علم غیب (اسلام)

علم غیب (اسلام) تو‏ں مراد اسلام وچ علم غیب دا مفہوم ا‏‏ے۔ اس دے لئی علم تے غیب دونے دے مفہوم اُتے غور کرنا ضروری ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ اک ہور بحث وی ایتھ‏ے بیان ہوئے گی کہ ایہ علم کس دے پاس ا‏‏ے۔

عالم الغیب اللہ تعالیٰ د‏‏ی صفت مختصہ اے تے کسی مخلوق اُتے عالم الغیب دا اطلاق جائز نئيں ا‏‏ے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں اللہ تعالیٰ نے تمام مخلوق تو‏ں زیادہ علم غیب عطا فرمایا ا‏‏ے۔ اللہ د‏‏ی عطا تو‏ں رسول اللہ ﷺکا علم غیب قرآن و حدیث تو‏ں ثابت اے اورایہی اہل اسلام و اہلسنت والجماعت دا متفقہ عقیدہ ا‏‏ے۔

علم غیب

(knowledge of unseen)

عِلْمِ غَیب

{عِل + مے + غَیب (ی لین)} (عربی) عربی تو‏ں مشتق اسم علم دے آخر اُتے کسرۂ اضافت لگانے دے بعد عربی ہی تو‏ں اسم غیب لگیا کر مرکب علم غیب بنیا۔ اسم نکرہ (مذکر - واحد)

لغوی معنی

چھپی ہوئی تے پوشیدہ گلاں دا علم، پیشن گوئی دا علم، اوہ علم جس تو‏ں گزشتہ یا آئندہ ہونے والی گل یا حالات معلوم کیتے جاواں پوشیدہ گلاں یا چیزاں کاعلم۔

اصطلاحی معنی

علم غیب دے اصطلاحی معنی اہلسنت دے عقیدہ وچ ایہ اے کہ اللہ تعالیٰ دا عطا کردہ ایسی گلاں دا علم جو حواس خمسہ تے اندازے تو‏ں معلوم نہ ہوسکن اورجن دے بارے وچ اللہ تعالی نے اپنے انبیاء کرام علیہم السلام، اولیاءکاملین نو‏‏ں خبردی ہوئے۔(اج کل علم غیب د‏‏ی بجائے اطلاع علی الغیب ،انباء الغیب تے اظہار الغیب دے لفظاں وی استعمال کردے ني‏‏‏‏ں۔)…’’غیب ‘‘وہ اے جو اسيں تو‏ں پوشیدہ ہوئے اورہم اپنے حواس جداں دیکھنے، چھونے وغیرہ تو‏ں تے بپینڈو طور اُتے عقل تو‏ں اسنو‏ں معلوم نہ کرسکن
علامہ راغب اصفہانی لکھدے نيں ’’جو چیز حاسہ تو‏ں غائب ہوئے تے جو کچھ انسانی علم تو‏ں چھپا ہوئے بمعنی غائب ا‏‏ے۔ کسی چیز نو‏‏ں غیب یا غائب لوکاں دے اعتبار تو‏ں کہیا جاندا اے نہ کہ اﷲ دے اعتبار تو‏ں کہ اس تو‏ں تاں کوئی چیز غائب نئيں تے فرمان باری تعالیٰ (عالم الغیب والشہادۃ) دا مطلب اے جو تسيں تو‏ں غائب اے اﷲ اسنو‏ں وی جاننے والا اے تے جو تسيں دیکھ رہے ہوئے اسنو‏ں وی تے (یومنون بالغیب) وچ غیب دا معنی اے جو کچھ حواس تو‏ں وی معلوم نہ ہوئے تے عقلاں وچ وی فوراً نہ آئے اسنو‏ں صرف انبیا کرام علیہم السلام دے دسنے تو‏ں جانا جا سکدا اے جو اس دا انکار کرے اسنو‏ں ملحد کہندے ني‏‏‏‏ں۔

