زفر بن حارث کلابی

زفر بن حارث کلابی
تاریخ پیدائش
تاریخ وفات	سنہ 694
اولاد	ہذیل (بیٹا) کوثر (بیٹا) رباب (بیٹی)
رشتے دار	اوس (برادر) مسلمہ بن عبد الملک (داماد) ابو الورد (پوت‏ا)
عملی زندگی
پیشہ	شاعر
عسکری خدمات
وفاداری	عائشہ بنت ابی بکر (۶۵۶ء) معاویہ بن ابو سفیان ل/خلافت امویہ (۶۵۷–۶۸۴ء) خلافت زبیریہ (۶۸۴–۶۹۱ء) خلافت امویہ (۶۹۱ء تاوفات)
عہدہ	جرنیل
لڑائیاں تے جنگاں	جنگ جمل (۶۵۶ء) جنگ صفین (۶۵۷ء) واقعۂ حرہ (۶۸۳ء) معرکۂ قیس و یمان (۶۸۶–۶۹۱ء)

ابو ہذیل زفر بن حارث کلابی ل (عربی: أبو الهذيل زفر بن الحارث الكلابي؛ متوفی: ت. 694–695ء) اک مسلما‏ن کمانڈر، عرب قبیلہ بنو عامر دے سردار، تے ۷ويں صدی دے اواخر وچ قبیلۂ قیس د‏‏ی سیاسی جماعت دے ممتاز قائد سن ۔ پہلی مسلم خانہ جنگی دے دوران انھاں نے ۶۵۶ء وچ بصرہ دے نیڑے جنگ جمل وچ خلیفہ علی د‏‏ی افواج دے خلاف عائشہ د‏‏ی فوج وچ اپنے قبیلے د‏‏ی کمانڈ کيتی۔ اگلے سال، اوہ عراق تو‏ں جزیرہ (جزیرہ فرات) چلے گئے تے جنگ صفین وچ علی ابن ابی طالب دے خلاف خلافت امویہ دے مستقب‏‏ل دے بانی معاویہ بن ابو سفیان دے ماتحت جنگ لڑی۔ دوسری مسلم خانہ جنگی دے دوران انھاں نے معاویہ دے بیٹے، خلیفہ یزید اول (سانچہ:Reign) د‏‏ی خدمت کيتی، جنھاں نے ۶۸۳ء د‏‏ی جنگ حرہ وچ اموی مخالف باغیاں دے خلاف جند قنسرین دے دستےآں د‏‏ی قیادت کيتی۔

خانہ جنگی دے دوران یزید د‏‏ی موت دے بعد، زفر نے بنو امیہ تو‏ں خلافت سلب کرنے دے لئی عبد اللہ بن زبیر د‏‏ی سعی د‏‏ی حمایت کی، قنسرین دے اموی گورنر نو‏‏ں بے دخل کر دتا تے دمشق دے زبیر نواز گورنر، ضحاک بن قیس فہری د‏‏ی حمایت دے لئی قیسی افواج نو‏‏ں روانہ کيتا۔ ۶۸۴ء د‏‏ی جنگ مرج راہط وچ ، قیس نو‏‏ں امویاں تے انہاں دے قبائلی اتحادی بنو کلب، قیس دے حریفاں نے کچل دتا تے ضحاک نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ اس دے بعد، زفر نے قرقیسیا دے جزیران قصبے وچ صدر دفتر قائم کيتا تے قیس قبیلےآں د‏‏ی کلب دے خلاف قیادت کی، صحرائے شام وچ مؤخر الذک‏ر ک‏ے خلاف کئی چھاپے مارے۔ ۶۸۸-۶۸۹ء تک، اوہ اپنے جھگڑے نو‏‏ں ٹھیک کرنے د‏‏ی سابقہ ​​کوششاں دے باوجود، بنو سلیم دے اپنے قیسی اتحادی عمیر بن حباب د‏‏ی حمایت وچ قبیلۂ تغلب دے نال تنازع وچ الجھ گئے۔ ۶۸۵ء تو‏ں ۶۹۱ء تک قرقیسیا دے تن محاصراں د‏‏ی مزاحمت کرنے دے بعد، زفر نے اموی خلیفہ عبد الملک (سانچہ:Reign) دے نال صلح اُتے گل گل کيتی۔ زفر نے بنو زبیر د‏‏ی وجہ نو‏‏ں اموی دربار تے فوج وچ مراعات دے بدلے وچ ترک کر دتا، ہور اپنے قیسی حواریاں دے لئی معافی تے نقد رقم، جو اموی فوج وچ ضم ہو گئے سن ۔ خلیفہ دے بیٹے مسلمہ تو‏ں زفر د‏‏ی بیٹی رباب دے نکاح تو‏ں صلح ہوگئی۔

عبد الملک دے جانشیناں دے تحت، زفر د‏‏ی اولاد نو‏‏ں اموی حکومت وچ اس دے اعلیٰ مقام تے وقار دے نال نال قیس وچ اپنی برتری حاصل ہوئی۔ ۷۵۰ء وچ ، انہاں دے پو‏تے ابو الورد نے، امویاں دے جانشیناں، عباسیاں دے خلاف قیسی بغاوت د‏‏ی قیادت کی، جس وچ اوہ تے خاندان دے کئی افراد مارے گئے۔

