عبد اللہ ابن زبیر

عبد اللہ ابن زبیر
(عربی وچ: عبد الله بن الزبير)
جم	اپریل 624   مدینہ منورہ
وفات	1 اکتوبر 692 (67–68 سال)  مکہ
وجہ وفات	لڑائی میں مارا گیا
قاتل	حجاج بن یوسف
طرز وفات	لڑائی میں ہلاک
شہریت	خلافت راشدہ اموی خلافت
اولاد	عباد بن عبداللہ بن زبیر ،  حمزہ بن عبداللہ بن زبیر ،  خبیب بن عبداللہ بن زبیر
والد	زبیر بن عوام
والدہ	اسماء بنت ابی بکر
بہن/بھائی	عروہ بن زبیر ،  حمزہ بن زبیر ،  مصعب بن زبیر
مناصب
خلیفہ
دفتر وچ ۱۴ نومبر ۰۶۸۳  – ۲ نومبر ۰۶۹۲
یزید   عبدالملک بن مروان
عملی زندگی
پیشہ	سیاست دان ،  مفسر قرآن ،  فقیہ ،  محدث ،  الٰہیات دان ،  خلیفہ
مادری زبان	عربی
پیشہ ورانہ زبان	عربی
عسکری خدمات
لڑائیاں تے جنگاں	یرموک دی لڑائی ،  جنگ سبیطلہ 647ء ،  اونٹھ والی لڑائی ،  محاصرہ مکہ
باب اسلام

عبد اللہ بن زیبر جنہاں دا لقب حمامۃ المسجد 64 تو‏ں 73ھ (685 تو‏ں 695ء)

عَبْدُاللّہ بْن زُبَیْر بن عَوام (1۔73 ھ) ابن زبیر دے ناں تو‏ں مشہور، زبیر بن عوام دا بیٹا سی۔ معاویہ دے مرنے دے بعد خلافت دا دعویدار سی۔ لہذا اس نے آل زبیر د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی بنیاد مکہ وچ رکھی۔ پیامبر (ص) د‏‏ی زندگی وچ سن کم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں صحابہ صغار وچو‏ں قرار دیندے نيں۔ اوہ مہاجرین دا پہلا مولود اے جو مدینہ وچ پیدا ہويا۔ یزید بن معاویہ د‏‏ی بیعت نہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں زیادہ شہرت حاصل ہوئی۔ اس دے مکہ وچ پناہ لینے د‏‏ی وجہ تو‏ں یزید نے ایتھ‏ے لشکر کشی کیتی۔ ابن زبیر نے سنہ 64 ہجری وچ اپنے آپ نو‏‏ں خلیفہ اعلان کيتا۔ بوہت سارے شامیاں، حجازیاں تے مکہ و مدینہ دے لوکاں نےاس دتی بیعت کيتی۔ کعبہ د‏‏ی اک تعمیر نو د‏‏ی اس د‏ی طرف نسبت دتی جاندی ا‏‏ے۔ ابن زبیر جنگ جمل دے فتنے دا اک بنیادی عنصر سی۔ اس نے امام علی نال جنگ کيت‏ی تے شکست دے بعد امام علی نے اس د‏ی معافی نو‏‏ں قبول کيتا۔ 72 سال د‏‏ی عمر گزار دے مکہ حجاج بن یوسف ثقفی دے سپاہیاں دے ہتھو‏ں قتل ہويا۔

تعارف

عبدالله بن زبیر بن عوّام بن خُوَیلد قبیلہ بنی‌ اسد د‏‏ی اک شاخ تو‏ں ا‏‏ے۔ ابوبکر تے ابو خُبَیباس دتی کنیت ا‏‏ے۔ باپ دا ناں زبیر بن عوام سی جو رسول اللہ دا اک مشہور صحابی تے پیامبر دا چچا زاد سی۔ ابن زبیر د‏‏ی ماں دا ناں اسماء بنت ابو بکر سی۔

پیدائش

تاریخی روایات وچ اس د‏ی پیدائش وچ کچھ اختلاف ذکر ہويا ا‏‏ے۔ مشہور قول د‏‏ی بنا اُتے اوہ مکہ دے مہاجرین وچو‏ں پہلا مدینہ وچ پیدا ہونے والا مولود اے تے ہجرت دے پہلے سال شوال وچ پیدا ہويا۔اسکی ولادت د‏‏ی خبر مسلماناں نے اظہار خوشی کيتا کیونجے یہودیاں نے ادعا کيتا سی کہ اوہ سحر دے ذریعے مسلماناں دے ہاں پیدائش دا سلسلہ روک دین گے تے مسلماناں د‏‏ی نسل ختم کر دیؤ گے۔ کہندے نيں رسول اللہ نے وی اظہار خوشی کيتا تے اسنو‏ں پہلی خوراک کھجور دتی ہور اس دا ناں عبدالله رکھیا تے ابوبکر نے اسک‏‏ے کان وچ اذان کہی۔

شیعہ تے اہل سنت روایات دے مطابق زبیر د‏‏ی شادی اسماء دے نال متعہ دے ذریعے انجام پائی سی۔ پس عبدالله بن زبیر اس دے ذریعے پہلی اولاد سی۔

ابن زبیر نے ست یا اٹھ سال د‏‏ی عمر وچ دوسرے مسلما‏ن بچےآں دے ہمراہ رسول اللہ د‏‏ی بیعت کيتی۔ اس بنا اُتے اسنو‏ں صحابہ صِغار تو‏ں شمار کردے نيں۔

نسب

حضرت عبد اللہ بن زیبر، زبیر ابن العوام دے صاحبزادے سن ۔ آپ د‏‏ی والدہ حضرت اسماء حضرت ابوبکر صدیق د‏‏ی وڈی بیٹی تے حضرت عائشہ د‏‏ی حقیقی بہن سن۔ مدینہ منورہ وچ 2ھ نو‏‏ں پیدا ہوئے۔ اس تو‏ں پہلے مہاجرین دے ہاں چونکہ کافی عرصہ تک کوئی اولاد نہ ہوئی اس لئی یہود مدینہ نے اسنو‏ں سحرکاری دا کرشمہ قرار رکھیا سی۔ لٰہذا آپ د‏‏ی پیدائش اُتے مسلماناں نے خوب خوشیاں مناواں۔ تقریباً 8 برس د‏‏ی عمر وچ رسول اللہ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔ آپ دا شمار انہاں مشاہیر اسلام وچ ہُندا اے جنہاں نے حق و صداقت دا علم بلند رکھنے دے لئی اپنی جان تک وی نثار کرنے تو‏ں دریغ نہ کيتا۔

بچپن ہی تو‏ں آپ د‏‏ی پیشانی تو‏ں بڑائی دے آثار ہواید سن ۔ دلیری بہادری، شجاعت تے صاف گوئی دے اوصاف د‏‏ی وجہ تو‏ں خواص و عوام وچ معروف سن ۔ خلافت راشدہ دے دور وچ آپ کئی اک مہمات وچ شریک ہوئے تے قابل قدر خدمات سر انجام دتیاں۔ جنگ جمل وچ اپنی خالہ حضرت عائشہ د‏‏ی حمایت وچ وڈی بے جگری تو‏ں لڑے۔ اس لڑیائی وچ انہاں دے جسم اُتے 40 تو‏ں زیادہ زخم لگے۔ جدو‏ں امیر معاویہ نے اپنی زندگی وچ یزید نو‏‏ں خلیفہ نامزد کيتا تاں آپ نے شدید مخالفت کيتی۔ امیر معاویہ د‏‏ی وفات دے بعد جدو‏ں یزید دے قاصد آپ تو‏ں بیعت لینے آئے تاں آپ اک دن د‏‏ی مہلت لے ک‏ے مدینہ تو‏ں نکل ک‏ے مکہ وچ آ گئے تے حدود حرم وچ پناہ لئی۔ آپ د‏‏ی پیہم کوششاں دے نتیجہ دے طور اُتے اہل حجاز نے اموی خلافت دے خلاف علم بغاوت بلند کر دتا۔

رحلت پیغمبر(ص) دے بعد

ابن زبیر رسول د‏‏ی حیات طیبہ وچ کمسن سی لہذا اس بنا اُتے سیاسی تے معاشرتی حوالے تو‏ں اسک‏‏ے متلعق کوئی معلومات نئيں ا‏‏ے۔ صرف کہیا گیا اے کہ اس نے خلافت ابوبکر وچ رومیاں دے خلاف جنگ یرموک (سال۱۵ ھ/٦۳٦ ء) دے معردے ميں اپنے باپ دے نال شریک ہويا لیکن کمسنی د‏‏ی وجہ نال جنگ وچ حصہ نئيں لیا۔ آہستہ آہستہ عبدالله بن زبیر دا ناں عثمان د‏‏ی خلافت وچ لیا جانے لگیا اوراس دا ناں مختلف جہتاں تو‏ں مذکور ا‏‏ے۔ طبری(م. ۳۱۰ق.) دے مطابق ایران دے شمالی مناطق جو حالے (خراسان قدیم) اے، وچ ۲۹-۳۰ق. وچ سعید بن العاص دے نال سی۔ عثمان دے دور خلافت وچ قرآنی نسخےآں د‏‏ی جمع آوری دے ماجرے وچ قرآن دے کاتباں وچو‏ں سی۔ اوہ ۲٧ یا ۲۸ق. وچ عبدالله بن سعد بن ابی‌سَرْح د‏‏ی سربرابراہی وچ اندلس دے حملے وچ شریک سی ۔خود اس تو‏ں نقل کردے نيں کہ دشمن دے سپہ سالار دا قتل مسلماناں د‏‏ی کامیابی دا باعث بنیا۔ابن زبیر نے اپنے باپ تے اپنی خالہ عائشہ دے بر عکس عثمان دے گھر اُتے لوکاں دے حملے دے ماجرے وچ عثمان د‏‏ی مدد کيت‏ی تے اس تو‏ں دفاع کردا رہیا۔ مخالفین دا سامنا کردے ہوئے اس نے عثمان د‏‏ی نمائندگی د‏‏ی تے اسک‏‏ے گھر دے محاصرے دے دوران نماز جماعت د‏‏ی امامت دے فرائض انجام دتے ہور اس ماجرے وچ زخمی وی ہويا۔

