علم عروض
سانچہ:علوم ادبیات عربی بارہ علومِ ادبیاتِ عربی وچوں علمِ عروض اک ایداں دے علم دا ناں اے جس دے ذریعے کِسے شعر دے وزن دی صحت دریافت کيتی جاندی اے یعنی ایہ جانچا جاندا اے کہ آیا کلام موزاں اے یا ناموزاں یعنی وزن وچ اے یا ننيں۔ ایہ علم اک طرح توں منظوم کلام دی کسوٹی اے تے اس علم کے، ہور تمام علوم دی طرح، کچھ قواعد و ضوابط نيں جنہاں دی پاسداری کرنا کلامِ موزاں کہنے دے لئی لازم اے۔ اس علم دے ذریعے کِسے وی کلام دی بحر وی متعین کيتی جاندی اے۔ اس علم دے بانی یا سب توں پہلے جنہاں نے اشعار اُتے اس علم دے قوانین دا اطلاق کیہ اوہ ابو عبد الرحمٰن خلیل بن احمد بصری نيں جنہاں دا زمانہ دوسری صدی ہجری سی۔
ناں وجہ
[سودھو]عروض عربی بولی دا لفظ اے تے لغت وچ اس دے دس توں ودھ معنی نيں۔[۱] جو درج ذیل نيں۔
- خیمہ دا مرکزی ستون جس اُتے خیمہ تانا جاندا اے۔
- اوہ اونٹنی جو وحشی تے سرکش ہوئے۔
- پہاڑاں اُتے بنے ہوئے تنگ راستے نوں۔
- مکہ تے مدینہ کو
- کِسے شعر دے مصرعِ اول دے آخری کلمہ کو
- شعر دے وزن دی کسوٹی تے ترازو کو
- ظاہر ہونا یا عارض ہونے کو
- مانند، مثال یا نظیر کو
- فحویٰ تے مفی کلام کو
- احتیاج تے ضرورت کو
- منتہج تے ابر کو
اس بابت وچ کہ اس مخصوص علم نوں "علمِ عروض" ہی کیوں کہندے نيں کئی اک قول رائج نيں جو درج ذیل نيں۔[۲]
- خلیل بن احمد نے جدوں ایہ علم ایجاد کيتا تاں اوہ مکہ وچ سی سو تبرکاً اس شہر دے ناں توں اس علم نوں منسوب کيتا۔
- اس علم نوں عروض اس لئی کہندے نيں کہ اس اُتے شعر نوں عرض کردے نيں یعن شعر نوں اس اُتے جانچدے نيں تا کہ موزاں و غیر موزاں علاحدہ ہوئے جائے۔
- عروض طرف تے کنارۂ چیز دے معنی نيں چونکہ ایہ علم وی بعض علماں توں کنارے اُتے اے اس لئی عروض ناں رکھیا۔
- بعض کہندے نيں کہ لفظ عروض دی ترکیب وچ عین و را و ضاد اے جس دے معنی ظہور دے نيں، چونکہ اس علم توں وزنِ صحیح تے غیر صحیح وچ فرق ظاہر ہُندا اے اس لئی عروض کہندے ہین۔
- بعض کہندے نيں کہ عروض لغت وچ راہِ کشادہ دے معنی وچ اے جس طرح پہاڑ دے رستے درہ یا گھاٹی وچ ہوئے کے شہراں تے مقاماں نوں جاندے نيں، ايسے طرح اس علم دے ذریعے توں شعرِ موزاں تے ناموزاں دی طرف پہنچدے نيں۔ اس دے جاننے توں شعرِ غلط تے صحیح معلوم ہوئے جاندا اے۔ (جب کہ ڈاکٹر سید تقی عابدی ایہ وجہ لکھی اے کہ "بعض لوک کہندے نيں کہ جس طرح پہاڑاں اُتے چڑھنے دے راستے مشکل تے تنگ ہُندے نيں ايسے طرح ایہ علم مشکل تے سخت اے جس اُتے عمل کے دے موزاں تے ناموزاں کلام وچ فرق کيتا جا سکدا اے۔")[۳]
- بعض کہندے نيں کہ عروض بادل دے معنی وچ اے، جسطرح بادل تے اس توں پیدا ہوئی چیزاں وچ نفع زیادہ اے ايسے طرح اس علم وچ نفع کثیر اے۔