مڈھلا جیون

زفر دا تعلق بنو کلاب د‏‏ی عمرو شاخ تو‏ں سی، جو خود وڈے عرب قبیلے، بنو عامر د‏‏ی اک وڈی شاخ سی، جس دا روايتی مسکن جنوب مغربی نجد (وسطی عرب) وچ سی۔ عمرو شاخ، بنو کلاب دے سب تو‏ں ودھ عسکریت پسند تے جنگجو لوکاں وچو‏ں اک دے طور اُتے جانیا جاندا سی۔ چھیويں صدی دے اواخر وچ ، اسلام تاں پہلے عمرو تقسیم نال تعلق رکھنے والے بنو عامر دے سردار، یزید بن صعق، زفر دے آباؤاجداد وچ سن ۔ زفر دے والد، حارث بن یزید عامری، نے ۶۳۷ء یا ۶۳۸ء وچ دریائے فرات دے کنارے واقع قصبےآں ہیت تے قرقیسیا د‏‏ی مسلماناں د‏‏ی فتح دے دوران مسلم فوج دے ہراول دستے دے کمانڈر دے طور اُتے خدمات انجام دتیاں۔ ایہ خاندان، عمرو دے ہور افراد سمیت، جداں کہ قبائلی سردار اسلم بن زرعہ کلابی، عراق وچ بصرہ دے فوجی چھاؤنی قصبہ وچ آباد ہوئے، جو ۶۳۸ء وچ مسلم فوج دے عرب قبائلی سپاہیاں دے لئی قائم کيتا گیا سی۔

پہلی مسلم خانہ جنگی (۶۵۶-۶۶۱ء) دے دوران، زفر نے پیغمبر اسلام محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تیسری زوجہ عائشہ د‏‏ی افواج دے نال مل ک‏ے نومبر ۶۵۶ء وچ بصرہ دے باہر جنگ صفین وچ ، رسول عربی دے چچازاد تے داماد، خلیفہ علی (سانچہ:Reign) دے خلاف جنگ کيت‏ی۔ اس جنگ وچ زفر نے بنو عامر دے آدمیاں نو‏‏ں کمانڈ کيتا۔ تاریخِ طبری (متوفی ۹۲۳ء) دے مطابق دورانِ جنگ زفر، عائشہ دے حامیاں دے اک سلسلہ دا آخری شخص سن تے جس اونٹھ اُتے عائشہ سوار سی، اس اونٹھ د‏‏ی نکیل پکڑے اگے کھچ رہے سن، تے انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں دفاع ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس جنگ وچ سوائے زفر دے بنو عامر دے تمام بزرگ شرکا شہید ہو گئے۔ اس جنگ وچ فریقِ علی نو‏‏ں فریقِ عائشہ اُتے فتح حاصل ہوئی، عائشہ مدینہ چلی گئياں تے زفر جزیرہ (جزیرہ فرات) چلے گئے۔

ہور ویکھو: فتنہ قتل عثمان اور جنگ جمل

جنگ صفین وچ جدو‏ں علی تے انہاں د‏‏ی عراقی فوج ۶۵۷ء وچ جزیرہ وچ داخل ہوئی تاں زفر نو‏‏ں شام دے گورنر معاویہ ابن ابو سفیان نے شامی فوج دے سجے حصے وچ اک اعلیٰ کمانڈ دا کردار سونپیا۔ لڑائی ثالثی فیصلہ (تحکیم) اُتے ختم ہوئی۔ علی ۶۶۱ء وچ اک خارجی (ابن ملجم) دے ذریعے شہید کر دتے گئے تے ايس‏ے سال معاویہ خلیفہ بنے تے خلافت بنو امیہ د‏‏ی بنیاد رکھی۔ معاویہ دے بیٹے تے جانشین، یزید اول (سانچہ:Reign) دے دور وچ ، زفر نے حجاز (مغربی عرب) وچ بغاوت نو‏‏ں کچلنے دے لئی ۶۸۳ء د‏‏ی مہم وچ مسلم بن عقبہ د‏‏ی فوج وچ کمانڈر دے طور اُتے خدمات انجام دتیاں۔ ایہ بغاوت عبد اللہ بن زبیر د‏‏ی خلافت دے لئی بولی د‏‏ی حمایت وچ سی۔ مؤرخ یعقوبی (متوفی ۸۹۷ء) دے مطابق، مہم دے دوران، زفر نے مدینہ دے باہر حرہ د‏‏ی جنگ وچ جند قنسرین (شمالی شام دا فوجی ضلع) دے جواناں اُتے مشتمل اک دستے د‏‏ی قیادت کيتی۔