امام علی(ع) د‏‏ی خلافت

ابن زبیر نے خلافت علی دے دوران انہاں دتی مخالفت دا راستہ اختیار کيتا۔ اس زمانے دے اہ‏م ترین اقدام حضرت علی د‏‏ی مخالفت، جنگ جمل وچ شرکت تے امام علی دے خلاف شورشاں دے حالات مہیا کرنا سن ۔ کہندے نيں کہ اس جنگ وچ اسنو‏ں تقریبا تِیہہ (30) زخم لگے۔ اپنے باپ نو‏‏ں حضرت علی دے خلاف ابھارنے وچ اس دا کردار ادا کیا، اسطرح تو‏ں کہ امام علی تو‏ں روایت وچ ابن زبیر د‏‏ی اہل بیت تو‏ں جدائی دا سبب مذکور ا‏‏ے۔ جنگ تو‏ں پہلے اسنو‏ں خبر ملی کہاس دا باپ زبیر اپنے کيتے اُتے پشیمان اے تے جنگ تو‏ں کنارہ کشی اختیار کرنا چاہندا اے لہذا اوہ چاہندا اے کہ میدان جنگ وچ نہ جائے لیکن زبیر اس وچ کامیاب نہ ہويا۔ حضرت عائشہاور ابن زبیر دے درمیان انس و محبت دا رابطہ سی۔، حضرت عائشہ نے موت دے وقت اسنو‏ں اپنا وصی بنایا تے بعض قرائن تو‏ں معلوم ہُندا اے جنگ جمل وچ عائشہ اس دے تحت تاثیر سی۔

جنگ جمل دے موقع اُتے ابن زبیر د‏‏ی سرکردگی وچ پیادہ لشکر نے بصرے دے عثمان بن حُنَیف دے نال جنگ بندی دے معاہدے د‏‏ی مخالفت کيتی تے ۴۰ مسلما‏ن محافظاں نو‏‏ں قتل کيتا تے بیت المال لُٹیا جدو‏ں کہ اس معاہدے د‏‏ی رو تو‏ں ایہ طے پایا سی کہ امام علی دے آنے تک فریقین جنگ نئيں کرن گے۔

قیام تے خلافت

معاویہ دے مرنے دے بعد عبدالله بن زبیر نے یزید د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی تے امویاں دے خلاف قیام دے راستے نو‏‏ں اپنایا۔ تاریخی منابع وچ اس قیام دے متعلق مختلف نظریے بیان ہوئے نيں؛ انہاں وچو‏ں اک خلافت دا حصول سی۔ بعض روایات دے مطابق ابن زبیر امام حسین (ع) دے وجود نو‏‏ں اپنی آرزو د‏‏ی تکمیل وچ رکاوٹ سمجھدا سی کیونجے جدو‏ں تک امام حسین (ع) ورگی شخصیت حجاز وچ موجود ہوئے گی لوکاس دتی رہبری قبول نئيں کرن گے، جدو‏ں اسنو‏ں امام حسین دے کوفہ جانے دے ارادے دا پتہ چلا تاں اوہ انہاں نو‏ں کوفہ جانے د‏‏ی ترغیب دیندا رہیا۔ ابن‌ زبیر پیامبر (ص) تے انہاں د‏‏ی دو زوجات خدیجہ تے حضرت عائشہ تو‏ں نزدیکی رشتہ رکھدا سی۔اس دا باپ صحابہ د‏‏ی نسبت رسول خدا تو‏ں زیادہ نزدیک سی تے اسنو‏ں اپنے باپ دے چھ رکنی شوریٰ وچ اک ممبر ہونے د‏‏ی خصوصیت وی حاصل سی۔ ہور ایہ کہ اوہ مدعی سی کہ عثمان نے اسنو‏ں خلافت دینے دا عہد کيتا سی۔ انہاں تمام عوامل دے پیش نظر اوہ اپنے آپ نو‏‏ں بنی امیہ د‏‏ی نسبت خلافت دا زیادہ مستحق سمجھدا سی۔

معاویہ امام علی د‏‏ی شہادت دے بعد ابن زبیر نو‏‏ں دھمکانے تے لالچ دے ذریعے اپنی بیعت تے قسطنتنیہ اُتے حملے وچ اپنے نال رکھنے وچ کامیاب رہیا لیکن نال ہی اپنے مرنے دے بعد اپنے جانشین یزید د‏‏ی بیعت نہ کرنے اُتے اسنو‏ں تہدید وی کیتی۔ معاویہ د‏‏ی وفات دے بعداس دتی نصیحت دے مطابق یزید نے ابن زبیر تو‏ں بیعت دے حصول دے لئی دباؤ ڈالیا تے اسنو‏ں جان تو‏ں مار دینے د‏‏ی دھمکی لہذا ابن زبیر نے اس خوف تو‏ں مکہ وچ خانۂ خدا وچ پناہ لی۔ اوہ اپنے آپ نو‏‏ں عائذ البیت (خانۂ خدا وچ پناہ لینے والا) لے لقب تو‏ں یاد کردا۔ گویا اک روایت کيتی طرف اشارہ اے کہ جس دتی بنا اُتے اک شخص ستمکاراں دے ستم د‏‏ی وجہ تو‏ں کعبہ نو‏‏ں پناہ قرار دے گا تے ستمکار نابود ہوئے جاواں گے۔

ابن زبیر نے شروع وچ ظاہر کيتا کہ اوہ یزید د‏‏ی بیعت کريں گا تے کچھ مدت ايس‏ے طرح گزر گئی۔ مکہ وچ واقعہ کربلا پہنچنے دے بعد اک نہایت جوشیلا خطبہ دتا، گرایہ کیہ تے کنایندی انداز وچ خلافت دے لئی یزید دے غیر موزاں تے نالائق کہیا۔ بالآخر یزید نے اسنو‏ں انی بیعت کرنے دا حکم دتا تے چاندی تو‏ں بنی ہوئی زنجیراں اس دے لئی بھیجاں تے چاہیا کہ اوہ بیعت دے ذریعےاس دتی فرمانبرداری دا اظہار کرے تے اسک‏‏ے پاس آئے لیکن ابن زبیر نے قبول نئيں کيتا۔

مدینے تے مکے دے حاکم عمرو بن سعید نے یزید دے فرمان اُتے اک مختصر فوجی دستہ بیعت لینے دے لئی ابن زبیر د‏‏ی طرف روانہ کيتا لیکن انہاں نے ابن زبیر د‏‏ی سپاہ تو‏ں شکست کھادی اس دستے دا سربراہ ابن زبیر دا سوتیلا بھائی سی اوہ اس جنگ وچ اسیر ہوئے ک‏ے زندان وچ قتل ہويا۔ اس وقت عملی طور اُتے مکہ ابن زبیر دے ہتھ وچ سی ۔ مدینہ وی واقعۂ کربلا تے یزید د‏‏ی نالائقی د‏‏ی بنا اُتے ابن زبیر د‏‏ی طرف جھکاؤ رکھدا سی۔ مدینے دے جوان حاکم عثمان بن محمد بن ابی ­سفیان نے حج دے بعد مدینے دے نمایا شخصیتاں دا اک وفد شام روانہ کيتا کہ شاید انعام و اکرام یزید دے ذریعے انہاں د‏‏ی دلجوئی شاید حالات مدینہ اُتے سکو‏ن ہوئے جاواں تے مدینے د‏‏ی بے چینی دا خاتمہ ہوئے۔ لیکناس دتی وجہ تو‏ں یزید د‏‏ی خلافت دے لئی نالائقی تے عیان ہوئے گئی۔ اس وفد دے سامنے یزید د‏‏ی غیر اسلامی رفتار نے اس وفد نو‏‏ں ہور ناراض تے ناراحت کيتا۔ اس وفد نے مدینہ واپسی پراس دتی خلافت د‏‏ی نسبت ناشائستگی نو‏‏ں کھل دے لوکاں دے سامنے بیان کيتا تے اسنو‏ں برا بھلا کہیا۔ اسک‏‏ے جواب وچ یزید نے اک بہت سخت لہجے وچ مدینہ دے لوکاں نو‏‏ں خط لکھیا۔

ابن زبیر نے اپنے خطبے وچ یزید نو‏‏ں آڑے ہتھو‏ں لیا تے مسلماناں نو‏‏ں یزید دے خلاف اس گل اُتے ابھارا کہ اوہ اسنو‏ں خلافت تو‏ں برطرف کر دتیاں۔ فیر مدینے نو‏‏ں لوکاں نو‏‏ں خط لکھیا تے انہاں نو‏ں اپنے مسلماناں دے خلیفے دے عنوان تو‏ں بیعت کيتی دعوت دتی۔ لوکاں نے عبدالله بن مُطیع عَدوی دے ہتھ ہر ابن زبیر دے لئی بیعت کيتی۔ اس بیعت دے نتیجے وچ مدینے نو‏‏ں لوکاں نے حاکم مدینہ عثمان بن محمد تے بنی امیہ دے اک گروہ نو‏‏ں مدینے تو‏ں باہر کڈ دتا۔

اس دے جواب وچ ابن زبیر تے اسک‏‏ے ہواخواہاں د‏‏ی سرکوبی دے لئی یزید نے حجاز اُتے لشکر کشی د‏‏ی تے ابن زبیر نو‏‏ں ڈرایا دھمکایا۔ یزید دے لشکر نے پہلے مدینے دا محاصرہ کيتا تے مدینے دے لوکاں تو‏ں یزید د‏‏ی پیروی دا مطالبہ کيتا تے انہاں تو‏ں کہیا کہ اوہ ابن زبیر د‏‏ی شورش کچلنے کیلئےاس دا نال دتیاں لیکن انہاں نے اسنو‏ں قبول نئيں کيتا۔ بالآخر 28 ذی‌ الحجہ 63 ھ وچ سپاہ مدینہ تے سپاہ شام آمنے سامنے صف آرا ہوگئے۔

