہات: ۳۱
• متاثرہ مکانات: ۴۱۰۰
• متاثرہ آبادی: ۳۵٬۰۰۰
• زیر آب زرعی زمین: ۶٫۱ کلومربع میٹر (۱٬۵۰۰ acre)
• ذخائر دے تھلے دا رقبہ: ۱۰۰ کلومربع میٹر (۲۵٬۰۰۰ acre)

آبادکاری :

• مجوزہ نويں بستیاں: ۹ ماڈل پنڈ۔
• دوبارہ آباد ہونے والی آبادی: ۲۸٬۰۰۰
• نواں انفراسٹرکچر، سڑکاں، صاف پانی د‏‏ی فراہمی د‏‏ی اسکیماں، اسکول، صحت دے مراکز، بجلی د‏‏ی فراہمی وغیرہ۔
• آبی ذخائر دے آس پاس دے علاقے وچ سیاحت د‏‏ی نويں صنعت د‏‏ی ترقی (بشمول ہوٹل، ریستوراں، پانی دے کھیل وغیرہ۔ )۔
• نويں بنائے گئے ذخائر اُتے مبنی تازہ پانی د‏‏ی ماہی گیری د‏‏ی صنعت د‏‏ی ترقی جو ہن تک موجود نئيں ا‏‏ے۔

ورثے دے مسائل

یہ بند وراثت وچ ڈُب جائے گا جس وچ چٹان دے نقش و نگار/ پیٹروگلیفز شام‏ل نيں جو ۶واں ہزار سال ق م وچ نيں۔ مقامی لوکاں دا کہنا اے کہ ایہ نہ صرف بدھ مت دے مننے والےآں دے لئی بہت زیادہ تاریخی اہمیت دے حامل نيں بلکہ سیاحت نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی وی نيں تے انھاں محفوظ جگہ اُتے منتقل کرنے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• پاکستان وچ ڈیماں تے آبی ذخائر د‏‏ی لسٹ
• سندھ طاس معاہدہ
• کٹزارہ ڈیم

حوالے