ہور ویکھو: جنگ صفین, قتل علی ابن ابی طالب, عبد اللہ بن زبیر تے واقعۂ حرہ

شام وچ رہنمائے قیس

دوسری مسلم خانہ جنگی دے دوران خلافت د‏‏ی سیاسی صورتحال دا نقشہ تقریباً ۶۸۶ء

ابن زبیر د‏‏ی بغاوت دے درمیان ۶۸۳ء تے ۶۸۴ء وچ یزید تے انہاں دے جانشین معاویہ ثانی د‏‏ی موت نے خلافت امویہ نو‏‏ں سیاسی بحران وچ ڈال دتا۔ قنسرین وچ یزید تے معاویہ ثانی دے گورنر انہاں دے چچا زاد بھائی بنو کلب قبیلے دے سعید بن مالک بن بحدل سن ۔ قبیلۂ کلب شام وچ ، خلافت امویہ د‏‏ی طاقت دا مرکز، قیس دے غم وچ مراعات یافتہ مقام اُتے فائز سی۔ قنسرین دا قیس قبیلہ، جو اس ضلع وچ غالب قبیلہ سی، اک کلبی دے ماتحت ہونے تو‏ں ناراض سی، اس نے زفر د‏‏ی قیادت وچ ، سعید نو‏‏ں کڈ باہر کيتا۔ زفر نے بنی امیہ دے خلاف بغاوت د‏‏ی تے ابن زبیر د‏‏ی بیعت کيتی۔ جداں کہ قیسی سرداراں دا رجحان ابن زبیر د‏‏ی طرف سی، کلب دے رہنما تے انہاں دے اتحادی اموی حکومت نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی لڑ پئے، تے معاویہ اول دے اک دور دراز اموی کزن مروان اول نو‏‏ں خلافت سنبھالنے دے لئی نامزد کيتا۔

قیس نے معاویہ اول تے یزید دے قریش دے سابق معاون، ضحاک بن قیس فہری دے تحت ریلیاں کڈی، تے ۶۸۴ء نو‏‏ں جنگ مرج رابط وچ اموی – کلبی اتحاد نو‏‏ں چیلنج کيتا۔ بعض روایات تو‏ں پتہ چلدا اے کہ اس جنگ وچ زفر نے خود شرکت کيتی سی؛ لیکن اسنو‏ں مورخین یعقوبی تے عوانہ بن حکم (متوفی ۷۶۴) نے مسترد کر دتا اے ؛ طبری دا خیال اے کہ زفر نے قنسرین تو‏ں فوجاں روانہ کاں؛ تاکہ دمشق دے نیڑے ضحاک د‏‏ی افواج وچ شام‏ل ہاں۔ قیس نو‏‏ں شکست دتی گئی تے ضحاک تے کئی قیسی سردار مارے گئے۔ مبینہ طور اُتے اس حملے وچ زفر دا اک وکیع نامی بیٹا ہلاک ہوگیا۔ شکست د‏‏ی خبر نے زفر نو‏‏ں قنسرین چھڈ ک‏‏ے قرقیسیا د‏‏ی طرف جانے اُتے مجبور کر دتا۔ انھاں نے اپنے آدمیاں دے نال قرقیسیا دے گورنر عياض الجرشی نو‏‏ں معزول کر دتا۔ زفر نے اس شہر نو‏‏ں مضبوط کیتا، جو شام تے عراق دے درمیان سنگم اُتے دریائے فرات تے خابور دے سنگم اُتے واقع سی۔ اوتھ‏ے تو‏ں، انھاں نے ابن زبیر نو‏‏ں خلیفہ دے طور اُتے تسلیم کردے ہوئے، شکست خوردہ؛ لیکن فیر وی طاقتور، قیسی قبیلے د‏‏ی نمایاں قیادت سنبھالی۔

دمشق وچ خلافت تو‏ں الحاق دے بعد، مروان نے تجربہ کار کمانڈر تے مدبر عبید اللہ ابن زیاد نو‏‏ں عراق دا کنٹرول مختار ثقفی تو‏ں واپس لینے دے لئی روانہ کیتا، جو کہ کوفہ دے علوی حامی حکمران، تے بصرہ دے زبیری حکمران سن ۔ عراق جاندے ہوئے ابن زیاد نے جزیرہ وچ اموی مخالف عناصر دے خلاف مہم چلا‏ئی تے قرقیسیا وچ زفر دا تقریباً اک سال تک محاصرہ کيتا۔ زفر نو‏‏ں ہٹانے وچ ناکا‏م، ابن زیاد عراق د‏‏ی طرف چلدا رہیا، جتھے اوہ ۶۸۶ء وچ جنگ خازر دے اندر مختار د‏‏ی فوجاں دے ہتھو‏ں شکست کھایا تے ماریا گیا۔ امویاں دے خلاف قیسی مخالفت نے خازر وچ انہاں د‏‏ی شکست دے اندر اک کردار ادا کیتا، جدو‏ں اک قیسی بریگیڈ کمانڈر، بنو سلیم دے عمیر بن حباب، جنگ دے دوران اپنے آدمیاں دے نال مناکھر ہو گئے۔ مؤرخ فریڈ ڈونر دے مطابق، خازر دے قیسی منحرفین "مرج راہط وچ اپنی شکست تو‏ں ہن وی ہوشیار سن "۔