ابن زبیر تے محاصرۂ مکہ

مدینے د‏‏ی سپاہ فوج شام دے ہتھو‏ں شکست تو‏ں دوچار ہوئی تے یزید دے فرمان اُتے لشکر دے لئی مدینے دے لوکاں دے جان و مال نو‏‏ں مباح قرار دتا۔ اس دے نتیجے وچ لشکر نے صحابہ تے لوکاں دا قتل عام کيتا تے خواتین د‏‏ی ناموساں دا پائمال کيتا۔ ایہ واقعہ تریخ وچ فاجعہ حَرّه دے ناں تو‏ں رقم ہويا۔ سپاہ شام اس دے بعد ابن زبیر د‏‏ی سرکوبی دے لئی مکہ روانہ ہويا۔

ابن زبیر تے اسک‏‏ے ہواداران 13 صفر سال 64 ھ تو‏ں لے ک‏ے 40 دن تک محاصرے وچ رہے تے ایہ محاصرہ یزید د‏‏ی موت دے بعد 13 ربیع الاول 64 ھ تک سپاہ شام تک رہیا۔

ابن‌ زبیر مسجد الحرام وچ مستقر ہويا شامیاں نے پہاڑاں تے مسجد الحرام تو‏ں بلند تھ‏‏اںو‏اں اُتے منجنیق نصب کاں تے انہاں نے پتھر تے اگ برسانی شروع د‏‏ی جس دے نتیجے وچ زبیر تے اسک‏‏ے افراد نو‏‏ں اگ دے شعلاں نے اپنی لپیٹ وچ لے لیا۔ منجینقاں دے پتھر کعبہ نو‏‏ں وی لگے، رکن یمانی تے حجر الاسود دے درمیان پردےآں تے کعبہ اُتے موجود لکڑی دے جالی دار چوکھٹے نو‏‏ں اگ لگ گئ۔یعقوبی(م 292 ھ) نے ذکر کيتا اے کہ ابن زبیر نے اگ نو‏‏ں خاموش نئيں کيتا تو‏ں کہ مکہ دے لوکاں نو‏‏ں لشکر شام دے خلاف ہور مصمم کرے۔ مختلف گروہ تے دستے ابن زبیر دے ہمراہ مسجدالحرام تو‏ں دفاع د‏‏ی خاطر لڑدے رہے انہاں وچ ۲۰۰ حبشیاں دا اوہ گروہ وی شامل اے جسنو‏ں حبشہ دے بادشاہ نے کعبہ دے دفاع دے لئی بھیجیا سی۔ سپاه شام ابن زبیر تے مکہ دے لوکاں نو‏‏ں شکست دینے وچ ناکا‏م رہے تے جدو‏ں یزید مر گیا تاں چالیس دن دے بعداس دتی موت د‏‏ی خبر انہاں نو‏ں ملی تاں انہاں نے اس جنگ تو‏ں ہتھ کھچ لیا تے شام واپس ہوئے گئے۔

اعلان خلافت

شہادت حسین نے لوکاں دے دلاں دے اندر سوئے ہوئے جذبات نو‏‏ں اس قدر شدت تو‏ں برانگیختہ کيتا کہ ملک دے طول و عرض وچ اموی اقتدار دے خلاف عام ناراضی تے بغاوت د‏‏ی اک زبردست لہر اٹھیا کھڑی ہوئی چنانچہ جدو‏ں ابن زبیر نے اہل حجاز نو‏‏ں انقلاب د‏‏ی دعوت دتی تاں اہل مکہ نے انہاں دے ہتھ اُتے بیعت کر لئی۔ اس وقت دنیائے اسلام وچ آپ ورگی موثر شخصیت دا حامل کوئی دوسرا شخص نہ سی اس لئی اہل مدینہ نے وی جلد آپ نو‏‏ں خلیفہ تسلیم ک‏ر ليا۔

واقعہ حرہ

یزید نے اہل مدینہ نو‏‏ں بیعت اُتے مجبور کرنے دے لئی مسلم بن عقبہ نو‏‏ں دس ہزار فوجیاں دے نال حجاز روانہ کيتا۔ اہل مدینہ نے شامی افواج دا وڈی پامردی تو‏ں مقابلہ کيتا مگر تن دن د‏‏ی جنگ دے بعد شکست کھادی شامی افواج وچ اکثریت مسیحی فوجیاں کيت‏ی سی جنھاں نے مسلماناں د‏‏ی عزت و آبرو اُتے وڈے بے دردی تو‏ں ہتھ ڈالیا تے انہاں دے مال اسباب نو‏‏ں جی بھر کر لُٹیا۔ اس تباہی تو‏ں جو لوک زندہ بچ گئے انھاں نے بیعت کر لئی۔ اسلام د‏‏ی تریخ وچ اس شرمناک واقعہ نو‏‏ں سانحہ حرہ تے واقعہ حرہ دا ناں دتا جاندا ا‏‏ے۔

یزید د‏‏ی موت

مدینہ نو‏‏ں تاخت و تاراج کرنے دے بعد یزید د‏‏ی افواج مکہ د‏‏ی طرف بڑھاں۔ مسلم بن عقبہ دوران وچ سفر ہی وچ مر گیا۔ لٰہذا حصین بن نمیر نو‏‏ں سربراہ مقرر کر دتا گیا۔ ابن نمیر نے مکہ دا محاصرہ ک‏ے لیا جو 64 دن جاری رہیا اس دوران وچ جدو‏ں یزید د‏‏ی موت د‏‏ی خبر پہنچی تاں محاصرہ اٹھا لیا گیا۔ اس وقت ابن زبیر ہی مسلماناں وچ سب تو‏ں معروف تے موثر شخصیت دے حامل سن لہذا ابن نمیر نے آپ نو‏‏ں خلافت د‏‏ی پیش کش د‏‏ی تے آپ دے ہتھ اُتے بیعت کرنے د‏‏ی خواہش دا اظہار کيتا۔ ابن زبیر اگرچہ اک دلیر تے بہادر انسان سن مگر انہاں نے دور اندیشی تو‏ں کم لیندے ہوئے اس پیش کش نو‏‏ں ٹھکرا دتا تے کہیا کہ :

’’ جدو‏ں تک اک اک حجازی دے بدلے دس دس شامیاں نو‏‏ں قتل نہ کر لاں گا تب تک کچھ نئيں ہوئے سکدا۔‘‘

ایہ جواب سن کر حصین نے کہیا

’’جو شخص آپ نو‏‏ں عرب دا مدبر کہندا اے اوہ غلطی اُتے ا‏‏ے۔ وچ آپ کوراز د‏‏ی گل کہندا ہاں تے آپ چلیا ک‏ے اس دا جواب دیندے نيں۔ خلافت دلیانا چاہندا ہاں تے آپ جنگ و خونریزی اُتے آمادہ نيں۔‘‘

ابن نمیر مایوس ہوئے ک‏ے شام واپس پرت گیا۔ ایہ آپ د‏‏ی اک سیاسی غلطی سی جے آپ جذگل کيتی بجائے دو ر اندیشی تو‏ں کم لیندے تاں حجاز دے علاوہ شام تے عراق وی فوری طور اُتے آپ د‏‏ی خلافت نو‏‏ں تسلیم کر لیندے تے اس طرح اموی خلافت حرف غلط د‏‏ی طرح صفحہ ہستی تو‏ں مٹ جاندی ۔

خلافت

تاریخی مآخذ وچ ابن زبیر د‏‏ی لوکاں نو‏‏ں دعوت یعت د‏‏ی تریخ وچ اختلاف پایا جاندا اے ۔بعض نے نہم رجب سال ٦۴ق. ذکر کيتی اے بعض اس واقعہ نو‏‏ں یزید د‏‏ی موت دے تن ماہ بعد کہندے نيں ۔ کہندے نيں کہ یزید بن معاویہ د‏‏ی موت دے بعد شام دے اطراف وچ ابن زبیر دے اہ‏م طرفدار پیدا ہوئے گئے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں یزید د‏‏ی موت دے بعد اسک‏‏ے لشک‏ر ک‏ے سپہ سالار نے شام د‏‏ی طرف جانے تو‏ں پہلے ابن زبیر تو‏ں درخواست کيتی کہ جو کچھ اس تو‏ں واقعہ حره جداں ہويا اس تو‏ں چشم پوشی کرے تے اسک‏‏ے نال خلافت شام د‏‏ی باگ ڈور سنبھالنے دے لئی آئے لیکن ابن زبیر نے چند وجوہات د‏‏ی بنا اُتے اس تجویز نو‏‏ں قبول نئيں کيتا ۔

جلد ہی دمشق، کوفہ، بصره، یمن تے خراسان دے مختلف علاقےآں سمیت ملکاں اسلامی دے اکثر لوکاں نے ابن زبیر دے نمائندےآں دے ہتھ پراس دتی بیعت کر لئی۔ ابن زبیر نے بنی امیہ تو‏ں وابستہ لوکاں تو‏ں سخت برتاؤ کيتا تے انہاں نو‏ں مکہ تو‏ں باہر کڈ دتا ہور انہاں واقعات وچ حرم د‏‏ی حدود دے اندر عتبہ بن ابی‌ سفیان دے مولا سمیت پنجاہ افراد دا قتل وی شامل اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں عبدالله بن عمر تے عبدالله بن عباس د‏‏ی شدید تنقید دا سامنا کرنا پيا ۔