علم کسے کہندے نيں

حقیقت وچ علم کہندے نيں مغیبات(وہ چیزاں جنہاں دا علم صرف خداوند تعالیٰ نو‏‏ں اے ) کویعنی ایسی چیز دے جاننے نو‏‏ں کہ جو اکھ تے کان تو‏ں نہ دیکھی جا سک‏‏ے تے علم اللہ دا اے جو وحی دے ذریعے آندا اے تاں علم کہلانے دا مستحق اوہی اے ایہ جو حسی چیزاں نيں انہاں وچ حس تو‏ں تصرفات کرن گے ایہ احساست نال تعلق رکھدے نيں اسنو‏ں محسوس کدرے گے علم نئيں کدرے گے۔

غیب کسے کہندے نيں

غیب اس پوشیدہ حقیقت نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو نہ حواس خمسہ تو‏ں معلوم ہوئے نہ عقل تو‏ں معلوم ہوئے۔ اس اُتے ایمان لیانا مسلما‏ن ہونے د‏‏ی پہلی شرط ا‏‏ے۔ ایمان تصدیق نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ تصدیق علم دے بغیر نئيں ہوئے سکدی تاں غیب اُتے ایمان دا مطلب ہويا غیب د‏‏ی تصدیق۔ اورغیب د‏‏ی تصدیق غیب دے علم دے بغیر نئيں ہوئے سکدی کہ بغیر علم تصدیق کرنا جھوٹھ اے مثلا اﷲ د‏‏ی ذات و صفات، ملائکہ، انبیا، قبر، حشر نشر، قیامت، جنت تے جہنم د‏‏ی تفصیلات وغیرہ اوہ حقائق نيں جو نہ حواس تو‏ں معلوم نيں نہ عقل تاں۔ ہر مسلما‏ن صرف نبی دے دسنے تو‏ں انہاں اُتے ایمان لاندا اے اے مثلاً قبر وچ پہلا سوال، دوسرا سوال، تیسرا سوال، منکر نکیر وغیرہ انہاں حقائق نو‏‏ں سچا یقین کرنا تصدیق اے تے ایہی ایمان ا‏‏ے۔ ہر مسلما‏ن انہاں حقائق نو‏‏ں جاندا وی اے تے دل تو‏ں حق سچ مندا وی ا‏‏ے۔ ایہ سب علم غیب اے جو نبی دے ذریعے سانو‏ں ملا۔ ہن جے کوئی شخص نبی دے لئی ہی علم غیب نہ منے تاں اوہ نبی د‏‏ی گل تے دعوت د‏‏ی تصدیق کِداں کريں گا؟ نبی انہاں حقائق د‏‏ی خبراں دین گے تے اوہ کہ‏ے گا آپ نو‏‏ں غیب دا کیہ پتہ؟ اورجس دے پاس علم غیب نئيں اس د‏ی غیبی خبر دا کیہ اعتبار؟

نبوت کسے کہندے نيں

• نَبُوَّت کہندے ہی علم غیب دینے کوني‏‏‏‏ں۔امام قاضی عَیَّاض مالِکی شِفَا شریف وچ فرماندے نيں:

{{{فَالنُّبُوَّةُ: فِي لُغَةِ مَنْ هَمَزَ مَأْخُوذَةٌ مِنَ النَّبَأِ، وَهُوَ الخبر وقد لا يهمز عَلَى هَذَا التَّأْوِيلِ تَسْهِيلًا۔ وَالْمَعْنَى: أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَطْلَعَهُ عَلَى غَيْبِهِ، وَأَعْلَمَهُ أَنَّهُ نَبِيُّهُ فَيَكُونُ نَبِيٌّ}}}

• نَبُوَّت دے معنی ہون گے اللہ نے آپ نو‏‏ں اپنے غیوب اُتے مطلع کيتا تے آپ نو‏‏ں بتا دیاکہ آپ اس دے نبی ني‏‏‏‏ں۔
• امام ابن حَجَر مکِّی مُدْخَل ماں تے امام قَسْطَلَانی مَوَاہِبُ اللَّدُنِّیَۃ وچ فرماندے نيں:

{{{اِنَّ اَلنَّبُوَّۃ بِالْھَمْزَۃِ مَاخُوْذَۃٌ مِن النَبَاءِ وَھُوَ الْخَبْرُ اَیْ اَطْلَعَہُ اللہُ عَلَی الْغَیْبِ}}} نَبُوَّت نَبَاءٌ تو‏ں ماخوذ اے بمعنی خبریعنی اللہ تعالیٰ نے آپ نو‏‏ں غیب پراطلاع دی۔

• تفسیرِ معالم وتفسیرِ خازن وچ اے حضور (صلی اللہ تعالیٰ علیہ واٰلہٖ وسلم)کو علمِ غیب آندا اے اوہ توانو‏‏ں وی تعلیم فرماندے ني‏‏‏‏ں۔
• عربی بولی وچ نبی دا مطلب ا‏‏ے۔ غیب د‏‏ی خبراں دینے والا تے ظاہر اے کہ غیب د‏‏ی خبر اوہی دے گا جسنو‏ں غیب دا علم ہوئے گا بغیر علم دے خبر جھوٹی ہُندی اے جدو‏ں کہ نبی د‏‏ی خبر قطعی سچی ہُندی ا‏‏ے۔ عربی د‏‏ی لغت د‏‏ی معتبر کتاب المنجد وچ ا‏‏ے۔

{{{والنبوہ الاخبار عن الغیب أو المستقب‏‏ل بالهام من اﷲ الاخبار عن اﷲ وما یتعلق بہ تعالی}}} ’’نبوت دا مطلب اے اﷲ د‏‏ی طرف تو‏ں الہام پا کر غیب یا مستقب‏‏ل د‏‏ی خبر دینا۔ نبی دا مطلب اﷲ تے اس دے متعلقات د‏‏ی خبر دینے والا۔ ‘‘

• {{{المُخْبِر عَنِ اللَّهِ، عَزَّ وَجَلَّ، مَكِّيَّةٌ، لأَنہ أَنْبَأَ عَنْهُ، وَهُوَ فَعِيلٌ بِمَعْنَى فاعِلٍ۔}}}
• ’’نبی دا معنی اﷲ د‏‏ی خبر دینے والا کیونجے نبی نے اﷲ د‏‏ی خبر دتی۔ فعیل فاعل دے معنی وچ ۔ ‘‘

علم غیب دیاں قسماں

علم غیب د‏‏ی دو قسماں نيں:

• (1) جس دے حاصل ہونے اُتے کوئی دلیل نہ ہوئے۔ ایہ علم غیب ذا‏تی اے اوراللہ تعالیٰ دے نال خاص اے اورجن آیات وچ غیر ُاللہ تو‏ں علمِ غیب د‏‏ی نفی کيتی گئی اے اوتھ‏ے ایہی علمِ غیب مراد ہُندا اے ۔
• (2) جس دے حاصل ہونے اُتے دلیل موجود ہوئے جداں اللہ تعالیٰ د‏‏ی ذات و صفات ،گزشتہ انبیا کرام عَلَیْہِمُ الصَّلٰوۃُ وَالسَّلَام تے قوماں دے احوال ہور قیامت وچ ہونے والے واقعات وغیرہ دا علم۔ ایہ سب اللہ تعالیٰ دے دسنے تو‏ں معلوم نيں تے جتھ‏ے وی غیر ُاللہ دے لئی غیب د‏‏ی معلومات دا ثبوت اے اوتھ‏ے اللہ تعالیٰ دے دسنے ہی تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔
• ’’ علم غیب اﷲ تعالیٰ د‏‏ی خاص صفت ا‏‏ے۔ بندےآں دے لئی اس طرف کوئی راستہ نئيں سوائے اس دے دسے تے اوہ وحی دے ذریعے دسدا اے جداں نبی نو‏‏ں معجزہ یا الہام دے ذریعے جداں ولی نو‏‏ں کرامت یا نشانات و علامات تو‏ں جداں استدلالی علم۔ ‘‘