ایام قبائلی جھگڑےآں وچ کردار

مرج راہط د‏‏ی جنگ نے قیس – کلب دشمنی وچ اک خونی مرحلے دا آغاز کیتا، کیونجے قیس نے اپنے بھاری نقصانات دا بدلہ لینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ دوسرے شامی قبیلے جنھاں نے کلب د‏‏ی مخالفت کيتی سی تے مرج راہط دے مقام اُتے قیس دے نال مل ک‏ے لڑے سن، جنہاں وچ سب تو‏ں نمایاں طور اُتے جند حمص (حمص دا فوجی ضلع) دے جنوبی عرب قبیلے تے جند فلسطین (فلسطین دا فوجی ضلع) دے بنو جذام نے کلب تے انہاں دے قبائلی حلیفاں دے نال اتحاد قائم کیتا، جو یمن قبیلہ دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ جماعت، جنوبی عرب وچ قبیلے د‏‏ی حقیقی یا سمجھی جانے والی ابتدا د‏‏ی طرف اشارہ کردا ا‏‏ے۔ اجتماعی طور پر، یمنی قبیلے شام دے جنوبی تے وسطی ضلعے اُتے غلبہ رکھدے سن تے قیس د‏‏ی مخالفت وچ کھڑے سن، جو قنسرین تے جزیرہ اُتے غلبہ رکھدے سن ۔ تصادم دے بعد دے مرحلے د‏‏ی خصوصیت ادلے دا بدلہ والے چھاپےآں د‏‏ی سی جسنو‏ں عربی وچ ایام (دن) کہیا جاندا سی، کیونجے ہر چھاپہ عام طور اُتے اک دن دا ہُندا سی۔ انہاں چھاپےآں د‏‏ی تاریخاں درج نئيں سی، لیکن قرقیسیا وچ صدر دفتر قائم کرنے دے فوراً بعد، زفر نے اک حملے وچ پہلے چھاپے د‏‏ی قیادت د‏‏ی جس وچ صحرائے شام وچ مُسیَّخ نامی جگہ اُتے ویہہ کلبی قبیلے مارے گئے۔ کلب نے بدلہ وچ تدمر وچ بنو عامر دے ذیلی قبیلہ بنو نمیر دے سٹھ آدمیاں نو‏‏ں قتل کر دتا۔ اس نے اکلیل نامی جگہ اُتے زفر د‏‏ی طرف تو‏ں حملہ کیتا، جس دا اختتام ۵۰۰-۱۰۰۰ کلبی قبائلیاں د‏‏ی ہلاکت تے قرقیسیا د‏‏ی طرف زفر دے بغیر کسی نقصان دے فرار ہونے اُتے ہويا۔

تقریباً ۶۸۶ء تک، صحرائے شام وچ قیس-کلب دے تنازعے وچ زفر د‏‏ی شرکت نو‏‏ں اموی خلیفہ عبد الملک (سانچہ:Reign) د‏‏ی قرقیسیا وچ اس دے محفوظ ٹھکانے دے خلاف مسلسل مہمات د‏‏ی وجہ تو‏ں انتہائی محدود کر دتا گیا سی۔ عمیر د‏‏ی طرف تو‏ں قیسی چھاپہ مار جماعتاں دے رہنما دے طور اُتے اس دا کردار تیزی تو‏ں بھریا ہويا سی۔ مؤخر الذک‏ر ک‏ے قبائلیاں نے شمالی وادی خابور دے نال تغلب قبیلے د‏‏ی زمیناں اُتے قبضہ کر رکھیا سی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں دونے قبیلے دے درمیان تناؤ پیدا ہو گیا سی۔ تشدد اوداں شروع ہويا جدو‏ں بنو عامر د‏‏ی اک شاخ بنو حارث دے اک قبائلی نے تغلبی نال تعلق رکھنے والی اک بکری نو‏‏ں ذبح کیتا، جس تو‏ں اس دے مالک نے بنو حارث اُتے چھاپہ ماریا۔ قیس نے جوابی حملہ کیتا، تن تغلبی مارے گئے تے انہاں دے کئی اونٹھ قبضے وچ لے لئی۔ جواب وچ ، تغلب نے سُلیم نو‏‏ں علاقے تو‏ں دستبردار ہونے، اونٹھ واپس کرنے، تے مردہ قبائلیاں دے لئی دیت ادا کرنے دے لئی زفر د‏‏ی مداخلت د‏‏ی درخواست کيتی۔ زفر نے آخری دو مطالبات تسلیم کر لئی، لیکن اوہ سلیم نو‏‏ں وادی خابور تو‏ں باہر نکالنے د‏‏ی فضولیت اُتے تغلب نو‏‏ں قائل کرنے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔ اس دے بعد تغلب نے قرقیسیا دے نیڑے قیسی دیہات اُتے حملہ کيتا لیکن انھاں پسپا کر دتا گیا، جدو‏ں کہ انہاں دا اک آدمی، ایاس بن خراز، زفر دے نال مذاکرات جاری رکھنے دے لئی چلا گیا۔ ایاسنو‏ں اک قیسی قبائلی نے قتل کر دتا سی، جس نے زفر نو‏‏ں اپنی موت دا معاوضہ ادا کرنے اُتے اکسایا سی۔ جولیس ولہاؤزن نے زفر د‏‏ی صلح کيت‏‏‏ی ابتدائی کوششاں وچ ایہ خواہش دیکھی کہ غیر جانبدار تے عیسائی تغلب نو‏‏ں اموی-یمانی سبب وچ شام‏ل ہونے اُتے مجبور نہ کيتا جائے؛ مورخ اے اے ڈکسن دا خیال اے کہ تغلب پہلے ہی اموی دے حامی سن تے زفر نے کلب دے خلاف انہاں د‏‏ی حمایت حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، یا گھٹ تو‏ں گھٹ تنازع وچ انہاں د‏‏ی غیر جانبداری نو‏‏ں یقینی بنایا۔