- بعض کہندے نيں کہ شعر دے مصرعِ اول دے لفظِ آخر دا ناں عروض اے تے اس علم وچ اس دا ذکر زیادہ آندا اے اس لئی ایہ وی عروض کہلاندا اے۔
بہرحال اس علم دے ناں دی وجہ کچھ وی ہوئے اس دا کم اوہی اے جس دا ذکر اُتے آ چکيا یعنی موزاں و ناموزاں کلام نوں جانچنا تے جس دے قواعد و ضوابط دی تفصیل تھلے آئے گی۔
تریخ
[سودھو]مولوی نجم الغنی رامپوری نے لکھیا اے کہ خلیل بن احمد نے اس علم نوں کوبہ گاذر دی آواز توں استخراج کيتا۔[۲] جدوں کہ ڈاکٹر تقی عابدی اپنی کتاب وچ لکھدے نيں "مشہور اے کہ اس علم دے بانی خلیل بن احمد اک دن چاندی دے ورق بنانے دی دکان دے سامنے توں گزر رہے سن، چاندی دے ورق کوٹنے دی مسلسل آواز نوں سن کر انہاں دے منہ توں ایہ جملہ نکلیا کہ "خدا دی قسم اس آواز توں اک علم ظاہر ہُندا اے " جس نوں انہاں نے بعد وچ علمِ عروض دا ناں دتا۔[۳] لیکن کچھ محققاں دے نزدیک ایہ قول انتہائی ضعیف اے۔[۴]
دوسری طرف خلیل بن احمد نوں اس علم دا موجد یا بانی کہنا وی درست نئيں اے تے اس دی وجہ ایہ اے کہ اس علم دے قوانین بننے توں پہلے وی شعر کہے جاندے سن بلکہ ایام جاہلیت دے عربی شاعر تاں بہت مشہور نيں تاں کيتا اس وقت اشعار وچ وزن موجود نئيں سی؟ یقیناً سی لیکن اس وقت دے شاعر دے نزدیک وزن دا معیار علمِ عروض دے قوانین دی بجائے، ذوقِ سلیم تے وجدان سی تے انہاں شاعر دے کلام نوں سامنے رکھ دے خلیل بن احمد نے اس علم دے قوانین متعین کیتے لیکن اس وقت دے شاعر کِسے معیار یا میزان دے نہ ہونے دی وجہ توں غلطی وی کر جاندے سن تے انہاں غلطیاں نوں بعد وچ علمِ عروض وچ زحافات تے سکتہ دا ناں دتا گیا تے ایويں ایہ گل بالکل درست اے کہ عروض دے قواعد شاعری نوں سامنے رکھ دے بنائے گئے نہ کہ انہاں قواعد نوں سامنے رکھ دے شاعری کيتی جاندی اے۔ لیکن خلیل بن احمد نوں ایہ اعزاز ضرور حاصل اے کہ سب توں پہلے انہاں نے ايسے علم دے قواعد و قوانین ریاضی تے موسیقی دے اصولاں اُتے وضع کیتے تے انہاں دا اطلاق شاعری اُتے کيتا۔
جدید تحقیق توں ایہ وی ثابت ہُندا کہ خلیل بن احمد نے، جو ریاضی تے موسیقی دا ماہر ہونے دے نال نال سنسکرت زبان توں وی واقفیت رکھدا سی، سنسکرت عروض دے اصولاں تے اصطلاحاں توں فائدہ اٹھا کے کچھ یونانی تے عربی قدیم طریقےآں نوں ملیا کے پندرہ بحراں تے پنج دائراں نوں ایجاد کيتا تے اس بیان کيتی تائید البیرونی دی "کتاب الہند" توں وی ہُندی اے۔[۵] ایتھے ایہ وی واضح رہے کہ سنسکرت سمیت زیادہ تر ہندوستانی زباناں تے عربی و فارسی وچ شعر دا وزن جانچنے دا جو نظام رائج اے اوہ "ہجائی نظام" اُتے مشتمل اے، عربی و فارسی و اردو وچ اسنوں علمِ عروض جدوں کہ سنسکرت وچ “چھند شاسترا“ (چھند = عروض ؛ شاسترا = علم)، پِنگالا نامی ماہر نے سنسکرت علم عروض اُتے اک کتاب لکھی سی جس دا ناں “ پِنگالا چھند شاسترا “ اے۔