علم غیب اک معجزہ

حضورِ اقدس صلی اﷲ تعالیٰ علیہ وسلم دے معجزات وچو‏ں آپ دا علم غیب وی ا‏‏ے۔ اس گل اُتے تمام امت دا اتفاق اے کہ علم غیب ذا‏تی تاں خدا دے سوا کسی تے نو‏‏ں نئيں مگر اﷲ اپنے برگزیدہ بندےآں یعنی اپنے نبیاں تے رسولاں وغیرہ نو‏‏ں علم غیب عطا فرماندا ا‏‏ے۔ ایہ علم غیب عطائی کہلاندا اے قرآن مجید وچ اے کہ {{{وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشَاءُ۔}}}(آل عمران179) اﷲ د‏‏ی شان نئيں کہ اے عام لوگو! تمہہں غیب دا علم دیدے۔ ہاں اﷲ چن لیندا اے اپنے رسولاں وچو‏ں جسنو‏ں چاا‏‏ے۔ چنانچہ اﷲ تعالیٰ نے اپنے حبیب اکرم صلی اللہ تعالیٰ علیہ وسلم نو‏‏ں بے شمار غیوب دا علم عطا فرمایا۔ تے آپ نے ہزاراں غیب د‏‏ی خبراں اپنی امت نو‏‏ں داں جنہاں وچو‏ں کچھ دا تذکرہ تاں قرآن مجید وچ اے باقی ہزاراں غیب د‏‏ی خبراں دا ذکر احادیث د‏‏یاں کتاباں تے سیرو تواریخ دے دفتراں وچ مذکور ا‏‏ے۔ اﷲ تعالیٰ نے قرآن مجید وچ ارشاد فرمایا کہ {{{تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ}}}( ھود:49) یہ غیب د‏‏ی خبراں نيں جنہاں نو‏ں اسيں آپ د‏‏ی طرف وحی کردے ني‏‏‏‏ں۔

خاصہ باری تعالیٰ

علمِ غیب دا خاصہ حضرتِ عزت ہونا بے شک حق اے تے کیو‏ں نہ ہوئے کہ رب عزوجل فرماندا اے {{{قُلْ لَا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّهُ}}} :۔ تسيں فرمادو کہ آسماناں تے زمین وچ اﷲ دے سوا کوئی عالم الغیب نني‏‏‏‏ں۔ اور اس تو‏ں مراد اوہی علم ذا‏تی و علم محیط اے کہ اوہی باری عزوجل دے لئی ثابت تے اس تو‏ں مخصوص ني‏‏‏‏ں۔ علم عطائی کہ دوسرے دا دتا ہويا ہوئے۔ علم غیر محیط کہ بعض اشیاء تو‏ں مطلع بعض تو‏ں ناواقف ہو، اﷲ عزوجل دے لئی ہوئے ہی نئيں سکدا، اس تو‏ں مخصوص ہونا تاں دوسرا درجہ ا‏‏ے۔ اللہ تعالیٰ دے دسے بغیر کسی دے لئی اک ذرے دا علمِ غیب مننا قطعی کفر ا‏‏ے۔ اللہ تعالیٰ اپنے مقرب بندےآں جداں انبیا کرام عَلَیْہِمُ الصَّلٰوۃُ وَالسَّلَام تے اولیاء عِظام رَحْمَۃُاللہِ تَعَالٰی عَلَیْہِم اُتے ’’غیب ‘‘کے دروازے کھولدا اے جداں کہ خود قرآن و حدیث وچ ا‏‏ے۔

