سید محمد تقی
سید محمد تقی پاکستان دے ممتاز فلسفی، دانشور، شاعر تے صحافی سن ۔ 12 مئی 1917ء نوں امروہہ وچ پیدا ہوئے۔ آپ دا گھرانہ بشمول والد علامہ شفیق حسن، وڈے بھائی رئیس امروہوی تے چھوٹے بھائی جون ایلیا اردو ادب دی آبرو خیال کیتے جاندے نيں۔ آپ دا انتقال 26 جون 1999ء نوں کراچی وچ ہويا۔
نہایت وسیع العلم باپ، علامہ شفیق حسن ایلیا دے صاحبزادے، رئیس امروہوی دے تن سال چھوٹے بھائی، جون ایلیا توں چودہ سال وڈے بھائی، کمال امروہوی دے چچازاد بھائی، سید محمد تقی 1917ء وچ پہلی عالمی جنگ دے اختتام دے سال امروہہ وچ پیدا ہوئے۔ سیاسی ماحول وچ ہندوستان دی جدوجہد آزادی دا زمانہ سی ۔ امروہہ دے نہایت اعلیٰ علمی ادبی ماحول وچ پرورش ہوئی۔ بچپن توں عنفوان شباب تک کھلنڈرے رہے کہ علم و ادب توں شغف پیدا نئيں ہويا سی تے کمال امروہوی، رئیس امروہوی تے محلے دے ہور شرارتی لڑکےآں دی صحبت وچ رہے لیکن علامہ شفیق حسن ایلیا جداں گھنے اعلیٰ علمی و ادبی درخت دے سائے وچ کِداں ممکن سی کہ علم و ادب توں بچتے۔ جدوں پڑھنے دا شوق پیدا ہويا تاں علم و ادب دے مشرقی امتحانات بہت تیزی توں پاس کر لئی۔ چنانچہ اکیس سال دی عمر تک الہ آباد بورڈ دے ادیب، ادیب عالم، ادیب کامل، منشی فاضل، مولوی فاضل، مولوی کامل تے فیر پنجاب بورڈ دا فاضل ادب پاس کر لئی۔ ایہ زمانہ اوہ سی کہ انگریزی دے بغیر اگے ودھنے دا سوال ہی پیدا نئيں ہُندا سی ۔ چنانچہ دہلی یونیورسٹی توں ایم اے انگریزی بولی و ادب وچ مکمل کے لیا۔
اب ملازمت دے میدان وچ داخل ہونے دا وقت آیا تاں رئیس امروہوی توں مشورہ کیتا۔ رئیس صاحب انہاں دناں مرادآباد وچ عادل صاحب (شکیل عادل زادہ دے والد) دے رسالے ”مسافر“ دے ایڈیٹر سن ۔ دونے بھائی دہلی آ گئے۔ دہلی وچ اولاً تاں رسالےآں وچ مضامین لکھدے رہے، غیر معروف رسالےآں دے ایڈیٹر وی رہے لیکن ساری زندگی دی پیشہ ورانہ مصروفیت اس وقت شروع ہوئی جدوں میر خلیل الرحمان نے دونے بھائیاں نوں اپنے نوزائیدہ روزنامہ ”جنگ“ وچ نال لے لیا۔ رئیس صاحب اداریئے لکھدے سن تے تقی صاحب نیوز ایڈیٹر سن ۔ 1947ء وچ تقسیم ہند دے فوراً بعد دے پرآشوب زمانے وچ میر خلیل الرحمان رئیس امروہوی صاحب نوں نال لے کے کراچی آ گئے۔ تقی صاحب فیر 26 جنوری 1948ء نوں بمبئی دے راستے پانی دے جہاز توں کراچی آئے۔ اوہ اپنی بیگم تے چار سال دی بیٹی دے نال اسی دن بمبئی توں سوار ہوئے جدوں گاندھی جی دے قتل دے نتیجے وچ غلط فہمی دے تحت مسلم کش فسادات شروع ہو گئے سن ۔