خلیل بن احمد دی پندرہ بحراں دے بعد اس وچ چار بحراں دا اضافہ ایران والےآں نے کيتا تے ایہی انیس بحراں حالے تک رائج نيں، گو نہ تاں تمام انیس بحراں عربی وچ مستعمل نيں تے نہ فارسی وچ تے نہ اردو وچ ، انہاں تِناں زباناں دے بولنے والےآں نے اپنی اپنی بولی تے اپنے اپنے ذوق تے اپنی اپنی ضروریات دے مطابق کچھ مخصوص بحراں استعمال کيتیاں ناں، ایتھے ایہ واضح رہے کہ ایہ انیس بحراں سالم حالت وچ نيں یعنی انہاں وچ کِسے قسم دا تغیر و تبدل نئيں کيتا جاندا لیکن انہاں بحراں وچ جدوں مختلف زحافات دے استعمال دے بعد جو نويں بحراں بندیاں نيں تاں انہاں دی مجموعی تعداد سینکڑاں وچ پہنچ جاندی اے۔
اس علم اُتے پہلی مستقل کتاب تیسری صدی ہجری وچ ابو اسحاق زجاج (وفات 300 ھ) لکھی تے انہاں دے بعد کئی اک کتاباں اس موضوع اُتے عربی تے فارسی وچ لکھی گئياں لیکن اس موضوع اُتے سب توں مشہور کتاباں شمس قیس رازی دی "المعجم" تے نصیر الدین طوسی دی "معیار الاشعار" اے تے بعد والی کتاباں وچ عموماً انہاں دو کتاباں دی بازگشت اے۔ ایہ وی کہیا جاندا اے کہ شہنشاہ بابر نے وی اس علم اُتے اک کتاب لکھی سی۔[۶]
اردو وچ اس علم اُتے اتھارٹی دا درجہ حاصل کرنے والی کتاب مولوی نجم الغنی رامپوری دی "بحر الفصاحت" اے جو پنج حصےآں اُتے مشتمل اے تے دوسرا حصہ علمِ عروض اُتے اے، ایہ کتاب ویہويں صدی دے اوائل وچ چھپی سی جدوں کہ 1924ء وچ مصنف نے کافی اضافے تے ترامیم دے بعد اس دا تیسرا ایڈیشن شائع کيتا تے ہن ایہی ایڈیشن مروج اے۔ اس موضوع اُتے دوسری اہم ترین کتاب مرزا یاس یگانہ چنگیزی دی "چراغِ سخن" اے جو 1914ء وچ پہلی بار طبع ہوئی۔
شعر دی تعریف
[سودھو]شعر دے لغوی معنوی جاننا تے بوجھنا وغیرہ دے نيں تے جداں کہ اُتے گزریا کہ علمِ عروض کِسے "شعر" نوں جانچکيا اے تاں اس توں اک اصولی سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ آخر شعر اے کيتا؟ تے کس چیز نوں شعر کہندے نيں جس نوں علمِ عروض جانچکيا اے۔ ایہ اک نزاعی مسئلہ اے تے صدیاں توں علما و ماہرینِ فن اس دا جواب دے رہے نيں لیکن حالے تک شعر دی اک ایسی جامع تعریف متعین نئيں ہوسکی جو سب فریقین دے لئی قابلِ قبول ہوئے۔
کِسے وی شعر دی عموماً دو طرح دی تعریفاں دی جاندیاں نيں، اک منطقی تے دوسری عروضی تے عموماً انہاں دو تعریفاں نوں آپس وچ گڈ مڈ کرنے توں نزاعی صورت حال پیدا ہُندی اے، اسيں انہاں دوناں نوں مختصراً بیان کردے نيں۔
منطقی تعریف
