شبلی نعمانی
شبلی نعمانی | |
---|---|
جم | 3 جون 1857 [۱] |
تاریخ وفات | 18 نومبر 1914 (57 سال)[۱]
|
رہائش | اعظم گڑھ |
شہریت | برطانوی ہندستان |
عملی زندگی | |
مادر علمی | علیگڑھ مسلم یونیورسٹی |
استاذ | احمد علی سہارن پوری |
پیشہ | فلسفی ، لکھاری [۲][۳] |
مؤثر | سید احمد خان |
ترمیم |
علامہ شبلی نعمانی دی پیدائش اعظم گڑھ ضلع دے اک پنڈ بندول جیراج پور وچ 1857ء وچ ہوئی سی- ابتدائی تعلیم گھر اُتے ہی مولوی فاروق چریاکوٹی توں حاصل کی- 1876ء وچ حج دے لئی تشریف لے گئے۔ وکالت دا امتحان وی پاس کیتا مگر اس پیشہ توں دلچسپی نہ سی۔ علی گڑھ گئے تاں سرسید احمد خان نال ملاقات ہوئی، چنانچہ فارسی دے پروفیسر مقرر ہوئے۔ ایتھے توں شبلی نے علمی و تحقیقی زندگی دا آغاز کیتا۔ پروفیسر آرنلڈ توں فرانسیسی سکھی۔ 1892ء وچ روم تے شام دا سفر کیتا۔ 1898ء وچ ملازمت ترک کرکے اعظم گڑھ آ گئے۔ 1913ء وچ دار المصنفین دی بنیاد پائی۔ 1914ء وچ انتقال ہويا۔
تعارف
[سودھو]شبلی دا شمار اردو تنقید دے بنیاد گزاراں وچ ہُندا اے۔ انہاں دی شخصیت اردو دنیا وچ بطورشاعر، مورخ، سوانح نگار اورسیرت نگار دی حیثیت توں وی مسلم اے۔ شبلی دے تنقیدی نظریات و افکار مختلف مقالات تے لکھتاں وچ بکھرے ہوئے نيں لیکن ایہ گل وثوق توں کہی جا سکدی اے کہ انہاں نوں شاعری تے شاعری دی تنقید توں خاص انسیت سی۔ انہاں نے نہ صرف ایہ کہ شاعری تے اس دے ہور لوازمات توں متعلق اپنے نظریات نوں مفصل طور توں "شعرالعجم" وچ پیش کیتا بلکہ عملی تنقید دے نمونے "موازنۂ انیس و دبیر" وچ پیش کیتے۔ ایتھے شبلی دی جانب داری یا غیر جانب داری توں مینوں سروکار نئيں بلکہ اصول و نظریے توں بحث درکار اے۔ "موازنے" وچ مرثیہ نگاری دے فن اُتے اصولی بحث دے علاوہ فصاحت، بلاغت، تشبیہ و استعارے تے ہور صنعتاں دی تعریف و توضیح تے اس دے مختلف پہلوآں اُتے وی شبلی نے روشنی پائی اے، جس توں سانوں انہاں دے تنقیدی شعور دا اندازہ ہُندا اے۔ شبلی دے نظریۂ تنقید نوں سمجھنے دے لئی انہاں دی مذکورہ دونے کتاباں بنیادی اہمیت دی حامل نيں یعنی "شعرالعجم" تے موازنۂ انیس و دبیر۔ انہاں نے "شعرالعجم" دی چوتھی تے پنجويں جلدماں شاعری، شعر دی حقیقت تے ماہیت، لفظ و معنیٰ تے لفظاں دی نوعیتاں اُتے وی اپنے خیالات دا اظہار کیتا اے۔ اس لحاظ توں انہاں دی ایہ تصنیف خصوصیت دے نال قابلِ ذکر اے ،کیوں کہ انہاں نوں وچ انہاں نے اردو دی جملہ کلاسیکی اصناف شاعری دا محاکمہ کیتا اے۔ اردو دی شعری تنقید نوں سمجھنے دے لئی اسيں اردو والےآں دے لئی ایہ کتاباں نوادر دی حیثیت رکھدیاں نيں۔ کیوں کہ انہاں نوں دونے وچ مندرجہ بالا تمام امور دی صراحت و وضاحت انہاں نے پیش دی اے۔