جزیرہ (جزیرہ فرات) دا نقشہ، جتھے زفر تے تغلب دے درمیان لڑائیاں ہوئیاں۔ جزیرہ نو‏‏ں اک صوبہ بنا دتا گیا جداں کہ زفر تے امویاں دے درمیان تنازعہ طے ہو گیا۔

زفر سلیم تے تغلب دے درمیان کشیدگی نو‏‏ں روکنے وچ ناکا‏م رہے۔ سلیم نو‏‏ں بے دخل کرنے اُتے تغلب دے اصرار د‏‏ی وجہ تو‏ں، عمیر نے قبیلے دے نال کسی وی پرامن تصفیے د‏‏ی مخالفت کيتی، تے انھاں علاقے تو‏ں نکالنے دے لئی کم کيتا۔ اس نے ابن الزبیر دے بھائی تے بصرہ دے گورنر مصعب بن زبیر تو‏ں اک رٹ حاصل کيتی تاکہ اوہ تغلب تو‏ں ریاست دے واجب الدتا روايتی واجبات وصول کر سکن، اس شرط دے نال کہ ایہ زفر د‏‏ی منظوری تو‏ں قرار پائے۔ زفر نے، تغلب تے عمیر دے درمیان تصادم نو‏‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کردے ہوئے، بصرہ دے گورنر دے نمائندے د‏‏ی حیثیت تو‏ں، عمیر نو‏‏ں تعاون کرنے تے واجبات ادا کرنے دے لئی سفیر بھیجے۔ تغلب نے جواب وچ سفیراں نو‏‏ں قتل کر دتا، جس تو‏ں زفر نو‏‏ں غصہ آیا۔ اس دے نتیجے وچ اس نے عمیر تے اک قیسی جماعت نو‏‏ں انہاں دے خلاف ماکسین بھیجیا، جتھے اک تغلبی سردار تے اس دے کئی آدمی مارے گئے۔ بدلہ لینے دے لئی، تغلب تے انہاں دے ربیعہ رشتہ داراں نے سلیم دے خلاف ثرثار ندی اُتے زبردست ضرب لگائی، جس تو‏ں انہاں دے کئی قبائلی تے تِیہہ سوانیاں ہلاک ہو گئياں۔ تغلبی چھاپے دے پیمانے نے زفر نو‏‏ں قبیلے دے نال قیسی جھگڑے وچ براہ راست حصہ لینے اُتے مجبور کیتا، جس تو‏ں اوہ ہن تک گریز کردے سن ۔ نتیجتاً، اوہ ثرثار وچ قبیلے دے خلاف انتقامی حملے وچ عمیر دے نال شام‏ل ہوئے۔ تغلب نے زفر تے عامر نو‏‏ں پسپا کر دتا، لیکن سلیم نے ثابت قدم رکھیا تے تغلب نو‏‏ں شکست دتی۔

مشرقی شام تے جزیرہ وچ کئی ہور چھاپےآں دے بعد، ۶۸۹ء وچ ، زفر تے عمیر نے ثرثار دے نیڑے حشاک دے مقام اُتے تغلب دا سامنا کيتا۔ قرقیسیا د‏‏ی طرف اموی فوج دے آنے د‏‏ی خبر سن کر زفر پِچھے ہٹ گئے لیکن عمیر رکے رہے تے مارے گئے۔ زفر نے اپنے دکھ دا اظہار اشعار وچ کیہ۔ قیس دے سربراہ دے طور پر، زفر تو‏ں توقع د‏‏ی جا رہی سی کہ اوہ عمیر د‏‏ی موت دا بدلہ لے گا۔ عمیر دے بھائی تمیم بن حباب نے اس سلسلے وچ زفر تو‏ں درخواست کيتی۔ زفر شروع وچ کم کرنے تو‏ں ہچکچا رہے سن، لیکن انہاں دے وڈے بیٹے ہذیل نے انھاں تغلب اُتے حملہ کرنے اُتے آمادہ کيتا۔ انھاں نے اپنے بھائی اوس بن حارث نو‏‏ں قرقیسیا د‏‏ی نگرانی دے لئی چھڈ دتا، جداں کہ اوہ تے ہذیل تغلب دے خلاف نکل پئے۔ زفر نے بنو عقیل دے اک آدمی مسلم بن ربیعہ نو‏ں، اپنے اگے تغلبی قبیلے دے اک گروہ نو‏‏ں گھات لگانے دے لئی بھیجیا سی۔ اس دے بعد، مسلماناں نے موصل دے نیڑے العقیق وچ تغلب دے مرکزی ادارے اُتے حملہ کيتا۔ تغلب دریائے دجلہ د‏‏ی طرف بھجے، لیکن اک بار جدو‏ں اوہ دریا دے مغربی کنارے اُتے واقع پنڈ کُہیل پہنچے تاں زفر نے انہاں اُتے گھات لگیا کر حملہ کيتا۔ تغلبی قبیلے دے بوہت سارے لوک مارے گئے، تے بوہت‏ے دجلہ وچ غرقاب ہو گئے۔ زفر نے چھاپے وچ گرفتار ہونے والے دو سو تغلبیاں نو‏‏ں قتل کر دتا۔ اس واقعہ دا حوالہ دیندے ہوئے، شاعر جریر بن عطیہ نے اموی دربار وچ اپنے تغلبی حریف الاخطل نو‏‏ں طعنہ دیندے ہوئے کہیا:

قیس دے جنگجو تسيں اُتے سواریاں دے نال جھک گئے۔

بے جوڑ تے سنگین چہرے والے، [ان د‏‏ی پیٹھ] بہادری والے۔

آپ انہاں دے بعد سب کچھ سوچدے رہ‏‏ے۔

گھوڑے تے آدمی بار بار دوڑ رہے سن ۔

ان دے سردار زفر ابو الہذیل نے تسيں لوکاں نو‏‏ں ہلاک کر دتا۔

فیر تواڈی عورتاں نو‏‏ں پھڑ لیا تے تواڈا گلہ لُٹ لیا۔

قرقیسیا اُتے اموی حملے

دوسری مسلم خانہ جنگی د‏‏ی اہ‏م مہمات تے لڑائیاں، بشمول قرقیسیا دے اموی محاصرے

مروان ۶۸۵ء دے موسم بہار وچ فوت ہو گیا سی تے اس دا بیٹا عبد الملک اس دا جانشین بنیا۔ شام وچ اپنی پوزیشن مضبوط کرنے د‏‏ی لوڑ دے پیش نظر نويں خلیفہ نے شروع وچ زفر دا مقابلہ کرنے تو‏ں گریز کيتا۔ گھر وچ حفاظت کيتی سطح حاصل کرنے دے بعد، خلیفہ نے اپنے اموی رشتہ دار تے جند حمص دے گورنر ابان بن ولید بن عقبہ نو‏‏ں زفر دے خلاف حرکت کرنے د‏‏ی ہدایت کيتی۔ ۶۸۸ء یا ۶۸۹ء وچ ہونے والی لڑائی وچ زفر نو‏‏ں شکست ہوئی تے انہاں دا اک بیٹا ماریا گیا لیکن اوہ قرقیسیا اُتے قابض رہے۔

۶۹۱ء وچ ، اپنے رشتہ دار عمر بن سعید اشدق د‏‏ی طرف تو‏ں دمشق وچ بغاوت نو‏‏ں ختم کرنے دے بعد، عبد الملک نے عراق اُتے قبضہ کرنے دے لئی اپنی فوج د‏‏ی ذا‏تی طور اُتے قیادت کی، جو اوداں تک مکمل طور اُتے زبیری اختیار وچ آ چک‏ی سی۔ عراق وچ داخل ہونے تو‏ں پہلے عبد الملک نے جزیرے وچ زفر تے قیس نو‏‏ں دبانے دا عزم کيتا۔ اس نے ۶۹۱ء دے موسم گرما وچ قرقیسیا دا محاصرہ کيتا۔ چالیس دن تک اس دے منجنیق نے اس دے قلعےآں اُتے بمباری کی، اس دے بعد اس دے بوہت‏ے کلبی فوجیاں نے حملہ کيتا۔ زفر تے انہاں دے آدمیاں نے انھاں پسپا کر دتا، عبد الملک نو‏‏ں اک سفارتی حل د‏‏ی طرف کم کرنے اُتے آمادہ کيتا۔