[سودھو]منطقی تعریف عموماً شعر دی اک جامع تے انتہائی وسیع تعریف ہُندی اے جو ماہرینِ علم منطق بیان کردے نيں تے شعر دی اساس تخیل نوں قرار دیندے نيں۔
- بو علی سینا نے "کتاب الشفا" دی بحثِ منطق وچ لکھیا اے "منطقی دی نظر قافیے تے وزن دی طرف نئيں ہُندی، اس دے نزدیک تاں ایہ چاہیے کہ اوہ کلام مخیل ہوئے۔" [۷]
- نصیر الدین طوسی نے لکھیا اے "منطقی دے نزدیک کلامِ مخیل شعر اے۔" [۷]
- مولانا شبلی نعمانی "شعر العجم" وچ لکھدے نيں "اب منطقی پیرایہ وچ شعر دی تعریف کرنا چاہن تاں ایويں کہہ سکدے نيں کہ جو جذبات لفظاں دے ذریعہ توں ادا ہاں اوہ شعر نيں۔" [۸]
- مولانا الطاف حسین حالی نے وی اپنی شہرہ آفاق کتاب "مقدمۂ شعر و شاعری" وچ قافیے تے وزن دی قید نوں شعر دی تعریف توں اڑا دتا اے تے شعر دی تخلیق وچ تن چیزاں نوں ضروری قرار دتا اے، تخیل، مطالعہ کائنات تے تفحص لفظاں۔[۹]
لیکن علمِ عروض دے ماہرین تے زیادہ تر شاعر دے نیڑے ایہ سب تعریفاں موضوعی نيں تے قابلِ قبول نئيں نيں، جے محض تخیل یا جذبات نوں ہی "شعر" دا معیار قرار دے دتا جائے تاں فیر ہر پُر از تخیل تے پُر از جذبات جملہ چاہے اوہ موزاں ہوئے یا نہ ہوئے مترنم یا ہم آہنگ (مقفیٰ) ہوئے نہ ہوئے یا قصداً کہیا گیا ہوئے یا نہ، شعر اکھوائے گا تے اسيں کِسے معروضی معیار توں ایہ نئيں کہہ سکن گے کہ فلاں جملہ یا گل شعر اے یا ننيں۔
عروضی تعریف
[سودھو]علمِ عروض دے ماہرین دو جمع دو چار یعنی معروضی معیار دے قائل نيں تے کِسے وی شعر اکھوائے جانے دے امیدوار جملے نوں ریاضی دے اصولاں اُتے وضع کردہ معیار اُتے جانچدے نيں تے اس اُتے "ہاں" یا "ناں" دا حکم لگاندے نيں۔ تے ابنِ رشیق دے تقریباً ہزار سال پہلے بنائے گئے معیار نوں ہی، کِسے نہ کِسے شکل، وچ مندے نيں جو کچھ ایويں اے:
شعر ایسا کلام اے جو موزاں تے مقفیٰ ہوئے تے بالقصد (بالاارادہ) کہیا گیا ہوئے - ابنِ رشیق [۱۰]
کِسے وی کلام دے شعر ہونے دے لئی اس تعریف وچ تن معیار نيں:
- وزن
- قافیہ
- قصد یا ارادہ یا کوشش
تے ہن اسيں تِناں معیاراں نوں کِسے قدر تفصیل توں دیکھدے نيں لیکن جس ترتیب توں ایہ تعریف وچ آئے نيں اس توں الٹی ترتیب وچ ۔
قصد یا ارادہ
[سودھو]شعر اُتے اس قدغن دا مقصد ایہ اے کہ شعر اوہ اے جو شعر دے ارادے تے نیت توں کہیا جائے نہ کہ ہر کِسے موزاں جملے نوں شعر کہیا جائے۔ بحراں دی ذیلی تعداد سینکڑاں وچ اے لہذا بے شمار جملے تے کلمے کِسے نہ کِسے بحر دے وزن اُتے پورا اتردے نيں لہذا موزاں ہوئے جاندے نيں لیکن انہاں نوں اس قدغن دی رو توں شعر نئيں کہیا جا سکدا۔
