سانچہ:چونواں مضمون/۱۴
دوسری اینگلو-سکھ جنگ سکھ راج اتے ایسٹ انڈیا کمپنی دے وچکار 1848 اتے 1849 وچّ لڑی گئی سی۔ ہار جان کرکے سکھ راج دا خاتمہ ہو گئیا اتے اس توں بعد پنجاب، اتلے لہندے سرحدی صوبے اتے کشمیر انگریزاں نے اپنے نال ملا لئے.
خالصہ دربار اتے ہندستان وچ قائم انگریزی راج دیاں فوجاں وچکار ہوئی جنگ جس نال سکھ راج دے علاقیاں نوں انگریزی سامراج وچ شامل کیتا گیا ۔ اصل وچ دوجی انگریز-سکھ لڑائی،انگریز حکمراناں ولوں اوہناں سکھاں اپر قابو پاؤن لئی لڑیا گیا جو ایہہ سمجھکے کھجھے ہوئے سن کہ پہلی اینگلو سکھ جنگ وچ خالصہ فوج انگریزی فوجاں کولوں اپنے ہی کمانڈراں دی غداری جاں انگریزاں دی سازشاں کارن ہاری سی ۔ پر ایہدا مکھ کارن نویں گورنر-جنرل لارڈ ڈلہوزی ( 1848–58 ) دی سامراجی خواہشاں دی تکمیل اتے بھارت وچ انگریزی راج نوں شمال مغرب دیاں قدرتی حداں تک پہنچاؤن دی پالیسی سی ۔
پہلی اینگلو سکھ جنگ دے اخیر وچ مارچ 1846 دے معاہدے مطابق بریٹیش فوج نے سال دے انت وچ لاہور توں واپس چلے جانا سی مگر ایہہ معیاد ختم ہون توں پہلاں ہی سکھ سرداراں اتے دھکو-زوری اک ہور معاہدہ تھوپ دتا گئیا ۔ گورنر جنرل،ہینری ہارڈنگ دے خاص سفیر،فریڈرک کری نے سازشاں کرکے خالصہ دربار دے سرداراں پاسوں بینتی پتر لے لیا جس وچ انگریزی فوج نوں لاہور وکھے تعینات رکھن لئی کیہا گیا ۔ سٹے وجوں 16 دسمبر 1846 نوں بھیرووال وکھے اک نویں معاہدہ کیتا گئی جس مطابق ہینری لارنس نوں لاہور وکھے ریزیڈینٹ تعینات کیتا گیا اتے خالصہ راج دے علاقیاں وچ راج-کاج چلاؤن دے سبھ اختیار ایہنوں سونپ دتے گئے ۔ ریزیڈینٹ دے نامزد میمبراں دی کونسل آف ریجینسی مڑ اساری کیتی گئی جس دا مکھی تیز سنگھ نوں تعینات کیتا گیا ۔ انگریزاں نوں امن-قانون قایم رکھن لئی انمتھے ویلے لئی سکھ راج دے علاقیاں وچ تعینات رہن توں چھوٹ دے دتی گئی ۔ اس معاہدے دا مہاراجہ دلیپ سنگھ دے 16 سال دی عمر ہو جان تک لاگوُ رہنا متھیا گیا ۔ جولائی 1847 نوں گورنر جنرل ولوں جاری ہوئے اک ہور اعلان مطابق ریزیڈینٹ دے اختیاراں وچ ہور وادھا کر دتا گیا
جنوری 1848 وچ ہینری لارنس نے چھٹی لے لئی اتے لارڈ ہارڈنگ دے نال واپس گھر پرط گیا ۔ ہینری لارنس دی تھاں تے فریڈرک کری دی تعیناتی ہوئی اتے لارڈ ڈلہوزی نواں گورنر-جنرل بنیا ۔ ڈلہوزی اتے کری نوں چھیتی ہی ملتان دی بغاوت دا سامہنا کرنا پیا ۔ اوہناں نے اس گھٹنا نوں بہانہ بنا کے مہاراجہ دلیپ سنگھ دے علاقیاں نوں بھارت وچلے برطانوی راج دے علاقیاں نال رلاؤن دا فیصلہ کر لیا ۔ لاہور وکھے تعینات ریزیڈینٹ نے ملتان دے صوبیدار دیوان مول راج ولوں دتے جان والے لگان وچ وادھا کر دتا ۔ مول راج نے اس منگ دی تکمیل کرن دی اصلاحیت درسائی اتے استعفٰی دے دتا ۔ پھریڈرک کری نے اس دی تھاں تے جنرل کانھ سنگھ نوں تعینات کر دتا اتے دو برطانوی افسراں پی۔اے۔ وانس ایگنیؤ اتے ولیئم اینڈرسن سمیت مول راج توں چارج لین لئی ملتان بھیج دتا ۔ جنرل کانھ سنگھ اتے انگریز افسر 18 اپریل 1848 نوں ملتان پہنچے جس تے دیوان مول راج نے قلعہ خالی کر دتا اتے لاہور دربار دے نمائندیاں نوں چابیاں سونپ دتیاں ۔ مگر اس دے سپاہیاں نے بغاوت کر دتی اتے بریٹیش افسراں نوں اوہناں دے کیمپ وچ ہی مار دتا ۔ ایہہ ملتان دی بغاوت دا ارمبھ سی ۔ نال ہی لاہور توں آئی فوجی گارد دے سپاہی مول راج دے فوجیاں وچ شامل ہو گئے ۔ کری نوں ایہناں واقعے دی اطلاع 21 اپریل نوں مل گئی پر اس نے کاروائی کرن وچ جان-بجھّ کے دیری کیتی ۔ لارڈ ڈلہوزی نے ملتان دی بغاوت دا ٹاکرا کرن لئی پنج مہینے کوئی کاروائی نہ کیتی ۔ اس ویلے دوران سکھ بھاوناواں نوں بھڑکاؤن لئی پورا تان لایا گیا ۔ مہارانی جند کور نوں شیخوپورا قلعے دی قید وچوں جلاوطن کرن دا فیصلہ کیتا گیا اتے اسنوں پہلاں فیروزپور اتے پھر بنارس بھیج دتا گیا۔ نال ہی بھیرووال دا معاہدہ دی بے شرمی نال النگھنا کرکے، اس دے بھتے دی رقم ڈیڑھ لکھ روپئے توں گھٹا کے باراں ہزار روپئے کر دتی گئی ۔ اس دے پنجاہ ہزار روپئے دے ملّ دے قیمتی گہنے اتے ڈیڑھ لکھ روپیہ نقد وی ضبط کر لئے گئے ۔ انگریزاں ولوں مہارانی متعلق اس توہین آمیز سلوک کارن راج دی جنتا وچ روس پھیل گیا ۔ اتھوں تک کہ افغانستان دے امیر دوست محمد خان نے وی انگریزاں کول ایہہ کہہ کے روس ظاہر کیتا کہ،‘ اس پرکار دا ورتاؤ سارے دھرماں وچ اعتراض یوگ ہے ۔ `