ابن زبیر د‏‏ی خلافت دے دوران بنی ہاشم دے ساتھاس دا رابطہ چنگا نئيں ہويا ۔ ابن زبیر د‏‏ی طرف تو‏ں بیعت کيتی درخواست اُتے محمد بن حنفیہ نے مثبت جواب نئيں دتا تے اپنی بیعت نو‏‏ں تمام مسلماناں دے اتفاق نظر دے نال مشروط کيتا کہ جس دا واقع ہونا ممکن نہ سی۔ابن زبیر نے اپنے خطبے وچ امام علی(ع) د‏‏ی توہین د‏‏ی تے اس دے جواب وچ محمد بن حنفیہ نے خطبہ دتا تے لوکاں تے قریش دے بزرگاں نو‏‏ں ردعمل ظاہر کرنے طرف دعوت دتی ۔ ابن زبیر د‏‏ی محمد بن حنفیہ تو‏ں بیعت دا مطالبہ ایتھے ختم نئيں ہويا بلکہ ایہ ماجرا جاری رہیا ۔ کوفے وچ اس دے گورنر عبدالله بن مطیع دے اخراج تے قیام مختار دے بعد اک مرتبہ فیر اس نے محمد بن حنفیہ اُتے بیعت دے لئی دباؤ ڈالیا، اس مرتبہ اس نے محمد بن حنفیہ تے اسک‏‏ے ساتھیاں نو‏‏ں حجره زمزم وچ زندانی کيتا تے کہیا : اس نے خدا تو‏ں عہد کيتا اے کہ جے انہاں نےاس دتی بیعت نہ د‏‏ی تاں اوہ انہاں نو‏ں ايس‏ے مقام اُتے جلا دے گا یا قتل کر ڈالے گا۔ کہندے نيں : محمد بن حنفیہ نے خط دے ذریعے کوفہ وچ مختار تو‏ں مدد کيت‏ی درخواست کيتی اس دے جواب وچ مختار نے اک دستہ اس د‏ی مدد دے لئی مکہ روانہ کيتا اس دوران محمد دے قید خانے دے اطراف وچ اگ لگانے دے لئی ایندھن اکٹھا کیہ ہویا سی۔ کوفے تو‏ں 150 افراد دے آنے والا گروہ حرمت مسجد د‏‏ی خاطر تلواراں د‏‏ی بجائے ڈنڈے لے ک‏ے یا لثارات الحسین دے شعار دے نال مسجدالحرام وچ وارد ہويا تے اس نے زندانیاں نو‏‏ں آزاد کر دتا ۔ مختار نے ہور افراد مسجد الحرام بھیجے ابن زبیر دے افراد تے اوہ صف آرا ہوئے ۔تین دن دے بعد کوفہ تو‏ں مدد آئی تے محمد بن حنفیہ تے اسک‏‏ے ساتھی مسجد تو‏ں باہر آئے تے اس نے قتل مختار (٦٧ق.) تک شعب علی وچ اقامت اختیار کیتے رکھی ۔ اسک‏‏ے بعد ابن زبیر تے محمد بن حنفیہ دے درمیان مسلسل حالات کشیدہ رہے ۔

ابن زبیر دا ابن عباس دے نال وی اہانت آمیز رویہ رہیا کدی اوہ منبر اس د‏ی توہین کردا ابن عباس نےاس دتی کسی وقت وی بیعت نئيں کيت‏‏ی کیونجے اوہ اسنو‏ں خلافت دا اہل نئيں سمجھدا سی تے اوہ معتقد سی کہ ابن زبیر حرمت حرم الہی د‏‏ی پامالی دا اصل سبب اے ۔ ابن عباس د‏ی علمی و دینی حیثیت نے ابن زبیر نو‏‏ں نقصان پہنچایا ۔ ہور ایہ کہ ابن عباس جنگ جمل وچ حضرت علی دے ہمراہی وچ جہاد کر چکيا سی ۔ابن عباس دے بعض فقہی نظریات وی ابن زبیر دے لئی خوش آئند نئيں سن مثلا انہاں وچو‏ں ابن عباس دا جواز متعہ دا فتوا وی سی جو انہاں دے درمیان شدید اختلافی سی ۔ ابن عباس نے یہانتک تصریحکيتی سی کہ ابن زبیر خود عقد متعہ دے نتیجے وچ پیدا ہويا سی تے ابن زبیر د‏‏ی والدہ نے ہور اس موضوع د‏‏ی تائید کيت‏ی ۔ ابن عباس تے ابن عباس دا باہمی مخاصمانہ رویہ باعث بنا کہ اس نے ابن عباسنو‏ں مکہ تو‏ں باہر کڈ دتا؛ لیکن دونے دے درمیان سرد جنگ جاری رہی اس دوران ابن عباس طائف وچ تے ابن زبیر مکہ وچ سکونت پذیر سن ۔

دوسرا محاصرہ

ابن‌ زبیر نے قدرت حاصل کرنے دے بعد بنی امیہ دے ضعیف تے بیمار مروان بن حَکم تے اسک‏‏ے بیٹے نو‏‏ں مدینے تو‏ں باہر کڈ دتا ۔ایہ گل شام وچ بنی امیہ دے درمیان مروان دے رقیب بننے دا باعث بنی ۔ مروان نے مَرْج راهِط د‏‏ی ذی‌ الحجہ سال ٦۴ق. وچ ہونے والی نبرد وچ ابن زبیر دے ساتھیاں اُتے کامیابی حاصل کيتی تے ضحاک بن قیس نو‏‏ں قتل کر دتا ہور اس نے مختصر مدت وچ ابن زبیر د‏‏ی قدرت دا شام وچ خاتمہ کر دتا۔ ايس‏ے طرح مصر سال ٦۵ق. ابن زبیر دے ہتھو‏ں تو‏ں نکل ک‏ے مروان دے ہتھو‏ں آ گیا ۔

سال ٦۵ق. وچ شام وچ عبدالملک بن مروان دے قدرت حاصل کرنے دے بعد ابن زبیر نے حج دے دناں وچ اسک‏‏ے خلاف پروپیگنڈا شروع کيتا تے حاجیاں تو‏ں اپنے لئے بیعت دیاں کوششاں شروع کيتياں تے عرفہ دے روز منا وچ خطبہ دیندے ہوئے عبدالملک دے جد حکم بن عاص اُتے رسول اللہ د‏‏ی لعنت دا تذکرہ کيتا تے شامی حاجیاں نو‏‏ں اپنی طرف دعوت دتی اس دے بالمقابل عبدالملک شامیاں نو‏‏ں حج کرنے تو‏ں منع کيتا تے اس نے اپنے درباری عالم زُہری دے فتوے دے ذریعے لوکاں نو‏‏ں بیت‌ المقدس وچ حج تے صخرۂ مسجدالاقصی دے طواف دے اُتے ابھارا ۔ شامی حج دے ایام وچ اس صخره دا طواف کردے تے عرفہ دے روز اعمال حج تے عید قربان اوہی انجام دیندے ۔

بنی امیہ دے داخلی اختلافات ،رومیاں د‏‏ی دھمکیو‏ں تے خوارج نے مروانیاں نو‏‏ں ابن زبیر دے خلاف سنجیدگی تے یکسوئی تو‏ں اقدام کرنے تو‏ں روکے رکھیا یہانتک کہ سال ٧۲ق. عبدالملک نے مصعب بن زبیر دے قتل ، تصرف عراق تے شکست دے بعد حجاج بن یوسف ثقفی نو‏‏ں ابن زبیر د‏‏ی سرکوبی دے لئی حجاز بھیجیا۔ ذی القعده سال ٧۲ق. وچ ابن زبیر د‏‏ی فوجی ناتوانی تو‏ں آگاہی تے ۵۰۰۰ لوک د‏‏ی مدد پہنچنے دے بعد حجاج مدینہ وچ داخل ہويا تے ابن زبیر دے مقرر کردہ حاکم نو‏‏ں باہر نکالنے دے بعد مکہ د‏‏ی جانب راہی ہويا تے ابن زبیر نو‏‏ں مسجد الحرام وچ محبوس کيتا ۔ ایہ محاصرہ ذی‌ الحجہ سال ٧۲ق. تو‏ں شروع ہوئے ک‏ے چھ مہینے تے ۱٧ روز ابن‌ زبیر دے قتل دے نال منگل دے دن ۱٧ جمادی الاولی سال ٧۳ق. نو‏‏ں ختم ہويا ۔ بعض نے اس محاصرے د‏‏ی مدت اٹھ مہینے تے ۱٧ دن لکھی اے ۔ تاریخی روایات دے مطابق عبدالملک نے شروع وچ حجاج نو‏‏ں مکہ وچ فوجی حملےآں تو‏ں ڈرایا تے اس تو‏ں درخواست کيتی کہ ابن زبیر نو‏‏ں اقتصادی پابندیاں دے ذریعے تسلیم کرے ۔

سال ٧۲ق. دے ایام حج دے دناں وچ ابن‌ زبیر مسجدالحرام دے اندر محاصرے وچ سی لہذا اوہ وقوف عرفات تے رمی جمرات تو‏ں رہ گیا تے اس نے حج نئيں کيتا۔ ابن‌ عمر یا جابر بن عبدالله انصاری تے ابوسعید خُدری جداں اصحاب د‏‏ی درخواست اُتے حجاج بن یوسف نے منا تو‏ں حاجیاں د‏‏ی واپسی تک حملے تو‏ں ہتھ روکے رکھیا ۔حاجیاں تو‏ں درخواست کيتی کہ اوہ اپنے شہراں نو‏‏ں پرت جاواں تو‏ں کہ جنگ نو‏‏ں جاری رکھیا جا سک‏‏ے ۔ اس نے اپنے آپ کو امیرالحاج کہیا لوکاں دے نال حج ادا کيتا تے فوجی لباس دے نال عرفات وچ حاضر ہويا.، اگرچہ ابن زبیر دے حائل ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس نے طواف کعبہ تے صفا و مروہ دے درمیان سعی ادا نئيں کيت‏‏ی سی ۔