لیکن اس قدغن دی سب توں وڈی وجہ ایہ اے کہ قرآن مجید دی کئی ایسی آیات نيں جو کِسے نہ کِسے وزن اُتے پوری اترتی نيں، جداں لاحول و لا قوۃ الا باللہ جو بحرِ ہزج وچ اے تے رباعی دا اک وزن'مفعول مفاعیل مفاعیلن فاع' اے۔ اس دے علاوہ بحر الفصاحت وچ اٹھارہ آیات لکھایاں نيں جو دے کِسے نہ کِسے وزن اُتے پورا اترتی نيں، [۱۱] مثلاً
- بسم اللہ الرحمان الرحیم (بحر سریع، وزن مفعولن مفعولن فاعلان)
- انا اعطینک الکوثر (بحر متدارک، وزن فعلن فعلن فعلن فعلن)
- لن تنالوا البر حتی تنفقو (بحر رمل، وزن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن)
تے مشرکینِ عرب قرآن نوں شاعری وی کہندے سن حالانکہ نہ ایہ شاعری اے تے نہ ہی شاعری دی نیت تے ارادے توں کہیا گیا اے لہذا مسلماناں دا ایمان تاں اے ہی لیکن اس تعریف کيتی رو توں وی قرآن مجید دی موزاں آیات شاعری نئيں اے کیونجے "بالقصد" نئيں اے۔
لیکن شاعر وچ اک عام خیال ایہ اے کہ جو کلام ارادے یا قصد یا کوشش توں کہیا جائے اوہ آورد اے تے آمد دے مقابلے وچ کم تر درجے دا اے، مثلاً مشہور شاعر جوش ملیح آبادی اپنی خود نوشت وچ لکھدے نيں۔
” | شاعری دے باب وچ بعض بزرگاں نے اک خالص دینی مصلحت دی بناء پر، جس دی شرح دا ایتھے موقع نئيں، ایہ عجیب کلیہ وضع فرمایا اے کہ صرف اس موزاں کلام اُتے شعر دا اطلاق ہوئے گا جو "بالقصد" کہیا گیا ہوئے جے ایہ کلیہ تسلیم کر ليا جائے تاں چونکہ ميں نے اج دی تریخ تک، اک مصرع وی "بالقصد" موزاں کرنے دا ارتکاب نئيں کيتا اے، اس لئی آپ نوں اختیارِ کامل حاصل اے کہ میرے تمام کلام نوں شاعری توں کلیۃ خارج فرما کر، میرے غیرِ شاعر ہونے دا اعلان فرما داں، وچ خوش میرا خدا خوش۔ [۱۲] | “ |
لیکن ایہ غلط خیال عموماً اس وجہ توں پھیلا اے کہ "بالقصد" دا مطلب "آورد" توں نیڑے لیا گیا اے حالانکہ اس دا مطلب "شعر دی نیت" توں نیڑے لینا چاہیے کیونجے چاہے شاعر نوں آمد ہوئے یا آورد، نیت اس دی شعر کہنے دی ہی ہُندی اے۔
قافیہ
[سودھو](تفصیلی مضمون دے لئی ویکھو قافیہ)
قافیہ دا لفظ 'قفا' یا 'قفو' توں مشتق اے تے اس دے لغوی معنی 'پِچھے آنا والا' یا 'پیرو کار' دے نيں، چونکہ عربی شاعری وچ شعر دا اختتام قافیہ اُتے ہُندا اے اس لئی اسنوں ایہ ناں دتا گیا، واضح رہے کہ فارسی تے اردو شاعری وچ ضروری نئيں کہ شعر دا اختتام قافیے اُتے ہوئے بلکہ زیادہ تر شعر دا اختتام ردیف اُتے ہُندا اے جو فارسی شاعراں دی ایجاد اے تے عربی شاعری وچ مستعمل ننيں۔
اصطلاح وچ قافیہ حروف تے حرکات دے اس مجموعے نوں کہندے نيں جس دی تکرار مختلف لفظاں دے نال شعر دے آخر یا ردیف توں پہلے آئے جداں دمَن، چمَن، زمَن یا دِل، محفِل، قاتِل وغیرہ لفظاں نوں اسيں قافیہ کہیا جائے گا۔