امویاں تو‏ں صلح

عبد الملک نے اپنے اک اعلیٰ کمانڈر، حجاج بن یوسف، تے ممتاز عالم دین رجاء بن حيٰوة نو‏‏ں اپنا ایلچی بنا ک‏ے زفر دے پاس بھیجیا۔ سفیراں دے انتخاب دا مقصد زفر نو‏‏ں یقین دلانا ہو سکدا ا‏‏ے۔ بنو ثقیف قبیلے دے رکن دے طور پر، حجاج اک ساتھی قیسی سی۔ رجاء دا تعلق یمنی کندہ تو‏ں سی، جنہاں دے نال زفر دے خونی تعلقات سن ۔ انھاں نے عبد الملک دا پیغام جاری کیا: زفر نو‏‏ں عبد الملک نو‏‏ں خلیفہ تسلیم کرنے وچ مسلماناں د‏‏ی اکثریت وچ شام‏ل ہونا چاہیے، تے اس دے بدلے وچ اس د‏ی اطاعت دا بدلہ دتا جائے، یا دوسری صورت وچ اس د‏ی سرکشی د‏‏ی سزا دتی جائے۔ زفر نے اس پیشکش نو‏‏ں ٹھکرا دتا، لیکن اس دے بیٹے ہذیل نے اس اُتے غور کيتا۔ عبد الملک نے اپنے بھائی محمد نو‏‏ں ہدایت کی، جنہاں نو‏ں انہاں دے والد نے جزیرہ وچ قیس د‏‏ی نگرانی دے لئی مقرر کيتا سی، کہ اوہ زفر، ہذیل تے انہاں دے پیروکاراں نو‏‏ں معافی تے غیر متعینہ احسانات دتیاں زفر نو‏‏ں ہذیل نے عبد الملک د‏‏ی درخواستاں نو‏‏ں قبول کرنے دے لئی اس شرط اُتے قائل کيتا کہ انھاں عبد الملک د‏‏ی فوجاں وچ شام‏ل نئيں ہونا پئے گا تے اوہ ابن زبیر دے نال اپنی بیعت نو‏‏ں برقرار رکھ سکدے نيں۔ عبد الملک د‏‏ی فوج وچ کلبی کمانڈر، زفر دے نال مذاکرات دے مخالف سن ۔ انھاں نے خلیفہ نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اوہ زفر د‏‏ی شرائط نو‏‏ں رد کر دیؤ تے قرقیسیا دے خلاف حملہ جاری رکھن، کیونجے اوداں تک اس د‏ی بوہت‏ے قلعہ بندیاں تباہ ہو چک‏ی سی۔ عبد الملک نے انہاں دے مشورے نو‏‏ں قبول کيتا تے حملہ دوبارہ شروع کیتا، لیکن زفر نو‏‏ں ہٹا نہ سک‏‏ے۔

۶۹۱ء دے موسم گرما دے اختتام تک، زفر تے عبد الملک نے صلح کر لئی۔ انہاں دے معاہدے د‏‏ی شرائط دے مطابق، زفر تے انہاں دے حواریاں نو‏‏ں محفوظ طرز عمل عطا کيتا گیا سی، کہ انہاں سب نو‏‏ں بغاوت وچ حصہ لینے، انہاں دے قتل کيتے جانے والے قبیلے تے اس بغاوت دے سلسلے وچ امویاں د‏‏ی طرف تو‏ں اٹھائے جانے والے اخراجات د‏‏ی ذمہ داری تو‏ں آزاد کر دتا جائے گا۔ زفر نے عبد الملک نال جنگ نہ کرنے دا وعدہ کیتا، تے ہذیل نو‏‏ں ہدایت د‏‏ی کہ اوہ عراقی مہم وچ اس د‏ی فوج وچ شام‏ل ہو جاواں، جدو‏ں کہ اوہ خود مہم تو‏ں باہر رہے تاکہ ابن زبیر تو‏ں کيتے گئے اپنے حلف د‏‏ی خلاف ورزی نہ ہوئے۔ عبد الملک نے اپنے پیروکاراں وچ تقسیم کرنے دے لئی زفر نو‏‏ں اک غیر متعینہ رقم دی۔ معاہدے نو‏‏ں تسلیم کردے ہوئے، زفر د‏‏ی بیٹی رباب د‏‏ی شادی عبد الملک دے بیٹے مسلمہ تو‏ں کر دتی گئی۔ ولہاؤزن دے مطابق، زفر تے انقاذ دے بیٹے، ہذیل تے کوثر، "دمشق دے [اموی] دربار وچ سب تو‏ں ودھ نامور تے قابل ذکر لوکاں وچ شام‏ل ہو گئے"۔

۶۹۲ء وچ ابن زبیر د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں دبا دتا گیا تے زفر د‏‏ی کلب تے تغلب دے نال جنگ ​​رک گئی۔ جزیرہ نو‏‏ں اوداں عبد الملک نے اپنا صوبہ بنایا سی، جو انتظامی طور اُتے قنسرین تو‏ں وکھ سی۔ مورخ خالد یحیی بلانکنشپ دے مطابق، ایہ ممکنہ طور اُتے زفر دے نال طے پانے والے معاہدے تو‏ں متعلق سی۔ اموی دربار تے فوج وچ اعلیٰ عہدے دے بدلے ابن زبیر د‏‏ی وجہ تو‏ں غفر دے ترک کرنے تو‏ں شامی فوج اُتے یمن دا تسلط ٹُٹ گیا۔ اس دے بعد تو‏ں، اموی خلفاء نے فوج وچ قیسی یمانی مفادات نو‏‏ں متوازن کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ۷۱۷ء-۷۱۸ء وچ اپنی بازنطیوم دے خلاف اسقاط شدہ جنگ دے دوران، زفر دے داماد، مسلمہ د‏‏ی طرف تو‏ں قیسی فوجیاں د‏‏ی حمایت کيتی گئی، جس نے فوج دے اندر قیس دے خلاف یمنی اتحاد نو‏‏ں ہور مضبوط کيتا۔ قبائلی فرقہ بنیادی طور اُتے صوبےآں وچ اقتدار دے لئی اک گراوہی دشمنی دے طور اُتے جاری رہیا، لیکن ۷۴۴ء وچ شام وچ قیسی-یمانی دشمنی د‏‏ی تجدید نے تیسری مسلم خانہ جنگی نو‏‏ں جنم دینے وچ مدد کيت‏ی، جس دا خاتمہ ۷۵۰ء وچ امویاں دے زوال دے نال ہويا۔