1950ء دی دہائی دے اوائل وچ تقی صاحب نے عام لوکاں وچ فلسفے دا شوق پیدا کرنے دی غرض توں ہر ہفتے اک مضمون فلسفے دے موضوعات اُتے شائع کرنا شروع کر دتے۔ اِنّے مشاق صحافی دے لئی جاذب توجہ سرخیاں لگانا روگٹھ دا معمول سی ۔ مثلاً انگلستان دے فلسفی برکلے اُتے اپنے مضمون دی ایہ سرخی لگائی سی۔ ”کتے، میزاں تے پردے“۔ اس انداز دے آسان فہم اردو وچ لکھے ہوئے مضامین مقبول ہوئے۔ 1958ء وچ انہاں دے ایداں ہی مضامین یکجا کے دے اردو اکیڈمی سندھ نے انہاں دی پہلی کتاب ”روح تے فلسفہ“ شائع کيتی۔ ہن تقی صاحب دا ناں معتبر فلسفیاں وچ شامل ہويا تاں ڈاکٹر شریف، جو گورنمنٹ کالج وچ شعبہ فلسفہ دے صدر سن سالانہ پاکستان نیشنل فلسفہ کانفرنس وچ ہر سال تقی صاحب نوں بلاندے تے تقی صاحب نے کئی مقالے انہاں کانفرنساں وچ پڑھے۔ 1958ء وچ تقی صاحب تے ہور کئی عامل صحافیاں نوں برطانیہ دی حکومت نے دورے اُتے بلیایا۔ اوتھے تقی صاحب نے برٹرینڈرسل نال ملاقات وی کيتی۔ دو سال بعد تقی صاحب نوں روم وچ ہونے والی بین الاقوامی کانگریس وچ مقالہ پیش کرنے بلايا گیا، نال ہی انہاں نوں روم دی تاریخی عمارت تے نہراں والے تاریخی شہر وینس دی تفریح کرائی گئی۔ تقی صاحب واپس آئے تاں اپنا سفرنامہ اخبار وچ کئی قسطاں وچ شائع کیتا۔
اس دوران ”جنگ“ وچ انہاں دے فلسفیانہ مضامین شائع ہُندے رہے، نال ہی بعض طبعزاد تے بعض اپنے ہی اردو مضامین دے ترجمے روزنامہ ”ڈان“ وچ احمد علی خان صاحب شائع کردے رہے۔ اوہ تقی صاحب دے جوانی دے دوست سن ۔ انہی دناں تقی صاحب مصر دے سرکاری دورے اُتے جا رہے سن تاں مولوی عبدالحق نے انہاں توں کہیا کہ اوہ اوتھے توں ایہ معلوم کر آئیاں کہ کارل مارکس دی شہرہ آفاق تے تریخ ساز کتاب ”داس کیپٹل“ دا ترجمہ عربی وچ ہويا اے یا نئيں۔ تقی صاحب مصر توں لوٹے تاں انہاں نے مولوی صاحب نوں دسیا کہ عربی وچ ترجمہ نئيں ہويا اے۔ مولوی صاحب نے اسی وقت اس کتاب دا اردو ترجمہ کرنے دا کم تقی صاحب ہی دے ذمے کر دتا جو انجمن ترقی اردونے 1961ء وچ شائع کیتا۔ اس دی اشاعت دے پچیس سال بعد جدوں انجمن دا کاپی رائٹ ختم ہو گیا تاں تن سال پہلے 2004ء وچ دارالشعور نے بہت دیدہ زیب انداز وچ ایہ ترجمہ شائع کیتا۔ کارل مارکس دی اس عسیر الفہم کتاب دے پڑھنے والے اِنّی تعداد وچ ضرور موجود نيں کہ چار سال بعد اسی سال دارالشعور نے دوسرا ایڈیشن شائع کیتا۔ جس اُتے تقی صاحب دے بہت پرانے ساتھی تے دوست شفیع عقیل دا تبصرہ چند روز پہلے ”جنگ“ وچ شائع ہويا اے۔
اس ترجمے دے زمانے وچ ہی نئيں بلکہ ”جنگ“ توں وابستگی دے چوبیس پچیس برساں دے دوران تقی صاحب دا معمول ایہ سی کہ صبح ساڈھے چھ بجے ناشتا کر کے تصنیف تے ترجمے وچ چار گھینٹے مصروف رہندے تے گیارہ بجے ہور اک پیالی چائے پی کر گھر دی گوشت ترکاری دی خریداری دے لئی بازار جاندے۔ فیر گھر آ کے نہا دھو کر کھانا کھا کر ساڈھے بارہ اک بجے دفتر جنگ آندے تے فیر رات نوں ساڈھے نو دس بجے اخبار مکمل کے دے پریس بھجوا کر گھر آندے، کھانا کھا کردو گھینٹے مطالعہ کر کے سو جاندے۔ اس دوران تقی صاحب سر سید کالج دے بانی تے پاکستان ایجوکیشنل سوسائٹی دے صدر سید الطاف علی بریلوی دے لئی کتاباں دے ترجمے کردے رہے۔ انہی دناں انہاں نے بریلوی صاحب دے لئی امریکی تعلیمی فلسفی دی کتاب ”جمہوریت تے تعلیم“ تے وہائٹ ہیڈ دی ”تعلیم دا فلسفہ“ ناں دیاں کتاباں ترجمہ کيتیاں ۔ فیر اپنے طور اُتے نوبل انعام یافتہ سائنس دان سر جیمس جینس دی کتاب ”پراسرار کائنات“ تے سر آرتھر ایڈنگٹن دی کتاب ”سائنس تے فلسفہ“ دے ترجمے شائع کیتے۔ تقی صاحب دی پہلی طبعزاد کتاب ”روح تے فلسفہ“ 1958ء وچ تے دوسری ”منطق، فلسفہ تے سائنس“ 1968ء وچ شائع ہوئیاں۔ 1971-72ء ماں بھٹو دے اقتدار دے اوائل وچ انہاں نے اپنی سب توں اہم تصنیف ”تریخ و کائنات، میرا نظریہ“ تقریباً اٹھ مہینے دے عرصے وچ تصنیف کيتی جس دی رونمائی 1974ء وچ ہوئی۔ اس وچ موضوعات دے تنوع اُتے تبصرہ کردے ہوئے ڈاکٹر سلیم الزماں صدیقی نے رونمائی وچ اپنی تقریر دے آخر وچ ایہ مصرع پڑھا کہ ”ناوک نے تیرے صید نہ چھڈیا زمانے وچ ۔“ اس کتاب نے تقی صاحب نوں اردو بولی وچ لکھنے والا برصغیر پاک و ہند دا پہلا صاحب نظام فلسفی بنایا۔
1999ء وچ وفات تک اوہ تصنیف ہی وچ مصروف رہے۔ 1982ء وچ بین الاقوامی فلسفہ کانگریس میکسیکو سٹی وچ ہوئی۔ تقی صاحب نوں مقالے دی دعوت دتی گئی۔ انہاں نے کانگریس وچ شرکت کيتی، مقالہ پیش کیتا جس دا عنوان سی ”فلسفہِ قانون“۔ اس توں کچھ ماہ پہلے تقی صاحب دے انگریزی مضامین دا مجموعہ "Essays in Philosophy" شائع ہواسی ۔ انہاں نوں اس سیشن دی صدارت دا اعزاز وی دتا گیا۔ اسی دوران انہاں نے امریکا دے بعض نوبل انعام یافتہ سائنسداناں نال ملاقات کر کے سائنس اُتے اپنے فلسفیانہ اعتراضات اُتے تبادلۂ خیال کیتا۔ اس دے بعد تقی صاحب روزانہ چھ توں اٹھ گھینٹے مطالعہ کردے۔ اک تصنیف اس دوران مکمل ہوئی یعنی ”نہج البلاغہ دا تصور الوہیت“۔ وفات توں چار پنج سال پہلے انہاں نے قویٰ مضمحل ہونے دے باوجود ٹائپرائٹر اُتے انگریزی کتاب "My View of Science" تصنیف کيتی جس دی کمپوزنگ 1998ء وچ مکمل ہو گئی سی لیکن حالے شائع نئيں ہوئی اے۔ سید محمد تقی فلسفی دی حیثیت توں خدا نوں ”شعور محض“ کہندے سن تے کائنات نوں توانائی دے مختلف مظاہر توں تعبیر کردے سن ۔ سیاست وچ جمہوریت، معیشت وچ مساوات تے ذاتی اخلاق وچ ہر انسان دی عزت وتکریم دے قائل سن ۔ انہاں دا اپنا اخلاق اپنے اصولاں اُتے عمل دی تصدیق سی ۔
1999ء دی 20 جون نوں تقی صاحب دی مختصر علالت شروع ہوئی۔ ڈاکٹراں نے انہاں نوں ہیپاٹائٹس سی تشخیص کیتا جو لاعلاج حد تک پھیل گیا سی ۔ 25 تے 26 جون دی شب اوہ عظیم فلسفیاں دی آسمانی محفل وچ شرکت دے لئی اس جہان فانی توں سدھار گئے۔ انہاں دی قبر دے تن اطراف انہاں دے بہترین اقوال کندہ نيں تے کتبے اُتے جو تحریر کندہ اے اس دے لکھنے والے نے حافظ شیرازی دے معروف شعر وچ اک لفظ دی تبدیلی دے نال ایہ شعر لکھ دتا اے
ہرگز نمیرد آن کہ دِلش زندہ شدز ”علم“
ثبت است بر جریدہِ عالم دوام ما
آپ دی اہم کتاباں دی تفصیل کچھ ایويں اے۔
- روح، فلسفہ تے سائنس
- روح تے فلسفہ
- تریخ تے کائنات، میرا نظریہ
- ہندوستان، پس منظر تے پیش منظر