قافیہ شعر وچ حسن و نغمگی و ترنم پیدا کردا اے تے اس توں شعر خوبصورت تے پُر لطف ہوئے جاندا اے۔ عربی شاعری دے قدماء توں لےکے ویہويں صدی دے اوائل تک، قافیے نوں شاعری دا جزوِ لاینفک سمجھیا جاندا سی تے جس شعر وچ قافیہ نئيں ہُندا سی اسنوں سرے توں شعر ہی نئيں منیا جاندا سی تے شعر نوں شعر کہلوانے دے لئی اس وچ قافیہ لیانا لازم سی جداں کہ اسيں اُتے شعر دی عروضی تعریف وچ دیکھ چکے۔ اس سلسلے وچ بو علی سینا دا ایہ قول انتہائی مشہور اے۔
جو مقفیٰ نئيں اوہ ساڈے نزدیک شعر نہیں- بو علی سینا [۱۳]
تے ايسے طرح مشہور فارسی شاعر شیخ فرید الدین عطار دا قافیے دے متعلق ایہ شعر
گر قوافی را رواجے نیست
برسرِ ہر خطبہ تاجے نیست [۱۴]
جے قافیے دا رواج نہ ہُندا تاں کِسے خطبے (کلام) دے سر اُتے تاج نہ ہُندا۔
تے ایويں قدما تے کلاسیکی شاعر دے ہاں قافیہ شعر دا حصہ ٹھہرا، لیکن قصد دی طرح، قافیہ وی جدید شاعر دی تنقید دی زد وچ آیا تے برِصغیر پاک و ہند وچ سب توں پہلے مولانا الطاف حسین حالی نے اس دی طرف توجہ دی تے قافیے نوں ادائے مطلب وچ خلل انداز سمجھیا تے ایويں اوہ انہاں جدید شاعر دے پیشرو ٹھہرے جو قافیے نوں اک قید سمجھدے نيں تے ایہ سمجھدے نيں کہ قافیے دی قید دی وجہ توں شاعر اپنے خیالات صحیح طور اُتے نظم نئيں کر سکدے نيں تے قافیہ لیانے دے چکر وچ قافیے دی بھُل بھلیاں وچ کھو جاندے نيں تے شعر دا مطلب فوت ہوئے جاندا اے۔
اک طرف تاں قافیہ بحیثیت قید دے شاعر تے ناقدین دی تنقید دی زد وچ آیا تے دوسری طرف قافیے اُتے قافیہ چڑھانے دی وجہ توں وی تنقید دی زد وچ آیا، بالخصوص لکھنؤ دے شاعر تے دہلی دے شاعر وچوں ابراہیم ذوق اس "قافیہ پیمائی" دے لئی خاص طور اُتے بدناں نيں کہ اک اک غزل وچ تیس تیس چالیس چالیس قافیے نيں تے اس اُتے وی بس نئيں بلکہ ايسے غزل اُتے دو غزلہ تے سہ غزلہ لکھ ڈالیا، اس لئی غالب نوں کہنا پيا سی کہ "شاعری خیال آفرینی دا ناں اے نہ کہ قافیہ پیمائی کا"۔
ویہہاں صدی دے اوائل وچ جدوں برصغیر وچ انگریزی ادب دا زیادہ رجحان پیدا ہويا تاں ساڈے شاعر دے سامنے Blank Verse یا نظمِ معّریٰ سامنے آئی جس وچ قافیے توں آزادی سی سو اردو وچ نظمِ معری کہے جانے لگی جس وچ وزن تے بحر دی تاں پابندی کيتی جاندی سی لیکن قافیے نوں چھڈ دتا جاندا سی۔ اس دے بعد اردو شاعری وچ آزاد نظم دا چلن عام ہويا جس وچ وی وزن دی قید ہُندی اے لیکن قافیے دی ننيں۔ نظمِ معری تے آزاد نظم وچ ایہ فرق اے کہ معری وچ بحر دے اراکین نوں توڑیا نئيں جاندا بلکہ جو معیار مقرر اے اسنوں قائم رکھیا جاندا اے لیکن آزاد نظم وچ اک شاعر بحر دے ارکان نوں اپنی مرضی توں توڑ سکدا اے تے ایويں اس وچ مصرعے وڈے چھوٹے ہوئے سکدے نيں۔ نظم معریٰ نوں تاں کوئی خاص پزیرائی نئيں ملی لیکن آزاد نظم ہن اردو شاعری دا اک اہم جزو اے تے سبھی مشہور شاعر نے آزاد نظماں کہی نيں۔