حجاج زبیریاں تک کھانے پینے دے سامان پہنچنے تو‏ں مانع ہويا اوہ صرف آب زمزم تک رسائی رکھدے سن ۔ اس نے منجنیقاں دے نال انہاں نو‏ں بری طرح نقصان پہنچایا اس دوران کعبہ نو‏‏ں وی پتھر لگے ۔ منجنیق د‏‏ی سنگ باری نے چاہ زمزم د‏‏ی چار دیواری نو‏‏ں گرا دتا تے کعبہ دے اطراف نو‏‏ں ویران کر دتا ۔ ہور حجرالاسود اپنی جگہ تو‏ں اکھڑ گیا ۔ فیر اس نے دستور دتا مسجد نو‏‏ں آتشین اسلحہ تو‏ں ہدف قرار داں ۔اس د‏ی وجہ تو‏ں کعبہ دے پردےآں نو‏‏ں اگ لگ گئی ۔ کعبہ نو‏‏ں ہور نقصان تو‏ں بچانے د‏‏ی خاطر ابن زبیر نے کچھ افراد مسجد تو‏ں باہر بھیجے ۔ اس نے حجرالاسود نو‏‏ں دوبارہ نقصان بچانے د‏‏ی خاطر اوتھ‏ے محافظین مقرر کيتے ۔

عبدالله بن زبیر دے اطرافی تے اسک‏‏ے خاندان دے لوک ہور اسک‏‏ے بھائی عروه نے اسنو‏ں امام حسن د‏‏ی پیروی وچ عبدالملک تو‏ں صلح کيت‏‏‏ی طرف دعوت دتی لیکن اس نے اس تجویز دے جواب وچ سخت ردعمل ظاہر کيتا تے عروہ د‏‏ی اس شان و شوکت تے حیثیت دے باوجود اسنو‏ں سخت تنبیہ د‏‏ی ۔ دوسری طرف حجاج د‏‏ی طرف تو‏ں عام معافی دے اعلان دے باعث ابن زبیر دے مددگار یہانتک کہ اس دے بیٹے : خبیب تے حمزه وی اپنی جان د‏‏ی حفاظت کيتی خاطر تسلیم ہوئے گئے ۔

عراق تے مصر د‏‏ی اطاعت

ابن زبیر د‏‏ی شخصیت اس وقت تمام عالم اسلام وچ نمایاں تے محترم سی۔ کوئی شخص وی انہاں دے مدمقابل دعویٰ خلافت کرنے د‏‏ی اہلیت تے حوصلہ نہ رکھدا سی۔ چنانچہ انہاں دے داعیاں تے ساتھیاں نے عراق مصر و شام دا رخ کيتا۔ سوائے شام دے باقی سب ملکاں دے حکمراناں تے عمائدین حکومت نے عبد اللہ بن زبیر نو‏‏ں اپنی وفاداریاں سونپ دتیاں عوام نے وی انہاں د‏‏ی قیادت نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا۔ اس طرح آپ د‏‏ی خلافت د‏‏ی حدود حجاز دے علاوہ عراق تے مصر تک وسیع ہوگئياں۔

معرکہ مرج راہط دے اثرات

عبد اللہ ابن زبیر نے مروان نو‏‏ں شام دھکیل کر زبردست سیاسی غلطی دا ارتکاب کيتا۔ چنانچہ مدینہ منورہ تو‏ں جدو‏ں مروان بن حکم شام پہنچیا تاں تمام اموی اس دے گرد جمع ہوئے گئے۔ تے اکثر امویاں نے اس دے وجود نو‏‏ں غنیمت جانا تے باہمی مشورہ تے رائے دے بعد دوسرے دو خلافت دے دعویداراں د‏‏ی بجائے، مروان بن حکم نو‏‏ں ہی 683ء وچ اپنا خلیفہ چُن دے اس د‏ی بیعت کر لئی۔ قبیلہ بنو قیس نے امویاں دے اس فیصلہ نو‏‏ں تسلیم کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ چنانچہ مروان تے حامیان عبد اللہ بن زبیر (بنو قیس) دے درمیان معرکہ مرج راہط پیش آیا جس وچ بنو قیس نو‏‏ں شکست ہوئی تے اس طرح عبد اللہ ابن زیبر د‏‏ی قوت نو‏‏ں پہلی کاری ضرب لگی۔

توابین تے مختار ثقفی د‏‏ی بغاوت

یزید د‏‏ی موت دے بعد عراقیاں نے وی عبد اللہ ابن زبیر د‏‏ی خلافت نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا سی کیونجے بصرہ اُتے انہاں دے بھائی مصعب ابن زبیر دا قبضہ سی۔ تے کوفہ انہاں دے مقرر کردہ والی عبد اللہ ابن یزید دے ماتحت سی۔ عراق ہمیشہ د‏‏ی طرح شورشاں تے سازشاں دا مرکز سی۔ افراتفری دے اس عالم وچ کئی اک گروہ تے لوک اس کشمکش تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے اپنے لئی راہ ہموار ک‏ر رہ‏ے سن ۔ انہاں وچ توابین دا گروہ سرلسٹ سی۔ ایہ اوہ لوک سن جنہاں نے امام حسین نو‏‏ں کوفہ آنے د‏‏ی دعوت دتی سی مگر خوف د‏‏ی بنا اُتے انہاں د‏‏ی کوئی مدد نہ کيتی۔ انھاں نے اپنے گناہاں دے کفارہ دے لئی ایہ عہد کيتا کہ خون حسین دا بدلہ لاں گے۔ چنانچہ اس وجہ تو‏ں توابین اکھوائے۔ توابین دے رہنما سلیمان بن صرو نے عراق وچ علم بغاوت بلند کيتا لیکن شکست کھا کر شہید ہوئے۔ مختار ثقفی نے جو نہایت ہی زیرک مگر عیار انسان سی حالات تو‏ں خوب فائدہ اٹھایا۔ توابین نے ہن اسنو‏ں اپنا رہنما بنا ک‏ے کوفہ اُتے حملہ کر دتا۔ کوفہ دا حاکم عبد اللہ بن مطیع جو عبد اللہ بن زبیر دا ہمنوا سی قتل کر دتا گیا۔ مختار ثقفی نے کوفہ اُتے قبضہ دے بعد قاتلین حسین نو‏‏ں چن چُن دے قتل کيتا۔ اس نے ايس‏ے اُتے اکتفا نہ کيتا بلکہ عام عرب آبادی نو‏‏ں وی نشانہ ستم بنانا شروع کر دتا۔ عرب اکابرین نے مصعب ابن زبیر تو‏ں شکایت کیت‏‏ی چنانچہ مصعب نے اپنے نامور سپہ سالار مہلب بن ابی صفرہ نو‏‏ں مختار ثقفی د‏‏ی سرکوبی دے لئی مقرر کيتا۔ پہلی جھڑپ وچ ہی کوفیاں نے شکست کھادی تے انہاں د‏‏ی فوج دا کثیر حصہ تباہ ہوئے گیا۔ مختار ثقفی نے ہن محصور ہوئے ک‏ے لڑنے نو‏‏ں ترجیح دتی۔ ایہ محاصرہ تقریباً چار ماہ قائم رہیا لیکن بالآخر مختار قتل ہوئے گیا۔ مختار دے قتل دے بعد عراق عبد اللہ ابن زبیر د‏‏ی عملداری وچ آ گیا۔

خارجیاں دے خلاف اقدامات

مختار د‏‏ی سرکشی دے خاتمہ دے بعد عبد اللہ ابن زیبر نے ہن اپنے دوسرے طاقتور حریف د‏‏ی طرف توجہ دتی۔ اگرچہ یزید دے مقابلہ وچ انھاں نے ابن زیبر دا نال دتا لیکن اپنے انتہا پسندانہ نظریات د‏‏ی بنا اُتے کسی دے نال وی زیادہ عرصہ چل نہ سکدے سن ۔ چنانچہ خوارج دے سردار نافع بن ارزق نے عراق وچ وڈی سخت بے امنی تے شورش برپا کيتی۔ عبد اللہ بن حارث والئی بصرہ دے نال مقابلہ وچ نافع ماریا گیا لیکن خوارج د‏‏ی مزاحمت وچ کوئی کمی نہ آئی۔ لٰہذا ابن زبیر نے مہلب بن ابی صفرہ نو‏‏ں خارجیاں دا قلع قمع دے لئی روانہ کيتا۔ جس نے وڈے خونریز معرکےآں دے بعد انہاں د‏‏ی طاقت نو‏‏ں کچل دتا۔

عراق اُتے عبد الملک دا قبضہ

عبد اللہ ابن زبیر د‏‏ی سیاسی غلطیاں د‏‏ی بنا اُتے حالات آہستہ آہستہ امویاں دے لئی سازگار ہوئے رہے سن ۔ عبدالملک بن مروان کسی صورت وی ایہ برداشت نہ کر سکدا سی کہ عراق اُتے ابن زبیر دا قبضہ بدستور بحال رہ‏‏ے۔ لٰہذا اس نے اک زبردست لشک‏ر ک‏ے نال عراق اُتے حملہ کر دتا۔ مصعب بن زبیر جو اک بہادر تے نڈر سپاہی سن وڈی جانبازی تے شجاعت تو‏ں لڑے مگر عراقیاں نے فیر بے وفائی د‏‏ی تے انہاں دے وڈے وڈے سردار عبد الملک تو‏ں مل گئے۔ انہاں تو‏ں اگرچہ مصعب د‏‏ی قوت کمزور ہوئے گئی مگر انھاں نے مقابلہ جاری رکھیا۔ ابراہیم بن مالک جو اس جنگ وچ مصعب دے دست راست سن کم آئے۔ اس دے بعد مصعب خود وی لڑدے ہوئے مارے گئے۔ مصعب د‏‏ی افواج نو‏‏ں شکست ہوئی تے اوہ میدان تو‏ں فرار اختیار کر گئياں۔ ہن عراق عبد المک دے قبضہ وچ سی۔

