رامگڑھ قلعہ تے میر منو

جدوں سنگھاں نوں سنگھ ہی مارے۔ کی کرنگے سنگھ وچارے۔۔

اکال تخت امرتسر وچ سنگھاں دے اکٹھ نے ہرمندر صاحب دے درشناں لئی آئے سنگھاں نوں پناہ دین لئی رام سر سروور دے نیڑے قلعہ بناؤن دا فیصلہ کیتا۔ آپے ہی مٹی اتے اٹاں دی چنائی کرکے سن 1748 ء وچ قلعہ تیار کرکے گھاہ اتے انّ دا بھنڈار اکٹھا کرکے 500 سنگھ قلعے وچ رہن لگ پئے۔ قلعے دے نیڑے سنگھ کھیتی کردے سن، اس زمین دا ناں رام رونی اتے قلعے دا ناں رامگڑھ پے گیا۔

صوبیدار میر منو نے سنگھاں نوں ختم کرن لئی گشتی فوج چاڑھ دتی اتے پہاڑی راجیاں نوں لکھ بھیجیا کہ اپنے دیس وچ سنگھاں نوں وڑن نہیں دینا، کوئی سنگھ مل جائے قید کرکے میرے کول بھیج دیو۔ پھڑے گئے سنگھ لاہور دے نکھاس چوک وچ قتل کر دتے جاندے سن۔

میر منو دا پچھوکڑ-احمد شاہ ابدالی نے سن 1748 ء نوں دوجے حملے وچ لاہور دے صوبیدار شاہ نواز (زکریا خان دا پتر) نوں ہرا کے دلی ول چالے پا دتے۔ ابدالی دے آؤن دی خبر سن کے دلی دے بادشاہ احمد شاہ (محمد شاہ رنگیلے دا بیٹا) نے وزیر قمر الدین نوں فوج دے کے دلی توں تور دتا۔ ابدالی دے لاہور توں تر پئے دی خبر سن کے قمرالدین سرہند رک گیا۔ ابدالی وی سرہند پہنچ گیا اتے دوواں دلاں دی لڑائی شروع ہو گئی۔ ہاتھی اتے بیٹھے قمردین نوں تیر وج گیا۔ اس دے پچھے بیٹھے اس دے لڑکے میر منو نے اپنے پیؤ نوں پھڑ کے رکھیا، مرن دی خبر نہ ہون دتی۔ ابدالی ہار گیا۔ منو نے ابدالی دا لاہور تک پچھا کرکے ابدالی دے کئی فوجی مار دتے اتے ابدالی واپس چلا گیا۔ اپریل، 1748 نوں منو سرہند، لاہور اتے ملتان دا صوبیدار بن گیا۔ زکریا خان دے دیوان کوڑا ملّ نوں دوانی دی خلت دے دتی۔

کوڑا ملّ نے لکھپت رائے نوں قید کرکے اک برج وچ بند کرکے سنگھاں دے حوالے کر دتا۔ گھور نرک دا 6 مہینے کشٹ بھوگ کے لکھپت رائے مر گیا۔

سردار جسا سنگھ رامگڑھیا نوں اک افواہ سن کے س: جسا سنگھ نوں تنخواہیہ قرار دے کے پنتھ وچوں چھیک دتا۔ س: جسا سنگھ 4 بھراواں اتے 100 گھوڑسواراں سمیت ادنیہ بیگ نال مل گیا ۔

سن 1749 ء دی دیوالی نوں میر منو نے ادنیہ بیگ نوں جالندھروں سدّ کے کوڑا ملّ، صدیق بیگ آدی ادھیکاریاں نوں فوج دے کے سنگھاں نوں پھڑن لئی سری امرتسر بھیج دتا۔ جس ویلے ایہہ خبر پھیل گئی، کئی سنگھ اپنے گھراں وچوں آٹا، دانے اتے گھاہ گھوڑیاں اتے لدھّ کے رام رونی لے آئے۔ دو مہینے مورچے لگے رہے۔

سردار جسا سنگھ نے جتھے نال صلاحَ کرکے تیر نال چٹھی بنھ کے قلعے وچ بھیج دتی۔ چٹھی اتے لکھیا سی 'خالصہ جی مینوں اپنے وچ میل لوو، تاں آ جاواں۔' پنتھ نے اسے تیر نال چٹھی بنھ کے اتر دتا 'اسیں تہانوں پنتھ نال میلدے ہاں، آ جاؤ۔ جیکارا گنجا کے رات قلعے دا دروازہ کھولھانگے۔' سردار جسا سنگھ جتھے سمیت مسلماناں دا اسلھا، اناج اتے گھاہ لے کے قلعے وچ چلیا گیا۔