گو جدید شاعر نے قافیے توں بے اعتنائی برتی لیکن ایہ اک حقیقت اے کہ قافیہ ہن وی ايسے طرح قائم اے جداں صدیاں پہلے قائم سی، اردو غزل دا کوئی شعر قافیے دے بغیر شعر نئيں کہلوا سکدا تے جے کِسے شاعر نوں قافیہ پسند نئيں تاں اوہ غزل یا رباعی یا قطعہ یا مثنوی یا قصیدہ یا پابند نظم نئيں کہہ سکدا بلکہ اسنوں آزاد نظم کہنی پوے گی بلکہ ہن تاں آزاد نظم دے شاعر وی آزاد نظم وچ نغمگی تے ترنم دے لئی بالتزام قافیہ لاندے نيں۔
وزن
[سودھو]افاعیل =
ماں گناہ اُتے پشیماں تینوں فکرِ پارسائی
زحافات
[سودھو]تقطیع
[سودھو]شعر:
"رسم ـ دنیا نبھا گیا اوہ بھی۔۔
چار آنسو بہا گیا اوہ بھی۔۔"
بحر:
"فاعلاتن مفاعلن فعلن"
مصرع اولا: "رسم ـ دنیا نبھا گیا اوہ بھی"
تقطیع: "رس مِدن یا=فا علا تن، نِبا گیا=مفا علن، اوہ بھی=فعلن،،،"
مصرع ثانی: "چار آنسو بہا گیا اوہ بھی"
تقطیع: "چا رآ سو=فا علا تن، بہا گیا=مفا علن، اوہ بھی=فعلن،،،"
اراکین: مفاعلن۔ فعلاتن۔ مفاعلن۔ فَعِلن
سخن سی قلب و نگہ وچ دم ِ زیارت ِ حُسن
حدود ِ غم ذدگاں وچ چہ معنی نَخوَتِ حُسن؟
اُسی گلاب توں کِداں تعفن اُٹھ رہیا اے
درون ِ خواب جو کردا رہیا سفارت ِ حُسن
تواڈے دام وچ آجاندا ہون، بنفس ِ نفیس
یہ میری سادگی اے یا کوئی کرامت ِ حُسن؟
شاعر : دانش نذیر دانی ۔
تقطیع
1- سخن سی قلب و نگہ وچ دم ِ زیارت ِ حُسن
سُ خَن تَ قَل ۔۔۔ بُ نِ گہ وچ ۔۔۔ د مے ز یا ۔۔۔۔ ر تِ حُس ن
مفاعلن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فعالاتن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ مفاعلن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فعلان
حدود ِ غم ذدگاں وچ چہ معنی نَخوَتِ حُسن؟
ح دُو دِ غم۔۔۔۔۔ ذَ دَ گا وچ ۔۔۔۔۔ چَ مع نِ نَخ ۔۔۔۔۔۔۔ وَ تِ حُس ن
مفاعلن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فعلاتن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ مفاعلن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فعلان
2- اُسی گلاب توں کِداں تعفن اُٹھ رہیا اے
اُ سی گ لا۔۔۔۔۔۔۔۔۔ ب س نوں کر ۔۔۔۔۔۔۔ تَ عَف فُ نُتھ ۔۔۔۔ ر ہَ اے
مفاعلن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فعلاتن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ مفاعلن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فَعِلن
درون ِ خواب جو کردا رہیا سفارت ِ حُسن
د رُو ن خا ۔۔۔۔۔۔ ب جُ کر تَا ۔۔۔۔۔۔۔۔۔ ر ہا س فا۔۔۔۔۔۔۔ ر تِ حُس ن
مفاعلن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فعلاتن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ مفاعلن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فعلان