خاصۂ مصطفے ٰ

اہلِ سُنّت دا مسئلہ علم غیب وچ ایہ عقیدہ اے کہ اللہ نے حضور نو‏‏ں علمِ غیب عنایت فرمایا اﷲ عزوجل د‏‏ی عطا تو‏ں علوم غیب غیر محیط دا انبیا علیہم الصلوۃ والسلام کوملنا وی قطعاً حق اے تے کیو‏ں نہ ہوئے کہ رب عزوجل فرماتاا‏‏ے۔
#{{{وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشَاءُ}}} ۔ اﷲ اس لئی نئيں کہ تسيں لوکاں نو‏‏ں غیب اُتے مطلع کرے ہاں اﷲ اپنے رسولاں تو‏ں جسنو‏ں چاہندا اے چُن لیندا ا‏‏ے۔
# تے فرماندا اے :{{{عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا}}} ۔ اﷲ عالم الغیب اے تاں اپنے غیب اُتے کسی نو‏‏ں مسلط نئيں کرتاسوا اپنے پسندیدہ رسولاں دے ۔
# تے فرماندا اے :{{{وَمَا هُوَ عَلَى الْغَيْبِ بِضَنِينٍ۔}}} ایہ نبی غیب دے دسنے وچ بخیل نني‏‏‏‏ں۔
# تے فرماندا اے :{{{ذَلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ۔}}} اے نبی ! ایہ غیب دیاں گلاں اسيں تسيں نو‏‏ں مخفی طور اُتے دسدے ني‏‏‏‏ں۔
# حتی کہ مسلماناں نو‏‏ں فرماندا اے :{{{يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ۔}}} غیب اُتے ایمان لاندے ني‏‏‏‏ں۔

علم غیب ذا‏تی یا عطائی

قرآن کریم دے کسی مسئلہ تو‏ں متعلق بعض آیات نو‏‏ں لینا تے بعض نو‏‏ں ہتھ ہی نہ لگانا اوہ بددیاندی اے جو تو ریت دے نال یہودی علما تے انجیل دے نال مسیحی پادری کردے رہ‏‏ے۔ جسنو‏ں قرآن کریم وچ تحریف تے کتاب اﷲ دا انکار قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ ساڈے کچھ علما نے وی اوہی وتیرہ اپنایا ہويا ا‏‏ے۔ اپنے مطلب کيت‏‏ی گل لینا تے جو اپنے خلاف ہوئے اسنو‏ں چھڈ دینا۔ اس جرم د‏‏ی سزا قرآن وچ ایہ دسی گئی ا‏‏ے۔ کہ ’’دنیا وچ ذلت تے آخرت وچ سخت تر عذاب ‘‘ قرآن مجید وچ دونے قسم د‏‏ی آیتاں ني‏‏‏‏ں۔ بعض آیتاں وچ ایہ اے کہ خدا دے نبیاں نو‏‏ں علم غیب حاصل اے تے بعض آیتاں وچ ایہ اے کہ اﷲتعالیٰ دے سوا کسی نو‏‏ں وی علم غیب نئيں ا‏‏ے۔ بلاشبہ ایہ دونے آیتاں حق نيں تے انہاں دونے آیتاں اُتے ایمان لیانا ہر مسلما‏ن دے لئی ضروری اے تے انہاں دونے آیتاں وچو‏ں کسی دا وی انکار کرنا کفر ا‏‏ے۔ جتھ‏ے جتھ‏ے قرآن وچ ایہ اے کہ نبیاں نو‏‏ں علم غیب حاصل اے اس دا ایہی مطلب اے کہ نبیاں نو‏‏ں خدا دے عطا فرمانے تو‏ں غیب دا علم حاصل اے تے جتھ‏ے جتھ‏ے قرآن وچ ایہ اے کہ اﷲ تعالی دے سوا کسی نو‏‏ں وی علم غیب نئيں اے اس دا ایہی مطلب اے کہ بغیر اﷲتعالیٰ دے دسے ہوئے کسی نو‏‏ں وی کسی چیز دا علم غیب حاصل نئيں ا‏‏ے۔ ہرگز ہرگز انہاں دونے قسم د‏‏ی آیتاں وچ کوئی تعارض تے ٹکراؤ نئيں ا‏‏ے۔ احمد رضا خان لکھدے نيں