کئی دن سنگھ لڑدے راے اتے کئی واری رات نوں فوج اتے حملہ کرکے کٹّ-وڈھّ کرکے کچا-پکا کھوہ کے جیکارے گنجاؤندے قلعے اندر آ جاندے۔

زکریا خان دے چار لڑکے بجے خاں، ایسے خاں، شاہنواج اتے اہیئے خاں سن۔ تارو سنگھ دی شہیدی توں پہلاں اہیئے خاں اتے زکریا خاں دی موت توں بعد بجے خاں لاہور دا صوبیدار بن گیا۔ بجے خاں نوں قید کرکے شاہ نواز خان لاہور دا صوبیدار بن گیا۔ کسے طرحاں بجے خاں جیل وچوں نکل کے دلی چلا گیا۔ ایسے خاں جالندھر دا حاکم سی۔

احمد شاہ ابدالی دا تیجا حملہ-سن 1750 ء دے ابدالی دے بھارت اتے حملے دی خبر سندے سار منو نے سنگھاں نال کی لڑنا سی، ہور بپتا پے گئی۔ ٹاکرا نہ کرن دی ہمت ویکھ کے منو نے دریا چناب دے کنڈھے ابدالی نوں مل کے 15 لکھ روپئے نقد دتے۔ سیالکوٹ اتے گجرات دا معاملہ جہڑا صوبہ زکریا خان اتے بجے خاں (زکریا خان دا لڑکا) ابدالی نوں بھیجدے سن، اس نے دینا بند کر دتا سی، اوہ وی لین دی لکھت کرکے ابدالی واپس چلا گیا۔

میر منو ولوں سنگھاں دی مدد نال ملتان جتنا-منو دی اس چال دا دلی دے بادشاہ احمد شاہ نوں پتہ لگا تاں اس نے میر منو توں ملتان چھڈوا کے شاہ نواز نوں 1750 وچ ملتان دا صوبیدار بنا دتا۔ میر منو نے ناراض ہو کے کوڑا ملّ نوں حکم دتا کہ شاہ نواز نوں ملتان وچووں کڈھ کے آپ راج کرو۔ کوڑا ملّ نے منو نوں سنگھاں دی بہادری اتے بھولاپن دسیا، منو منّ گیا۔ کوڑا ملّ نے سنگھاں نوں حمایت لئی منا لیا۔ زکریاں خان دے پتر نوں سودھن لئی ہور سنگھ وی آ گئے اتے ملتان اتے حملہ کر دتا۔ 6 مہینے باد شاہ نواز کولوں اناج ختم ہو گیا، ہاتھی اتے چڑھ کے قلعے وچوں نکل کے لڑائی کرن لگا۔ سنگھاں نے اس دے کئی فوجی قتل کر دتے۔ بھیم سنگھ نے شاہ نواز دا سر وڈھّ کے نیزے اتے ٹنگ کے کوڑا ملّ دے پیش کر دتا۔ کوڑا ملّ فتح دے نگارے وجا کے قلعے وچ جا وڑیا۔ کوڑا ملّ نے بھیم سنگھ نوں سونے دے کڑیاں دی جوڑی، شستر، بستر ودھیا گھوڑا انعام دتا اتے ہر اک سنگھ نوں ریشمی بستر دے کے نوازیا گیا اتے کڑاہ پرشاد دی دیگ وی ورتائی۔ سنگھاں دے ناں پٹی اتے جھبال دی جگیر لگا دتی۔

میر منو نے کوڑا ملّ نوں ملتان دی صوبیداری اتے مہاراجے دا خطاب دتا۔ کوڑا ملّ نے سنگھاں نوں 11 ہزار روپئے دتے، تاں جو رام داس سروور دی صفائی کروا سکن۔ لکھپت رائے نے صوبیدار بجے خاں دے ویلے سروور مٹی نال بھر دتا سی۔

ابدالی دا چوتھا حملہ-ملتان جت کے میر منو نے صدیق بیگ نوں سرہند دا صوبیدار بنا دتا۔ ملتان، لاہور اتے سرہند تنے صوبے میر منو دے ہتھ آ گئے۔ اوہ قابل اتے دلی توں باغی ہو گیا اتے معاملہ دین توں انکار کر دتا۔ ابدالی نے معاملہ لین لئی پنجاب اتے 1751 ء وچ چوتھا حملہ کر دتا۔ ایہہ خبر سن کے منو نے 7،000 گھوڑسوار اکٹھے کر لئے۔ کوڑا ملّ، صدیق بیگ، ادنیہ بیگ اتے کرم بخش آدی اپنی-اپنی فوج لے کے لاہور اکٹھے ہو گئے۔ کوڑا ملّ نے سنگھ نوں وی بلا لیا۔ ابدالی وی فوج لے کے لاہور آ گیا۔ 4 مہینے مورچے لگے راے۔ فوجاں نے دیش اجاڑ دتا۔