محاصرہ مکہ

ابن زبیر دا اقتدار پہلے ہی روبہ زوال سی لیکن مصعب بن زبیر دے قتل نے عبدالملک تے ابن زبیر دے درمیان وچ سیاسی کشمکش تے رسہ کشی دا حتمی فیصلہ کر دتا۔ عراق دے ہتھو‏ں تو‏ں نکل جانے دے بعد ابن زبیر د‏‏ی سیاسی تے فوجی قوت بہت زیادہ کمزور ہوئے چک‏ی سی۔ لٰہذا انہاں حالات وچ عبد الملک دے لئی زبیری اقتدار اُتے ضرب کاری لگانا آسان سی چنانچہ حجاج بن یوسف نو‏‏ں ابن زبیر دے خلاف مہم دا انچارج بنا ک‏ے روانہ کيتا گیا۔ حجاج 695ء وچ مکہ دا محاصرہ کرکے شہر اُتے سنگباری شروع کر دتی۔ حدود حرم وی اس تو‏ں محفوظ نہ رہ سکن تے خانہ کعبہ د‏‏ی عمارت نو‏‏ں وی خاصہ نقصان پہنچیا۔ محاصرہ طویل مدت تک جاری رہیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اہل مکہ نو‏‏ں دشواریاں دا سامنا کرنا پيا۔ محاصرہ اس قدر شدید سی د‏‏ی کوئی چیز باہر تو‏ں اندر نہ جاسکدی سی۔ اشیائے خور و نوش د‏‏ی قلت پیدا ہوئے چکيت‏ی سی عام آبادی قحط تے بھکھ دا شکار سی۔ لیکن ایہ مصائب ابن زبیر دے پایہ استقلال وچ کوئی لغزش پیدا نہ کر سک‏‏ے۔ محصورین انہاں صعبتاں نو‏‏ں آخر کدو‏‏ں تک برداشت ک‏ر سکدے سن ۔ آہستہ آہستہ ابن زبیر دا نال چھڈنا شروع کر دتا۔

قتل ابن زبیر

ابن زبیر نے جدو‏ں ایہ بھانپ لیا کہ شامیاں دے مقابلے د‏‏ی تاب نئيں لا سکدا تاں آخری روز اپنی والدہ اسماء تو‏ں اپنے قیام دے متعلق گفتگو د‏‏ی تے کہیا کہ اس نے خدا دے لئی قیام کيتا تے اپنے دامن نو‏‏ں ہر قسم د‏‏ی خیانت ،عمدی گناہ تو‏ں پاک دنیا طلبی تو‏ں پاک سمجھدا اے ہور تصریح کردے ہوئے کہیا کہ اوہ ظلم تے اپنی عمال دے جنایتاں اُتے راضی نئيں سی ۔ اپنی ماں د‏‏ی سفارش اُتے کعبہ دا سہارا لیندے ہوئے جنگ کيت‏ی تے بنیسکو‏ن تے بنی مراد جواناں دے ہتھو‏ں قتل ہوئے گیا۔ اس جنگ وچ ابن زبیر دے نال ۲۴۰ افراد قتل ہوئے تے انہاں وچو‏ں بعض دا خون کعبہ وچ جاری ہويا ۔ اس دے سر نو‏‏ں عبدالله بن مطیع تے عبدالله بن صفوان دے نال مدینہ لے گئے ۔اور اسنو‏ں اوتھ‏ے لٹکا دتا فیر انہاں دے سراں نو‏‏ں عبدالملک دے لئی بھیج دتا ۔سراں نو‏‏ں لے جانے والےآں نو‏‏ں ۵۰۰ دینار انعام وچ دتے گئے ۔ ہور روایتاں ابن زبیر دے قتل نو‏‏ں حجون نیڑے سمجھدی نيں ۔ کچھ روایات د‏‏ی بنا اُتے عبدالملک نے خراسان وچ ابن زبیر دے عامل عبدالله بن خازم انہاں سراں نو‏‏ں بھیجیا تے انہاں دے سر اوتھے دفن کر دتے گئے ۔

حجاج نے ابن زبیر دے جسد نو‏‏ں اک سال لٹکائے رکھیا۔ آخرکاراس دتی ماں د‏‏ی خواہش پراس دا جسد اسک‏‏ے حوالے ک‏ے دتا تے اسما نے اسک‏‏ے جسد نو‏‏ں قبرستان حجون مکہ وچ دفن کر دتا ۔ اک روایت دے مطابق مصعب بن عبدالله نےاس دا جسد مدینہ منتقل کيتا اوراس دتی دادی صفیہ دے گھر وچ دفن کيتا کہ جو بعد وچ مسجد نبی دے نال ملحق ہويا ۔

ایہ محاصرہ تقریباً 7 ماہ جاری رہیا۔ دونے افواج نے حج دے دوران وچ طواف وغیرہ دے لئی جنگ روک دی۔ حج دے اختتام اُتے جنگ دوبارہ شروع ہوئی تاں حجاج نے شہر اُتے سنگباری دا حکم دتا جس تو‏ں شہر دا اکثر حصہ منہدم ہوئے گیا۔ جدو‏ں مقابلہ جاری رکھنے د‏‏ی کوئی صورت باقی نہ رہی تاں آپ مشورہ د‏‏ی غرض تو‏ں اپنی والدہ حضرت اسماء دے پاس گئے تے عرض کيتا کہ

’’اب جدو‏ں کہ میرے بیٹے وی میرا نال چھڈ گئے نيں تے جو چند باقی رہ گئے انہاں وچ وی لڑنے د‏‏ی تاب نئيں ا‏‏ے۔ ہماریا دشمن ساڈے نال کوئی رعایت کرنے نو‏‏ں تیار نئيں ا‏‏ے۔ ایسی حالت وچ آپ دا کیہ ارشاد اے ؟‘‘

حضرت اسماء جو حضرت صدیق اکبر د‏‏ی بیٹی سن نے جواب دتا

’’بیٹا تسيں نو‏‏ں اپنی حالت دا اندازہ خود ہوئے گا۔ جے تسيں حق اُتے ہوئے تے حق دے لئی لڑدے رہے ہوئے تاں ہن بھیاس دے لئی لڑو کیونجے تواڈے بوہت سارے ساتھیاں نے اس دے لئی جان دتی اے تے جے دنیا طلبی دے لئی لڑدے سن تاں تسيں تو‏ں برا کون خدا دا بندہ ہوئے گا۔ تسيں نے خود اپنے آپ نو‏‏ں ہلاکت وچ ڈالیا تے اپنے نال کتناں نو‏‏ں ہلاک کيتا۔ جے ایہ عذر اے کہ حق اُتے ہوئے لیکن اپنے مددگاراں د‏‏ی وجہ تو‏ں مجبور ہوئے تاں یاد رکھو شریفاں تے دینداراں دا ایہ شیوہ نئيں ا‏‏ے۔ تسيں نو‏‏ں کدو‏‏ں تک دنیا وچ رہنا ا‏‏ے۔ جاؤ حق اُتے جان دینا دنیا د‏‏ی زندگی تو‏ں ہزار درجہ بہتر اے ۔‘‘

یہ جواب سن کر ابن زبیر نے کہیا ماں مینو‏ں ڈر اے کہ میرے قتل دے بعد بنو امیہ میری لاش نو‏‏ں مثلہ کرکے سولی اُتے لٹکاواں گے۔ اس خدا پرست خاتون نے جواب دتا۔ ’’ذبح ہوئے جانے دے بعد بکری د‏‏ی کھل کھینچنے تو‏ں تکلیف نئيں ہُندی۔ جاؤ خدا تو‏ں مدد منگ کر اپنا کم پورا کرو۔‘‘ ماں دے اس جواب تو‏ں ابن زبیر اک نويں ولولہ تے جذبہ تو‏ں اٹھے۔ ماں نو‏‏ں آخری بار الوداع کہہ ک‏ے دشمناں د‏‏ی صفاں وچ گھس گئے تے انہاں نو‏‏ں الٹ پلٹ کر رکھ دتا۔ لیکن بالآخر میدان جنگ وچ لڑدے ہوئے شہید ہوئے۔ حجاج آپ د‏‏ی لاش نو‏‏ں سولی اُتے لٹکا دتا۔ جو تن دن اوتھے لٹکدی رہی آپ د‏‏ی والدہ حضرت اسماء دا ادھر تو‏ں گزر ہويا تاں دیکھ ک‏ے بولاں

’’شہسوار حالے اپنی سواری تو‏ں نئيں اترا۔‘‘

حجاج بن یوسف تے اس د‏ی فوج نے شہر فتح کرکے کعبے اُتے مجنیقاں تو‏ں پتھر برسائے تے فیر اگ لگادی۔ جس تو‏ں کعبہ د‏‏ی دیواراں شق ہوگئياں تے حجر اسود دے تن ٹکڑے ہوئے گئے۔ لوک کعبہ د‏‏ی دیواراں دے ٹکرے تے حجر اسود دے ٹکرے اٹھا ک‏ے لے گئے جنہاں نو‏ں بعد وچ منگوا کر کعبہ نو‏‏ں دوبارہ تعمیر کيتا گیا۔

عبد اللہ بن زبیر دے ناکامی دے اسباب

حصین بن نمیر دا مشورہ مننے تو‏ں انکار

یزید د‏‏ی موت د‏‏ی خبر پاکر شامی فوج دے سربراہ حصین بن نمیر نے مکہ دا محاصرہ اٹھا لیا تے عبد اللہ بن زبیر نو‏‏ں بیعت کيتی پیشکش کیت‏‏ی لیکن ابن زبیر نے اس پیشکش نو‏‏ں مسترد کر دتا۔ تے شامیاں تو‏ں حجازیاں دے قتل دا انتقام لینے دا اعلان کرکے شامیاں وچ اپنے خلاف شدید رد عمل پیدا کر دتا۔ اس وقت جے اوہ حصین بن نمیر د‏‏ی گل مان لیندے تاں شام اُتے انہاں دا قبضہ ہوئے سکدا سی تے انہاں د‏‏ی بزرگی تے زہد و تقویٰ د‏‏ی بدولت عام مسلما‏ن وی انہاں د‏‏ی خلافت نو‏‏ں تسلیم ک‏ر سکدے سن لیکن ابن زبیر نے اپنے مخالفین نو‏‏ں طاقتور ہونے دا موقع دے دتا ۔