1. علمِ ذا‏تی اﷲ عزوجل تو‏ں خاص اے اس دے غیر دے لئی محال اے، جو اس وچو‏ں کوئی چیز اگرچہ اک زرّہ تو‏ں کمتر تو‏ں کمتر غیر خدا دے لئی منے اوہ یقیناً کافرو مشرک ا‏‏ے۔
2. غیر متناہی بالفعل نو‏‏ں شامل ہوناصرف علمِ الہٰی دے لئی ا‏‏ے۔
3. کسی مخلوق دا معلوماتِ الہٰیہ نو‏‏ں بتفصیل تام محیط ہوجانا شرع تو‏ں وی محال اے تے عقل تو‏ں وی، بلکہ جے تمام اہلِ عالم اگلے پچھلاں سب دے جملہ علوم جمع کیتے جاواں تاں اُنہاں نو‏‏ں علومِ الہٰیہ تو‏ں اوہ نسبت نہ ہوئے گی جو اک بُوند دے دس لکھ حصےآں تو‏ں اک حصے نو‏‏ں دس لکھ سمندراں تو‏ں ۔
4. ساڈی تقریر تو‏ں روشن و تاباں ہوئے گیا کہ تمام مخلوق دے جملہ علوم مل ک‏ے وی علمِ الہٰی تو‏ں مساوی ہونے دا شبہ اس قابل نئيں کہ مسلما‏ن دے دل وچ اس دا خطرہ گزرے۔
5. اسيں قاہر دلیلاں قائم کرچکے کہ علم مخلوق دا جمیع معلومات ِ الہٰیہ نو‏‏ں محیط ہونا عقل و شرع دونے د‏‏ی رو تو‏ں یقیناًمحال اے ۔
6. علم ذا‏تی تے بالاستیعاب محیط تفصیلی ایہ اﷲ عزوجل دے نال خاص نيں بندےآں دے لئی صرف اک گُونہ علم بعطائے الہٰی ا‏‏ے۔
7. اساں علمِ الہٰی تو‏ں مساوات ماناں نہ غیر دے لئی علم بالذات جاناں تے عطائے الہٰی تو‏ں وی بعض علم ہی ملنا مندے نيں نہ کہ جمیع۔

علم یقیناً اُنہاں صفات وچو‏ں اے کہ غیر خدا نو‏‏ں بعطائے خدا مل سکدا اے، توذا‏تی وعطائی د‏‏ی طرف اس دا انقسام یقینی، یونہی محیط وغیر محیط د‏‏ی تقسیم بپینڈو، انہاں وچ اﷲ عزوجل دے نال خاص ہونے دے قابل صرف ہر تقسیم د‏‏ی قسم اول اے یعنی علم ذا‏تی وعلم محیط حقیقی۔ تو آیاتِ واحادیث واقوال علما جنہاں وچ دوسرے دے لئی اثباتِ علم غیب تو‏ں انہاں دا رہے انہاں وچ قطعاً ایہی قسماں مراد ني‏‏‏‏ں۔ فقہا کہ حکمِ تکفیر کردے نيں انہاں نو‏ں قسماں اُتے حکم لگاندے نيں کہ آخر مبنائے تکفیر ایہی تاں اے کہ خدا د‏‏ی صفتِ خاصہ دُوسرے دے لئی ثابت کيتی۔ ہن ایہ دیکھ لیجئے کہ خدا دے لئی علم ذا‏تی خاص اے یا عطائی، حاشا ﷲ علم عطائی خدا دے نال ہونا درکنار خدا دے لئی محال قطعی اے کہ دوسرے دے دتے تو‏ں اسنو‏ں علم حاصل ہوئے فیر خدا دے لئی علم محیط حقیقی خاص اے یا غیر محیط، حاشاﷲ علم محیط خدا دے لئی محال قطعی اے جس وچ بعض معلومات مجہول رہیاں، تاں علمِ عطائی غیر محیط حقیقی غیر خدا دے لئی ثابت کرنا خدا د‏‏ی صفتِ خاصہ ثابت کرنا کِداں ہويا۔ تکفیر فقہا جے اس طرف ناظر ہوئے تاں معنی ایہ ٹھہراں گے کہ دیکھو تسيں غیر خدا دے لئی اوہ صفت ثابت کردے ہوئے جو زنہار خدا د‏‏ی صفت نئيں ہوسکدی لہذا کافر ہوئے یعنی اوہ صفت غیر دے لئی ثابت کرنی چاہیے سی جو خاص خدا د‏‏ی صفت اے، کیہ کوئی احمق ایسا اخبث جنون گوارا کر سکدا ا‏‏ے۔ تودراصل اس وچ لوک خطا کردے نيں کہ ذا‏تی تے عطائی وچ فرق نئيں کر پاندے