میر منو قلعے وچوں باہر نکل کے لڑن لگا، 3 دن لڑائی ہندی رہی۔ 5 مارچ، 1751 نوں ہاتھی دا پیر قبر وچ دھسّ گیا اتے ہاتھی سمیت کوڑا ملّ ڈگّ گیا۔ ابدالی دا سردار جہان خاں کوڑا ملّ دا سر وڈھّ کے نیزے اتے ٹنگ کے لے گیا۔ دو میل تک لوتھ اتے لوتھ چڑھ گئی۔ کئی سنگھ وی شہید ہو گئے۔ فوج تتر-بتر ہو گئی۔ سنگھ وی جنگی سامان اتے گھوڑے لے کے جنگل وچ چلے گئے۔ منو نے احمد شاہ دی تیبیداری منّ لئی۔ احمد شاہ نے شالامار باغ نیڑے ڈیرہ لا لیا۔

میر منو نوں معافی-اگلے دن میر منو ابدالی کول پیش ہویا۔ ابدالی نے بڑے آدر نال اپنے کول بٹھا کے پچھیا، تیرے نال کی سلوک کیتا جائے؟

منو-'جے آپ کرپالو بادشاہ ہو، میرا پچھلا قصور معاف کرکے اگے توں اپنی این منا لوو۔ جے ظالم ہو، جس طرحاں چاہو، مینوں مار دیو۔ جے دولت دے بھکھے ہو، دولت لے کے گھر چلے جاؤ۔'

ابدالی نے پچھیا، 'جے تیری تھاں میں ہندا تاں توں میرے نال کی سلوک کردا؟'

منو نے اتر دتا-'تیرا سر وڈھّ کے اپنے دلی والے بادشاہ دے پیراں وچ جا رکھدا۔'

ایہہ ندھڑکا اتے بہادری والا اتر سن کے ابدالی نے پچھلا گناہ معاف کرکے میر منو نوں سارے پنجاب دی صوبیداری دی سند لکھ کے دے دتی۔ منو کول 50 لکھ روپئے، 11 گھوڑے، 2 ہاتھی، سونے چاندی دیاں کاٹھیاں اتے ہودے لے کے تھوڑھی فوج چھڈّ کے قابل چلا گیا۔

سنگھاں اتے بپتا-مسلماناں نے سنگھاں اتے جھوٹھے الزام لا کے منو نوں سنگھاں دے برخلاف کر دتا۔ پہلاں منو نے سنگھاں دی جگیر ضبط کر لئی۔ پھر احمد شاہ والی اتے اپنی فوج سنگھاں نوں قتل کرن لئی چاڑھ دتی۔ اسیں ہر روز ارداس کردے ہاں 'جنہاں سنگھنیاں نے سوا-سوا من دا پیسنا پیسیا، بچیاں دے ٹوٹے کروا کے جھولیاں وچ پوائے، سکھی صدق نہیں ہاریا'، ایہہ بھانا منو دے راج وچ واپریا سی۔ اس ویلے دی کہاوت ہے-

منو ساڈی داتری، اسیں منو دے سوئے۔

منو سانوں وڈھدا جیوں جیوں، اسیں دون سوائے ہوئے۔

سوا من دا پیسنا-سری گرو گرنتھ صاحب وچ درج اے 'ساڈے تن من دیہری'۔ اک من=40 سیر۔ آدمی دا بھار لگپگ 70 کلو منیا گیا اے۔ اس طرحاں 20 کلو دا اک من بندا اے۔ اس ویلے دا سوا من 25-26 کلو دے برابر ہو سکدا اے۔

منو دی موت-بچیاں دی کرلاہٹ، واہگرو نے سن لئی۔ منو شکار چڑھیا، گھوڑے توں ڈگن دے کارن پیر رکاب وچ پھس گیا۔ گھسیٹدا ہویا مر گیا۔ منو نے فوج نوں تنخواہ نہیں سی دتی، اس کرکے فوج نے منو نوں دفن نہ کرن دتا۔ منو نوں کیڑے پے گئے۔ گھر دا سامان ویچ کے 5 دناں بعد منو دی گھروالی مراد بیگم نے فوج نوں تنخواہ دے کے منو نوں قبر وچ دفن کیتا۔ مراد بیگم لاہور دی صوبیدار بن گئی۔ کجھ ویلے بعد منو دا 4 سال دا بیٹا وی مر گیا۔