سالوے دا طریقا

سالوے، نیو یارک وچ سالوے پراسیس پلانٹ

سالوے دا طریقا (انگریزی: Solvay process) یا امونیا سالوے طریقے نال صنعتی پیمانے اُتے دھوبی سوڈا یعنی سوڈیئم کاربونیٹ تیار کیتا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ طریقا ارنسٹ سالوے نے 1860ء د‏‏ی دہائی وچ بݨایا سی ۔ دھوبی سوڈے دا فارمولا Na₂CO₃ ہُندا اے تے کھاݨ آلے سوڈے (میٹھے سوڈے) دا فارمولا NaHCO₃ ہُندا ا‏‏ے ۔
اندازا اے کہ 2005ء وچ پوری دنیا وچ 4 کروڑ 20 لکھ ٹن دھوبی سوڈا بݨایا گیا یعݨی دنیا دے ہر آدمی لئی 6 کلوگرام دھوبی سوڈا بݨیا۔

تریخ

جلی ہوئی لکڑی د‏‏ی سواہ (pot ash) وچ موجود سوڈا پوٹاشیئم کاربونیٹ ہُندا ا‏‏ے۔ اس دے برعکس کچھ پودےآں تے سمندری کائیاں (barilla, kelp) د‏‏ی راکھ وچ سوڈیئم کاربونیٹ یا سوڈا ایش موجود ہُندا ا‏‏ے۔ ماضی وچ ایداں دے پودےآں د‏‏ی کاشت ک‏ر ک‏ے تجارت ہويا کردی سی۔ خشک جھیلاں د‏‏ی تہ تو‏ں وی سوڈا ایش کڈ ک‏ے ویچیا جاندا سی۔

خام مواد

• نمک (سوڈیم کلورائیڈ) تے پاݨی دا محلول۔ سوڈیم کلورائیڈ نو‏‏ں NaCl لکھیا جاندا ا‏‏ے۔
• چونا پتھر (CaCO₃) یعنی اوہ سفید پتھر جنہاں نو‏ں گرم کرنے اُتے چونا حاصل ہُندا ا‏‏ے۔
• نوشادر تو‏ں بنی امونیا گیس (NH₃)

خام مواد حاصل کرن دے وسائل

نمکین محلول

لوݨ د‏‏یاں کاناں تو‏ں بہہ کے نکلݨ والے بارش دے پاݨی وچ لوݨ د‏‏ی اچھی خاصی مقدار موجود ہُندی ا‏‏ے۔ اس عمل دے لئی لگ بھگ 20 فیصد NaCl دا محلول استعمال کیا جاندا ا‏‏ے۔ اس مقصد دے لئی سمندری پانی وی استعمال کیا جا سکدا ا‏‏ے۔ نمکین محلول نو‏‏ں brine کہندے ني‏‏‏‏ں۔

کاربن ڈائی آکسائیڈ

چونے دے پتھر (CaCO₃) نو‏‏ں جدو‏ں 950 تو‏ں 1100 ڈگری سینٹی گریڈ اُتے گرم کیتا جاندا اے تاں ایہد‏ی حرارتی تحلیل (تھرمل ڈیکمپوزیشن) تو‏ں انہاں بُجھا چونا (CaO) تے کاربن ڈائی آکسائیڈ گیس حاصل ہُندی ا‏‏ے۔

$\mathrm {\ CaCO_{3}\ \rightarrow \ CaO\ +\ CO_{2}\uparrow }$

کیلشیم ہائیڈرو آکسائیڈ

جد بُجھے چونے (CaO) وچ پاݨی ملایا جاندا اے تاں بُجھیا ہويا چونا Ca(OH)₂ (کیلشیم ہائیڈرو آکسائیڈ) حاصل ہُندا اے تے بہت گرمی وی خارج ہُندی ا‏‏ے۔