"شعرالعجم" دی چوتھی جلد دی ابتدا ہی وچ فرماندے نيں کہ" جو بحثاں اگلے حصےآں وچ نا تمام رہ گئی سن، انہاں نوں ہن تفصیل توں لکھدا ہون۔ ایہ حصہ تن فصلاں اُتے منقسم اے:1۔ شاعری دی حقیقت تے ماہیت، 2۔ فارسی شاعری دی عام تریخ تے تمدن تے ہور اسباب دا اثر تے 3۔ تقریظ و تنقید۔ دراصل شعرالعجم شبلی دی اوہ کتاب اے ،جس وچ انہاں نے اپنے خیالات بالخصوص فنِ شاعری دے بارے وچ اپنے مطالعے، مشاہدے تے تجربے نوں تفصیل دے نال بیان کیتا اے۔ شاعری دے اصلی عناصر، تریخ تے شعر دا فرق، شاعری تے واقعہ نگاری دا فرق جداں مسائل اُتے مدلل بحث کيتی اے تاکہ شاعری دے جملہ معاملات واضح ہو جان۔ اس دے لئی اوہ لفظ تے معنیٰ دی وی بحث کردے نيں تے انہاں دی مختلف نوعیتاں نوں پیش وی کردے نيں۔
وہ شاعری نوں ذوقی تے وجدانی شے کہندے نيں تے کہندے نيں کہ شاعری دی جامع تعریف پیش کرنا آسان نئيں بلکہ مختلف ذریعاں توں تے مختلف انداز وچ اس حقیقت دا ادراک ہو سکدا اے۔ اوہ کہندے نيں: " شاعری چونکہ وجدانی تے ذوقی چیز اے، اس لئی اوہدی جامع و مانع تعریف چند لفظاں وچ نئيں کيتی جا سکدی اِس بنا اُتے مختلف طریقےآں توں اوہدی حقیقت دا سمجھانا زیادہ مفید ہوئے گا کہ انہاں سب دے مجموعہ توں شاعری دا اک صحیح نقشہ پیش نظر ہو جائے۔"[۴]
شبلی نے مختلف مثالاں توں شاعری دی اہمیت نوں واضح کرنے دی کوشش کيتی اے۔ انہاں دے نزدیک شاعری دا منبع ادراک نئيں بلکہ احساس اے۔ اس دے بعد اوہ ادراک تے احساوہدی وضاحت کردے ہوئے تحریر کردے نيں کہ:
خدا نے انسان نوں مختلف اعضا تے مختلف قوتاں دتی نيں۔ انہاں وچوں دو قوتاں تمام افعال تے ارادات دا سر چشمہ نيں، ادراک تے احساس، ادراک دا کم اشیا دا معلوم کرنا تے استدلال تے استنباط توں کم لینا اے۔ ہر قسم دی ایجادات، تحقیقات، انکشافات تے تمام علوم و فنون اسی دے نتائج عمل نيں۔ احساس دا کم کسی چیز دا ادراک کرنا یا کسی مسئلے دا حل کرنا یا کسی گل اُتے غور کرنا تے سوچنا نئيں اے۔ اس دا کم صرف ایہ اے کہ جدوں کوئی موثر واقعہ پیش آندا اے تاں اوہ متاثر ہو جاندا اے، غم دی حالت وچ صدمہ ہُندا اے، خوشی دی حالت وچ سرور ہُندا اے، حیرت انگیز گل اُتے تعجب ہُندا اے، ایہی قوت جس نوں انفعال یا فیلنگ توں تعبیر کر سکدے نيں شاعری دا دوسرا ناں اے، یعنی ایہی احساس جدوں لفظاں دا جامہ پہن لیندا اے تاں شعر بن جاندا اے۔"[۵]
شبلی دے شاعری توں متعلق ایہ بنیادی خیالات نيں۔ اوہ کہندے نيں کہ انسان متاثر ہونے دی صلاحیت رکھدا اے۔ مختلف واقعات اس اُتے اثر کردے نيں تے اس طرح اس اُتے مختلف کیفیات طاری ہُندیاں نيں۔ انہاں دے نزدیک ایہ کم و بیش اک ایسی کیفیت اے جو شیر نوں گرجنے، مور نوں چنگھاڑنے، کوئل نوں کوکنے، مور نوں ناچنے تے سانپ نوں لہرانے اُتے مجبور کردی اے۔ اس توں معلوم ہُندا اے کہ اوہ شاعری وچ جذگل کيتی اہمیت دے قائل نيں۔ جذبات دے بغیر شاعری دا وجود نئيں ہُندا تے اوہ جذبات توں پیدا ہُندی اے۔ اس دا مطلب ہیجان تے ہنگامہ برپا کرنا نئيں بلکہ جذبات وچ زندگی تے جولانی پیدا کرنا اے۔ شبلی دے نزدیک شاعری دے لئی جذبات ضروری نيں۔