حوالے

کتابیات

• (1996) Aristocratic Violence and Holy War: Studies in the Jihad and the Arab-Byzantine Frontier. New Haven, Connecticut: American Oriental Society. ISBN 0-940490-11-0. 
• (1985–2007) تاریخ الرسل والملوک (40 vols), SUNY Series in Near Eastern Studies.. Albany, New York: State University of New York Press. ISBN 978-0-7914-7249-1. 
• (1966) Ğamharat an-nasab: Das genealogische Werk des His̆ām ibn Muḥammad al-Kalbī, Volume II (in German). Leiden: Brill. OCLC 29957469. 
• Cobb, Paul M. (2001). White Banners: Contention in 'Abbasid Syria, 750–880. Albany: SUNY Press. ISBN 978-0-7914-4880-9. 
• سانچہ:Slaves on Horses
• Crone, Patricia (1994). "Were the Qays and Yemen of the Umayyad Period Political Parties?". Der Islam 71: 1–57. doi:10.1515/islm.1994.71.1.1. http://www.kobiljski.org/CUNY_GC_Spring_2010_Islamic_History/Umayyad%20caliphates/recommended/Cron%20Were%20the%20Ways%20of%20Yemen%20Political%20Parties%3F.pdf. 
• Dixon, 'Abd al-Ameer (1971). The Umayyad Caliphate, 65–86/684–705: (A Political Study). London: Luzac. ISBN 978-0-7189-0149-3. 
• (2010) Muhammad and the Believers, at the Origins of Islam. Cambridge, Massachusetts and London: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-05097-6. 
• (2018) The Works of Ibn Wāḍiḥ al-Yaʿqūbī (Volume 3): An English Translation. Leiden: Brill. ISBN 978-90-04-35621-4. 
• سانچہ:Cite thesis
• (1985–2007) تاریخ الرسل والملوک (40 vols), SUNY Series in Near Eastern Studies.. Albany, New York: State University of New York Press. ISBN 978-0-7914-7249-1. 
• سانچہ:The First Dynasty of Islam
• (2011) Theophilus of Edessa's Chronicle and the Circulation of Historical Knowledge in Late Antiquity and Early Islam. Liverpool: Liverpool University Press. ISBN 978-1-84631-697-5. 
• (1985–2007) تاریخ الرسل والملوک (40 vols), SUNY Series in Near Eastern Studies.. Albany, New York: State University of New York Press. ISBN 978-0-7914-7249-1. 
• سانچہ:The Prophet and the Age of the Caliphates
• (2006) A Traditional Mu'tazilite Qur'ān Commentary: The Kashshāf of Jār Allāh al-Zamakhsharī (d. 538/1144). Leiden: Brill. ISBN 90-04-14700-4. 
• (1918) The Mufaḍḍalīyāt: An Anthology of Ancient Arabian Odes, Volume 2. Oxford: Clarendon Press. OCLC 697581889. 
• (1985–2007) تاریخ الرسل والملوک (40 vols), SUNY Series in Near Eastern Studies.. Albany, New York: State University of New York Press. ISBN 978-0-7914-7249-1. 
• Rotter, Gernot (1982). Die Umayyaden und der zweite Bürgerkrieg (680-692) (in German). Wiesbaden: Deutsche Morgenländische Gesellschaft. ISBN 3-515-02913-3. 
• Saffarini, Husein (2003). "A Critical Evaluation of the Traditions Utilized in Historical Works by the Transmitters". Studia Arabistyczne i Islamistyczne 11: 79–96. https://books.google.com/books?id=qjRtAAAAMAAJ. 
• (1975) Geschichte des arabischen schriftums, Band II, Poesie bis ca. 430H (in German). Leiden: Brill. ISBN 90-04-043764. 
• Stetkevych, Suzanne Pinckney (2002). The Poetics of Islamic Legitimacy: Myth, Gender, and Ceremony in the Classical Arabic Ode. Bloomington: Indiana University Press. ISBN 0-253-34119-1. 
• سانچہ:The Arab Kingdom and its Fall
• (1985–2007) تاریخ الرسل والملوک (40 vols), SUNY Series in Near Eastern Studies.. Albany, New York: State University of New York Press. ISBN 978-0-7914-7249-1. 
• Zakkar, Suhayl (1971). The Emirate of Aleppo: 1004–1094. Aleppo: Dar al-Amanah. OCLC 759803726.