3 - تواڈے دام وچ آجاندا ہون، بنفس ِ نفیس
تُ ما رِ دا۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ م مِ آ جا ۔۔۔۔۔۔ تَ ہوئے بَ نف۔۔۔۔۔۔ س ن فی س
مفاعلن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فعلاتن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ مفاعلن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فعلان
یہ میری سادگی اے یا کوئی کرامت ِ حُسن؟
ی مے رِ سا۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ د گ ہ یا ۔۔۔۔۔ کُ ئی ک را ۔۔۔۔ م تِ حُس ن
مفاعلن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فعلاتن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ مفاعلن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فعلان
بحراں
[سودھو]رباعی دی بحر
[سودھو]رباعی دی بحر اے : لاحول ولا قوۃ الا باللہ
باہرلے جوڑ
[سودھو]حوالے
[سودھو]- ↑ رموزِ شاعری از ڈاکٹر سید تقی عابدتی، القمر انٹر پرائزز، اردو بازار، لاہور، طبعِ اول 2003ء، ص 22
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ بحر الفصاحت از مولوی نجم الغنی رام پوری، مجلسِ ترقیِ ادب، کلب روڈ، لاہور، طبع اول جون 2001ء، حصۂ دوم ص 11
- ↑ ۳.۰ ۳.۱ رموزِ شاعری از ڈاکٹر سید تقی عابدتی، القمر انٹر پرائزز، اردو بازار، لاہور، طبعِ اول 2003ء ص 22
- ↑ تعلیقہ از سید قدرت نقوی بر بحر الفصاحت از مولوی نجم الغنی رامپوری، مجلسِ ترقیِ ادب، کلب روڈ، لاہور، طبع اول جون 2001ء، حصۂ دوم ص 251
- ↑ رموزِ شاعری از ڈاکٹر سید تقی عابدتی، القمر انٹر پرائزز، اردو بازار، لاہور، طبعِ اول 2003ء ص 23
- ↑ رموزِ شاعری از ڈاکٹر سید تقی عابدتی، القمر انٹر پرائزز، اردو بازار، لاہور، طبعِ اول 2003ء ص 25
- ↑ ۷.۰ ۷.۱ بحر الفصاحت از مولوی نجم الغنی رامپوری، مجلسِ ترقیِ ادب، کلب روڈ، لاہور، طبع اول جون 2001ء، حصۂ اول ص 131
- ↑ شعر العجم از مولانا شبلی نعمانی، الفیصل، لاہور، 1999ء حصہ چہارم ص 2
- ↑ مقدمہ شعر و شاعری از الطاف حسین حالی
- ↑ اصنافِ ادب از رفیع الدین ہاشمی، سنگِ میل، لاہور، 1991ء، ص 14
- ↑ بحر الفصاحت از مولوی نجم الغنی رامپوری، مجلسِ ترقیِ ادب، کلب روڈ، لاہور، طبع اول جون 2001ء، حصۂ اول ص 75 تا 78
- ↑ یاداں دی برات از جوش ملیح آبادتی، مکتبہ شعر و ادب، لاہور، مئی 1975ء، ص 13
- ↑ بحر الفصاحت از مولوی نجم الغنی رامپوری، مجلسِ ترقیِ ادب، کلب روڈ، لاہور، طبع اول جون 2001ء، حصۂ اول ص 139
- ↑ رموزِ شاعری از ڈاکٹر سید تقی عابدتی، القمر انٹر پرائزز، اردو بازار، لاہور، طبعِ اول 2003ء ص 305