شبلی دے تصور دے اعتبار توں تمام عالم اک شعر اے۔ زندگی وچ ہر جگہ شاعری بکھری پئی اے تے جتھے شاعری موجود اے اوتھے زندگی اے۔ اک یورپین مصنف دے حوالے توں اوہ کہندے نيں کہ "ہر چیز جو دل اُتے استعجاب یا حیرت یا جوش تے کسی قسم دا اثر پیدا کردی اے، شعر اے ۔" اس بناپر فلک نیلگاں، نجمِ درخشاں، نسیم سحر، تبسم گل، خرام صبا، نالہ بلبل، ویرانی دشت، شادابی چمن، غرض تمام عالم شعر اے " تے ساری زندگی وچ ایہ شعریت پائی جاندی اے۔ اس طرح اسيں ایہ کہہ سکدے نيں کہ شبلی دے تنقیدی نظریات شاعری دے جمالیاتی پہلو اُتے زور دیندے نيں۔ شاید ایہی وجہ اے کہ ڈاکٹر سید عبد اللہ "اشاراتِ تنقید" وچ لکھدے نيں کہ:
"یہ تاں ظاہر اے کہ شبلی دی تنقید وچ اجتماعی تے عمرانی نقطہ نظر وی اے مگر اس دے باوجود انہاں دا مزاج، جمالیاتی تے تاثراندی رویے دی طرف خاص جھکاؤ رکھدا اے۔"[۶]
شبلی دے نزدیک شاعری تمام فنونِ لطیفہ وچ بلند تر حیثیت رکھدی اے۔ کیونکہ تاثر دے لحاظ توں بہت ساریاں چیزاں مثلاً موسیقی، مصوری، صنعت گری وغیرہ اہم نيں مگر شاعری دی اثر انگیزی دی حد سب توں زیادہ وسیع اے۔ شاعری دے سلسلے وچ اوہ محاکات دا ذکر کردے نيں تے پھراوہدی وضاحت کردے ہوئے کہندے نيں:
"محاکات دے معنیٰ کسی چیز یا کسی حالت دا اس طرح ادا کرنا اے کہ اس شے دی تصویر اکھاں وچ فیر جائے۔ تصویر تے محاکات وچ ایہ فرق اے کہ تصویر وچ اگرچہ مادی اشیا دے علاوہ حالات یا جذگل کيتی وی تصویر کھینچی جا سکدی اے۔ ۔۔ اُتے تصویر ہر جگہ محاکات دا نال نئيں دے سکدی۔ سینکڑاں وکھ وکھ حالات و واقعات تصور دی دسترس توں باہر نيں۔"[۷]
وہ صرف محاکات دی تعریف ہی اُتے بس نئيں کردے بلکہ محاکات کن کن چیزاں توں قائم ہُندی اے۔ اوہدی وی تفصیل بیان کردے نيں۔ اسی سلسلے نوں اگے بڑھاندے ہوئے تخیل، جدت ادا اورلفظاں دی نوعیت، کیفیت تے اثر دی گل کردے نيں۔ انہاں دے نزدیک لفظ جسم نيں تے مضمون روح اے۔ اس مسئلے اُتے اہل فن دے دو گروہ نيں اک لفظ نوں ترجیح دیندا اے تے دوسرا معنیٰ نوں۔ شبلی دا زور لفظ اُتے زیادہ اے۔ لفظ تے معنی دی بحث وچ لفظاں دی قسماں تے انہاں دی نوعیت دی صراحت کردے ہوئے تحریر کردے نيں :
"لفظاں متعدد قسم دے ہُندے نيں، بعض نازک، لطیف، شستہ، صاف، رواں تے شیريں تے بعض اُتے شوکت، متین، بلند، پہلی قسم دے لفظاں عشق و محبت دے مضامین ادا کرنے دے لییموزاں نيں، عشق تے محبت انسان دے لطیف تے نازک جذبات نيں، اس لئی انہاں دے ادا کرنے دے لئی لفظ وی اسی قسم دے ہونے چاہئاں۔"[۷]