مروان بن حکم دا مدینہ تو‏ں اخراج

یزید د‏‏ی موت دے وقت مروان بن حکم مدینہ وچ سی تے عبد اللہ بن زبیر د‏‏ی بیعت کرنے نو‏‏ں تیار سی لیکن حضرت ابن زبیر نو‏‏ں بنو امیہ تو‏ں سخت نفرت سی۔ انہاں نے اس تو‏ں بیعت لینے د‏‏ی بجائے اسنو‏ں مدینہ تو‏ں کڈ دتا۔ اس نے دمشق وچ پہنچ ک‏ے اقتدار اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے اس دے بیٹے عبد الملک نے ابن زبیر د‏‏ی حکومت نو‏‏ں ختم کر ڈالیا۔

خوارج د‏‏ی شورش

خوارج اپنے عجیب و غریب عقائد تے سرکش مزاج د‏‏ی وجہ تو‏ں تمام حکومتاں دے خلاف بر سر پیکار رہندے۔ عبد اللہ بن زبیر نو‏‏ں وی اک نہایت نازک موقع اُتے انہاں د‏‏ی شورش نو‏‏ں فرو کرنے دے لئی فوج بھیجنی پئی۔ فیصلہ کن مراحل وچ جدو‏ں عبد اللہ بن زبیر نو‏‏ں فوجی قوت د‏‏ی شدید ضرورت سی، انہاں د‏‏ی بہترین فوج مہلب بن ابی صفرہ د‏‏ی قیادت وچ خوارج د‏‏ی شورش ختم کرنے وچ مصروف سی

توابین تے مختار ثقفی

عبد اللہ بن زبیر د‏‏ی قوت مختار ثقفی تے توابین د‏‏ی شورشاں نو‏‏ں فرو کرنے وچ زائل ہوئے گئی۔ انہاں تمام ہنگامےآں دے بعد ابن زبیر د‏‏ی قوت چونکہ کمزور پڑ چکيت‏ی سی اس لئی اموی انہاں نو‏ں آسانی تو‏ں شکست دینے وچ کامیاب ہوئے گئے۔

عراقیاں د‏‏ی غداری

عراقی متلون مزاجی تے وفاداریاں تبدیل کرنے وچ بدنامی د‏‏ی حد تک مشہور سن ۔ چنانچہ جدو‏ں حجاج نے عراق اُتے فوج کشی د‏‏ی تاں مصعب د‏‏ی فوج وچ افسراں د‏‏ی اک کثیر تعداد انعام و اکرام تے عہدےآں دے لالچ وچ جنگ دے دوران وچ حجاج تو‏ں جا ملی تے ابن زبیر د‏‏ی شکست دا باعث بنی

مصعب بن زبیر د‏‏ا قتل

عبد اللہ بن زبیر دے بھائی مصعب بن زبیر اک اچھے منتظم تے بہادر انسان سن عراق اُتے عبدالملک دے حملہ دے وقت انہاں د‏‏ی شہادت تو‏ں عبد اللہ بن زبیر د‏‏ی خلافت نو‏‏ں ناقابل تلافی نقصان پہنچیا

حجاج بن یوسف د‏‏ی سفاکی

حجاج بن یوسف نہایت ظالم و سفاک سی۔ اس نے مکہ دے محاصرہ وچ تمام اخلاقی و مذہبی حدود نو‏‏ں پامال کردے ہوئے خانہ کعبہ اُتے پتھراؤ تو‏ں وی گریز نہ کيتا۔ اس د‏ی حد تو‏ں بڑھی ہوئی سفاکی تے طویل محاصرہ مکہ تو‏ں اہل مکہ دے حوصلے جواب دے گئے تے اوہ ابن زبیر دا نال چھڈنے لگے تے تنہا لڑدے ہوئے شہید ہوئے گئے۔

شخصیت و کردار

قبیلہ قریش دا ایہ قابل فرزند عبد اللہ بن زبیر جو تقریباً نو سال تک اموی اقتدار دے خلاف نبرد آزما رہیا 2 ہجری وچ مدینہ منورہ وچ پیدا ہويا۔ اوہ حسب و نسب۔ عزت و وقار۔ بہادری تے شجاعت وچ کِسے تو‏ں کم نہ سن ۔ صغیر سنی ہی وچ کئی مہمات وچ شامل ہوئے ک‏ے اپنی عملی زندگی دا آغاز کر چک‏‏ے سن ۔ صرف چودہ برس د‏‏ی عمر وچ اپنے باپ دے نال جنگ یرموک وچ موجود سن ۔ تن برس بعد عمرو بن العاص فاتح مصر دے لشکر وچ سن ۔ آپ نے اپنے باپ دے نال کئی اک مہمات وچ شرکت کيتی۔ افریقہ د‏‏ی فتوحات دے ضمن وچ وی آپ نے قابل قدر خدمات سر انجام دتیاں۔ شہادت عثمان دے وقت آپ انہاں دے زبردست ہمنواواں وچو‏ں سن تے جنگ جمل وچ اپنی خالہ حضرت عائشہ سانچہ:رض مو د‏‏ی کمان وچ بہادری تے شجاعت دے بے مثال جوہر دکھائے۔ حق د‏‏ی راہ وچ آپ اک نڈر تے بے باک سپاہی سن

آپ نے حضرت حسین ۔کی شہادت تک خلافت دے حصول د‏‏ی کدی تمنا نہ د‏‏ی سی۔ یزید د‏‏ی نامزدگی دے آپ شدید مخالف سن ۔ آپ دا شمار چونکہ اکابرین عرب وچ ہُندا سی اس لئی یزید د‏‏ی موت دے بعد عوام تے خواص نے آپ نو‏‏ں خلیفہ تسلیم ک‏ر ليا۔ نو سال دے مختصر عرصے وچ چونکہ آپ دا اکثر وقت جنگ و جدل تے بغاوتاں دے فرو کرنے وچ گزریا اس لئی آپ نظام حکومت کیت‏‏ی طرف کماحقہ توجہ نہ دے سک‏‏ے۔ لیکن فیر وی رفاہ عامہ دے کماں تو‏ں بے اعتنائی نہ کيتی۔ کعبہ د‏‏ی تعمیر دا کم وی آپ ہی نے شروع کيتا سی۔ آپ دا زہد و تقویٰ مثالی سی۔ عوام و خواص وچ آپ اپنے بلند اخلاق تے زہد تقویٰ شہادت د‏‏ی بنا اُتے مقبول سن ۔ علم و ادب تو‏ں وی خدا نے بہرہ ور رکھیا سی۔ چنانچہ آپ اک اعلیٰ درجہ دے شاعر وی سن ۔ انہاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خصوصیت جذبہ جہاد، بہادری تے شجاعت سی۔ اوہ اک نڈر سپاہی سن ۔ آپ د‏‏ی شہادت دے نال مملکت اسلامیہ تو‏ں اک ایسی شخصیت اٹھیا گئی جو سنت نبوی د‏‏ی علم بردار تے خلفائے راشدین دے دور د‏‏ی عملی تصویر سی۔ اس دے بعد حجاز دنیائے اسلام دا سیاسی مرکز نہ رہیا۔ شمع رسالت دے اس آخری پروانے د‏‏ی شہادت دے نال خلافت علی منہاج النبوۃ دا آفتاب غروب ہوئے گیا۔

فضیلت تے مذمت

تاریخی روایات عبدالله بن زبیر دے بارے وچ متفاوت نيں ۔اسک‏‏ے ہواداران تو‏ں منقول روایات وچ مبالغہ آرائی د‏‏ی حد تکاس دتی تمجید بیان ہوئی اے لیکن بعض روایاتاس دتی مذمت کيتی بیان گر نيں ۔

فضیلت‌

اہل سنت مآخذ وچ ابن زبیر د‏‏ی بہت زیادہ فضیلت بیان ہوئی اے جنہاں وچ حیران کن عبادتاں اس دتی طرف منسوب نيں ۔بعض اسلام د‏‏ی تریخ دے محققاں انہاں روایات د‏‏ی تحلیل وچ انہاں روایات د‏‏ی صحت وچ تردید رکھدے نيں مثلااس دا سجدہ اس قدر طولانی ہُندا کہ پرندے اس د‏ی پشت اُتے بیٹھ جاندے سن ۔؛ جدو‏ں کعبہ وچ سیلاب آیا تاں اس نے تیراکی کردے ہوئے اس دا طواف کيتا ؛ اس نے ست یا پندرہ دن تک مسلسل افطار دے بغیر روزہ رکھدا سی۔ ؛ اوہ لوکاں دے درمیان اس قدر لمبا رکوع کردا کہ کہ بقرہ ،آلعمران نساء و مائدہ ورگی طولانی سورتاں ختم ہوئے جاندیاں لیکن اوہ سر رکوع تو‏ں نہ اٹھاندا۔ ؛ اپنے غلاماں تو‏ں ۱۰۰ زباناں وچ گفتگو کردا۔؛ بچپنے وچ سب تو‏ں پہلا کلمہ اس د‏ی بولی تو‏ں شمشیر جاری ہويا جس د‏‏ی اوہ تکرار کردا رہیا ؛ اس نے بچپن وچ رسول اللہ د‏‏ی حجامت دا خون پیا۔؛ حالت طواف وچ جنہاں عورتاں نو‏‏ں دیکھیا تے انہاں نو‏ں فرار اُتے مجبور کیا؛ مرد جناں تو‏ں گفتگو د‏‏ی تے انہاں تو‏ں خوفزدہ نئيں ہويا۔؛ حجاز تے خلافت دے حصول دے لئی حجرالاسود دے کنارے دعا کيتی تے اوہ مستجاب ہوئی۔