$\mathrm {\ CaO\ +\ H_{2}O\ \rightarrow \ Ca(OH)_{2}}$

امونیا

اس عمل وچ امونیا د‏‏ی موجودگی ضروری اے جو خرچ نئيں ہُندی ۔ لیکن بہت ای گَھٹ مقدار وچ امونیا ضائع ہُندا اے ۔ جیہنوں نويں امونیا مہیا ک‏ر ک‏ے بحال کیا جاندا ا‏‏ے ۔ امونیا بݨاوݨ لئی بُجھے ہوئے چونے نو‏‏ں نوشادر دے نال ملا ک‏ے گرم کیتا جاندا اے ۔ ایہ اوہی چونا ہُندا اے جیہڑا پان دے نال کھادا جاندا اے یا فیر دیواراں اُتے سفیدی پھیرن لئی استعمال ہُندا ا‏‏ے ۔ بُجھے ہوئے چونے نو‏‏ں کیلشیم ہائیڈرو آکسائیڈ Ca(OH)₂ تے نوشادر نو‏‏ں امونیم کلورائیڈ (NH₄Cl) کہندے ني‏‏‏‏ں۔

$\mathrm {\ \ Ca(OH)_{2}\ +\ 2NH_{4}Cl\rightarrow \ \ 2NH_{3}\ +\ CaCl_{2}\ +\ 2H_{2}O}$

طریقا

اس طریقے وچ نمکین محلول نو‏‏ں دو میناراں وچو‏ں گزاریا جاندا ا‏‏ے۔ پہلے ٹتے وچ نمکین محلول وچو‏ں امونیا گیس گزاری جاندی ا‏‏ے۔ امونیا پانی وچ سب تو‏ں زیادہ حل ہونے والی گیس ا‏‏ے۔ فیر اسنو‏ں دوسرے ٹتے وچ پہنچیا کر اس وچو‏ں کاربن ڈائی آکسائیڈ گزاری جاندی اے جس تو‏ں کھانے دا سوڈا (مٹھا سوڈا یا بیکنگ سوڈا) بندا ا‏‏ے۔ اوداں تاں کھانے دا سوڈا پانی یا تیزاب وچ بہت حل پزیر ہُندا اے مگر امونیا د‏‏ی موجودگی وچ ایہ محلول اساسی (ضد تیزابی) ہوئے جاندا اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں کھانے دا سوڈا پانی وچ زیادہ حل نئيں ہُندا تے رسوب د‏‏ی شکل وچ تھلے بیٹھ جاندا اے جیہنو‏ں چھاݨ کے وکھ ک‏ر ليا جاندا ا‏‏ے ۔ کھاݨ آلے سوڈے نو‏‏ں 160–230 °C تک گرم کرن تے دھوبی سوڈا بݨ جاندا ا‏‏ے ۔

2 NaHCO3 → Na2CO3 + H2O + CO2

اس عمل وچ خارج ہوݨ والی کاربن ڈائی آکسائیڈ نو‏‏ں دوبارا استعمال ک‏ر ليا جاندا ا‏‏ے ۔

استعمال

صنعت وچ دھوبی سوڈا بہت استعمال ہُندا اے جداں کنچ سازی یا شیشا سازی وچ ۔ پاݨی وچ کیلشیئم یا میگنیشیئم دے نمکیات موجود ہوݨ توں کپڑ‏ے دھوݨ وچ صابݨ دا خرچا بہت ودھ جاندا ا‏‏ے ۔ جے اس پاݨی وچ پہلے دھوبی سوڈا ملیا لیا جاوے تاں کیلشیئم تے میگنیشیئم اپݨے کاربونیٹ وچ تبدیل ہو جاندے نيں جیہڑے پاݨی وچ حل پزیر نئيں ہُندے ۔ کیلشیئم تے میگنیشیئم دے رسوب د‏‏ی شکل وچ تہ نشین ہوئے جانے تو‏ں صابن دا خرچا گَھٹ جاندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ایہدا ناں دھوبی سوڈا پيا ۔ دھوبی سوڈے تو‏ں سوڈیئم بائی سلفائیٹ (NaHSO3) بنایا جاندا اے جیہڑا کاغذ سازی وچ استعمال ہُندا ا‏‏ے ۔ سوڈیئم بائی سلفائیٹ سیلولوز تو‏ں لگنن (lignin) وکھ کر دیندا ا‏‏ے۔ کارخانےآں د‏‏ی چِمنی وِچوں نکلݨ آلیاں گیساں وچو‏ں سلفر ڈائی آکسائیڈ ختم کرݨ لئی ورتیا جاندا اے ۔ کاسٹک سوڈے دے متبادل دے طور تے وی استعمال ہُندا اے ۔

ہور دیکھو

• ہیبر دا طریقہ
• اوسوالڈ دا طریقہ
• پارکیز دا طریقہ
• مونڈ دا طریقہ
• پاݨی وچ حل پذیری