لفظ تے معنیٰ دی بحث نہایت دلچسپ اے۔ فصیح اورمانوس لفظاں دا اثر، سادگی ادا، جملاں دے اجزا دی ترکیب اُتے اپنی آرا دا اظہار کردے ہوئے شبلی اس دے اثر دی وی گل کردے نيں۔ انہاں دا نظریہ ایہ اے کہ خیال یا مضمون کتنا ہی عمدہ کیوں نہ ہو جے لفظ عمدہ نئيں ہون گے تاں خیال دا اثر جاندا رہے گا۔ اپنی گل کيتی وضاحت کردے ہوئے اوہ آب زم زم دی مثال کچھ اس طرح پیش کردے نيں۔ جے آپ نوں کوئی گندے پیالے وچ آبِ زم زم پینے نوں دے تاں آپ آبِ زم زم دے تقدس دی وجہ توں پانی تاں پی لاں گے لیکن آپ دی طبیعت میلی ہو جائے گی۔ ایہ گل ذہن نشین رہے کہ اس مثال وچ پیالہ لفظ دی نمائندگی کر رہیا اے تے پانی مضمون کيتی۔ اس دا مطلب ایہ ہويا کہ خیال دی عمدگی دے نال نال لفظاں دا عمدہ ہونا وی ضروری اے۔
شبلی نے اردو دی تمام کلاسیکی اصناف دا جائزہ لیا اے تے اس اُتے اپنی رائے قائم کيتی اے۔ انہاں دا نقطۂ نظر تاثراندی تے جمالیاتی نظر آندا اے لیکن شاعری دی دوسری خوبیاں اُتے وی انہاں دی نگاہ رہندی اے۔ موازنۂ انیس و دبیر وچ انہاں نے شاعری دی صنعتاں دی جس طرح تشریح پیش دی اے اوہ اپنی مثال آپ اے۔ اس لئی جس صنعت دے ضمن وچ انہاں نے جو شعر نقل کیتے نيں۔ اسيں اج وی اس دے حصار توں کلی طور توں باہر نئيں نکل سکے نيں۔
اردو دی نظریاتی تنقید نوں فروغ دینے تے اسنوں اک مثبت سمت دینے وچ شبلی تے الطاف حسین حالی نہایت اہم نيں۔ انئيں کيتی بدولت اردو تنقید دا چراغ روشن توں روشن تر ہويا۔
مشہور لکھتاں
[سودھو]- الفاروق
- سوانح مولانا روم
- علم الکلام (شبلی)
- المامون
- موازنہ (دبیر و انیس)
- شعر العجم
- مقالات شبلی
- سیرت النعمان
- سیرت النبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم
- الغزالی
شروع وچ شبلی اپنے خاندانی اثر دے مطابق مذہبی لحاظ توں مضبوط فکر کے حامل ہويا کردے سن فیر سر سیّد احمد خان دی قائم شدہ علی گڑھ یونیورسٹی توں تعلق دے بعد شبلی وسيع النظرہوگئے۔
حوالے
[سودھو]
|
سانچہ:تحریک ندوہ سانچہ:اردو ادب دے عناصر خمسہ
|
- 1857 دے جم
- 3 جون دے جم
- مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے
- 1914 دیاں موتاں
- 18 نومبر دیاں موتاں
- صفحات مع خاصیت P1066
- ویکی ڈیٹا توں ماخوذ مؤثر شخصیتاں
- ٹُٹے ہوئے جوڑاں آلے صفحے
- ویکیپیڈیا مضامین مع VIAF شناخت کنندگان
- ویکیپیڈیا مضامین مع LCCN شناخت کنندگان
- ویکیپیڈیا مضامین مع ISNI شناخت کنندگان
- ویکیپیڈیا مضامین مع GND شناخت کنندگان
- ویکیپیڈیا مضامین مع SELIBR شناخت کنندگان
- ویکیپیڈیا مضامین مع BNF شناخت کنندگان
- ویکیپیڈیا مضامین مع BIBSYS شناخت کنندگان
- اترپردیش دی مسلم برادریاں
- احناف
- اردو ادبی ناقد
- اردو سفر نامہ نگار
- اردو مذہبی مصنفین
- اردو مفکرین
- اعظم گڑھ دیاں شخصیتاں
- انیہويں صدی دے مرد مصنفین
- انیہويں صدی دے ہندوستانی فلسفی
- برطانوی ہند دے اردو لکھاری
- ویہويں صدی دے اردو مصنفین
- ویہويں صدی دے بھارتی غیر افسانوی مصنفین
- ویہويں صدی دے بھارتی فلسفی
- بھارتی مرد مصنفین
- بھارتی مسلم شخصیتاں
- یونیورسٹی علی گڑھ
- دار العلوم ندوۃ العلماء
- ضلع اعظم گڑھ دیاں شخصیتاں
- لکھنوی شخصیتاں
- لکھنؤ دے مصنفین
- معاصر بھارتی فلاسفہ