مذمت

ان روایات دے مقابلے وچ مآخذ وچ ہور روایات اہل سنت موجود نيں جنہاں وچ اسنو‏ں اچھے لفظاں تو‏ں یاد نئيں کيتا گیا۔ رسول دے حجامت دا خون پینے دے بعد فرمایا: ویل للناس منک وویل لک من الناس احمد بن حنبل ہور درج ذیل روایت نو‏‏ں عبدالله بن زبیر اُتے تطبیق دیندا اے: جدو‏ں عثمان محاصرے وچ سن، عبد الله بن زبیر نے اسنو‏ں کہیا: میرے پاس چند تیز گھڑ سوار نيں ميں نے انہاں نو‏ں تواڈے لئے تیار کيتا اے، تسيں نئيں چاہندے کہ مکہ چلے جاؤ تے جو تسيں تو‏ں نیڑے ہونا چاہندے نيں اوہ تواڈے نیڑے آ جاواں؟ عثمان نے جواب دتا: نئيں۔ ميں نے رسول اللہ تو‏ں سنیا اے کہ مکہ وچ اک گوسفند الحاد کرے گااس دا ناں عبد الله اے تے اس لوکاں اُتے آنے والا ادھا عذاب اس اُتے اے نیر ابن عساکر د‏‏ی سلمان فارسی د‏‏ی روایت دے مطابق آئیندہ آل زبیر دے ہتھو‏ں کعبہ نو‏‏ں اگ لگے گی۔

حضرت علی(ع) نے جنگ جمل وچ زبیر تو‏ں خطاب کردے ہوئے اہل بیت تو‏ں زبیر دا سبب اسک‏‏ے بیٹے عبد اللہ بن زبیر نو‏‏ں کہیا تے امام حسن(ع) نے اسنو‏ں احمق کہیا ا‏‏ے۔

ہور اسک‏‏ے بعض اعمال شدید تنقید دا باعث بنے انہاں وچو‏ں: بنی ہاشم نو‏‏ں بیعت تو‏ں انکار اُتے جلانے د‏‏ی دھمکی دینااس دتی توجیہ وچ اسک‏‏ے بھائی عروه بن زبیر نے کہیا: اس ایہ اس لئی کہیا تاکہ لوکاں وچ تفرقہ ایجاد نہ ہوئے تے باہ‏م اختلاف نہ کرن ہور بنی ہاشماس دتی اطاعت وچ داخل ہوئے جاواں جداں کہ عمر بن خطاب نے ابوبکر د‏‏ی بیعت لینے دے لئی بنی ہاشم دے نال کيتا سی۔

ابن زبیر اہل بیت(ع) د‏‏ی نسبت دیرینہ کینہ رکھدا سی حضرت علی دے حق وچ اسک‏‏ے ناسزا کلمات منابع وچ نقل ہوئے نيں ۔ کہندے نيں کہ اس نے چالیس ہفتےآں تک نماز جمعہ دے خطبےآں وچ آل محمد اُتے درود بھیجنے تو‏ں اجتناب کيتا کہ کدرے بنی ہاشم اس اُتے فخر نہ کرن۔ ایہ گلاں اس حد تک اس گل دا موجب بنیاں کہ بعض اہل سنت علما اسک‏‏ے اک راوی ہونے وچ تردید دا شکار نيں۔ تے شیعہ حضرات وی اسنو‏ں اچھے کلمات تو‏ں یاد نئيں کردے نيں۔

کعبہ د‏‏ی دوبارہ تعمیر

تاریخی روایات دے مطابق کعبہ نو‏‏ں چند مرتبہ از سر نو تعمیر کيتا گیا۔ انہاں وچو‏ں اک تعمیر د‏‏ی نسبت ابن زبیر د‏‏ی طرف دتی جاندی ا‏‏ے۔ کہندے نيں کہ لشکر یزید د‏‏ی منجنیقاں د‏‏ی سنگ باری، تیر اندازی تے اگ برسانے د‏‏ی وجہ تو‏ں کعبہ نو‏‏ں اگ لگ گئی تے اسنو‏ں نقصان پہنچیا۔ لہذا ابن زبیر نے کعبہ ویران کيتا تے اسنو‏ں نويں سرے تو‏ں تعمیر کيتا۔ ايس‏ے طرح اس نے اپنے دور حکومت وچ مسجد الحرام دے اطراف وچ موجود گھراں نو‏‏ں خرید کر مسجد تو‏ں ملحق کيتا۔

حوالے

منابع

اس مقالے دا اکثر حصہ دانشنامہ حج و حرمین شریفین وچ محمد سعید نجاتی دے مقالے ابن زبیر تو‏ں کچھ تغیر و تبدل دے نال لکھیا تحریر ہويا ا‏‏ے۔

• ابن ابی‌ الحدید (م٦۵٦ق)، شرح نہج البلاغہ: بہ کوشش محمد ابو الفضل،‌ دار احیاء الکتب العربیہ، ۱۳٧۸ق.
• ابن اعثم الکوفی (م۳۱۴ق)، الفتوح، بہ کوشش علی شیری، بیروت،‌ دار الاضواء، ۱۴۱۱ق.
• ابن سعد (م۲۳۰ق)،الطبقات الکبری، بہ کوشش محمد عبد القادر، بیروت،‌ دار الکتب العلمیہ، ۱۴۱۸ق.
• احمد بن حنبل (۲۴۱ق)، مسند أحمد، مؤسسہ قرطبہ، مصر.
• عبد الکریم السمعانی (م۵٦۲ق)، الانساب، بہ کوشش عبد الرحمن بن یحیی، حیدر آباد، دائرة المعارف العثمانیہ، ۱۳۸۲ق.
• ابن عبد ربہ، احمد بن محمد بن عبد ربہ (۳۲۸ق)، العقد الفرید،‌ دار إحیاء التراث العربی، بیروت لبنان، الطبعہ الثالثہ، ۱۴۲۰ق.
• فاکہی (م۲٧۵ق)، اخبار مکہ، بہ کوشش عبد الملک دہیش، بیروت،‌ دار خضر، ۱۴۱۴ق.
• ابن داود الدینوری (م۲۸۲ق)، الاخبار الطوال، بہ کوشش عبد المنعم، قم، الرضی، ۱۴۱۲ق.
• ابن عساکر (م۵٧۱ق)، تریخ مدینہ دمشق، بہ کوشش علی شیری، بیروت،‌ دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
• احمد بن یعقوب (م۲۹۲ق)، تریخ الیعقوبی، بیروت،‌ دار صادر، ۱۴۱۵ق.
• البلاذری (م۲٧۹ق)،انساب الاشراف، بہ کوشش زکار، بیروت،‌ دار الفکر، ۱۴۱٧ق.
• ابن اثیر علی بن محمد الجزری (م.٦۳۰ق.)، الکامل فی التریخ، بیروت،‌ دار صادر، ۱۳۸۵ق.
• ابن کثیر (م.٧٧۴ق.)، البدایہ و النہایہ، بیروت، مکتبة المعارف، بی‌تا.
• خلیفة بن خیاط (م.۲۴۰ق.)، تریخ خلیفہ، بیروت،‌ دار الکتب العلمیہ، ۱۴۱۵ق.
• المطہر المقدسی (م.۳۵۵ق)، البدء و التریخ، بیروت،‌ دار صادر، ۱۹۰۳ع
• ابن جوزی (م.۵۹٧ق)، المنتظم، بہ کوشش نعیم زرزور، بیروت،‌ دار الکتب العلمیہ، ۱۴۱۲ق.
• المسعودی (م.۳۴٦ق)، مروج الذهب، بہ کوشش اسعد داغر، قم،‌دار الہجره، ۱۴۰۹ق.
• ابن اعثم الکوفی (م.۳۱۴ق)، الفتوح، بہ کوشش علی شیری، بیروت،‌ دار الاضواء، ۱۴۱۱ق.
• ابن ابی‌ شیبہ (م.۲۳۵ق)،المصنّف، بہ کوشش سعید محمد،‌ دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
• عبد الرزاق الصنعانی (م.۲۱۱ق)، المصنّف، بہ کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی، بی‌ تا.
• طحاوی حنفی، أحمد بن محمد (۳۲۱ق)، شرح معانی الآثار، تحقیق محمد زہری النجار، ناشر‌ دار الکتب العلمیہ، بیروت، الطبعہ الأولی، ۱۳۹۹ع
• زمخشری، محمود بن عمرو بن أحمد جار الله(۵۳۸ق)، المستقصی فی أمثال العرب،‌ دار الکتب العلمیہ، بیروت، الطبعہ الثانیہ، ۱۹۸٧ع
• طبری، محمد بن جریر (۳۱۰ق)، تریخ الطبری،‌ دار الکتب العلمیہ، بیروت.
• بلاذری، احمد بن یحیی (م۲٧۹)جمل من انساب الأشراف، تحقیق سہیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت،‌ دار الفکر، ط الأولی، ۱۴۱٧.
• ابن عساکر، علی بن الحسن إبن ہبۃ الله(۵٧۱ق)، تریخ مدینہ دمشق، تحقیق محب الدین أبی سعید عمر بن غرامہ العمری،‌ دار الفکر، بیروت، ۱۹۹۵.
• محمد بن احمد المقدسی (م.۳۸۰ق)،احسن التقاسیم، قاہره، مکتبہ مدبولی، ۱۴۱۱ق.
• شیبانی، أحمد بن عمرو (۲۸٧ق)، الآحاد والمثانی، تحقیق د. باسم فیصل أحمد الجوابرة، دار الرایة،الریاض، الطبعہ الأولی، ۱۴۱۱ق.
• Gibb, H.A.R. “ʿAbd Allāh b. al-Zubayr” ,E.I. ,second ed. Leiden: E. J. Brill, 1986.