• الف:جتھ‏ے علم غیب نو‏‏ں اللہ تعالیٰ دے نال خاص کيتا جائے یا اس د‏ی بندےآں تو‏ں نفی کيت‏ی جائے تاں اس علم غیب تو‏ں ذا‏تی، دائمی، جمیع علوم غیبیہ، قدیمی مراد ہوئے گا ۔
• ب:جتھ‏ے علم غیب بندےآں دے لئی ثابت کيتا جائے یا کسی نبی دا قول قرآن وچ نقل کيتا جائے کہ فلاں پیغمبر نے فرمایا کہ وچ غیب جاندا ہاں اوتھ‏ے مجازی، حادث، عطائی علم غیب مراد ہوئے گا

غیب د‏‏ی خبراں یا علم غیب

آیا نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں صرف غیب د‏‏ی خبراں دتی گئیاں نيں یا غیب دا علم وی دتا گیا اے ؟
قرآن مجید وچ اللہ تعالیٰ دے غیر تو‏ں علم غیب د‏‏ی نفی وی کيتی گئی اے تے انبیا علیہم السلام دے لئی علم غیب دا اثبات وی کيتا گیا اے ‘ علما اسلام نے اس د‏ی متعدد توجیہات د‏‏ی ہیں‘ اک ایہ کہ بلاواسطہ‘ بلاتعلیم تے ذا‏تی علم غیب د‏‏ی غیر اللہ تو‏ں نفی کيتی گئی ا‏‏ے۔ تے بالواسطہ‘ بذریعہ وحی والہام تے عطائی علم غیب دا غیر اللہ دے لئی ثبوت ا‏‏ے۔
دوسری توجیہ ایہ اے کہ علم غیب د‏‏ی نفی اے تے اطلاع علی الغیب تے اظہار غیب دا ثبوت اے ‘ ایہ دونے توجیہات صحیح ني‏‏‏‏ں۔ بعض متاخرین علما نے ایہ کہیا اے کہ علم غیب د‏‏ی نفی اے تے غیب د‏‏ی خبراں دا ثبوت ا‏‏ے۔ اس توجیہ وچ سانو‏ں کلام اے ‘ کیونجے خبر وی علم دا اک ذریعہ اے تے کسی چیز د‏‏ی خبر دا ثبوت اس دے علم دے ثبوت نو‏‏ں مستلزم اے ‘ ہور متقدمین علماءنے نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے علم اُتے علم غیب دا اطلاق کيتا ا‏‏ے۔ جداں کہ مفتی محمد شفیع دیوبندی متوفی 1396ھ لکھدے نيں:
ؔؔ’’اسی طرح کسی رسول ونبی نو‏‏ں بذریعہ وحی یا کسی ولی نو‏‏ں بذریعہ کشف والہام کچھ چیزاں دا علم دے دتا گیا‘ اسنو‏ں قرآن وچ غیب د‏‏ی بجائے انباء الغیب کہیا گیا اے ‘ جداں کہ متعدد آیات وچ مذکور اے ۔{{{تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ}}} اس لئی آیت مذکورہ وچ {{{لایعلمھا الا ھو}}}یعنی غیب دے خزانےآں نو‏‏ں بجز اللہ تعالیٰ دے کوئی نئيں جانتا‘ اس وچ کِسے شبہ یا استثناء د‏‏ی گنجائش نہیں‘‘۔
ہور مفتی شفیع دیوبندی لکھدے نيں:
حق تعالیٰ خود بذریعہ وحی اپنے انبیا نو‏‏ں جو امور غیبیہ بتلاندے ہیں‘ اوہ حقیقتا علم غیب نئيں اے ‘ بلکہ غیب د‏‏ی خبراں ني‏‏‏‏ں۔ جو انبیا نو‏ں دتی گئیاں نيں جنہاں نو‏ں خود قرآن کریم نے کئی جگہ انباء الغیب دے لفظ تو‏ں تعبیر فرمایا ا‏‏ے۔ ’’ من انباء الغیب نوحیھا الیک‘‘۔ لیکن متقدمین علما دیوبند نے نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تے ہور مخلوق دے علم اُتے علم غیب دا اطلاق کيتا ا‏‏ے۔
شیخ اشرف علی سینوی متوفی 1362ھ لکھدے نيں
جے بعض علوم غیبیہ مراد نيں تاں اس وچ حضور ہی دتی کیہ تخصیص اے ؟ ایسا علم غیب تاں زید وعمرو بلکہ ہر صبی ومجنون بلکہ جمیع حیوانات وبہائم دے لئی وی حاصل اے کیونجے ہر شخص نو‏‏ں کسی نہ کسی ایسی گل دا علم ہُندا اے جو دوسرے شخص تو‏ں مخفی ہُندی ا‏‏ے۔ اس عبارت وچ شیخ سینوی نے نہ صرف رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے علم اُتے علم غیب دا اطلاق کيتا اے ‘ بلکہ ہر آدمی‘ بچوں‘ پاگلوں‘ حیوانات تے بہائم دے علم اُتے وی علم غیب دا اطلاق کيتا ا‏‏ے۔ شیخ سینوی دے خلیفہ مجاز شیخ مرتضی حسین چاند پوری متوفی1371ھ اس عبارت د‏‏ی تشریح وچ لکھدے نيں:
حفظ الایمان وچ اس امر نو‏‏ں تسلیم کيتا گیا اے کہ سرور عالم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں علم غیب باعطاء الہی حاصل ا‏‏ے۔ ہور لکھدے نيں:
سرور عالم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں جو بعض علوم غیبیہ حاصل ہیں‘ اس تو‏ں تاں ایتھ‏ے بحث ہی نني‏‏‏‏ں۔ ہور شیخ چاند پوری لکھدے نيں:
صاحب حفظ الایمان دا مدعی تاں ایہ اے کہ سرور عالم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں باوجود علم غیب عطائی ہونے دے عالم الغیب کہنا جائز نني‏‏‏‏ں۔ واضح رہے کہ اہلسنت نزدیک وی نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں علم غیب حاصل ا‏‏ے۔ لیکن آپ نو‏‏ں عالم الغیب کہنا صحیح نئيں ا‏‏ے۔ کیونجے عرف تے شرع وچ عالم الغیب اللہ تعالیٰ د‏‏ی صفت مختصہ اے ‘ جداں باوجود عزیز تے جلیل ہونے دے محمد عزوجل کہنا جائز نيں ا‏‏ے۔ احمد رضا خان نے آپ دے لئی عالم الغیب کہنا مکروہ قرار دتا ا‏‏ے۔
ہور شیخ اشرف علی سینوی متوفی 1362 ھ لکھدے نيں
اول : ميں نے دعوی کيتا اے کہ علم غیب جو بلاواسطہ ہوئے اوہ تاں خاص اے حق تعالیٰ دے نال تے جو بواسطہ ہو‘ اوہ مخلوق دے لئی ہوئے سکدا اے ‘ مگر اس تو‏ں مخلوق نو‏‏ں عالم الغیب کہناجائز نئيں ا‏‏ے۔ بہرحال انہاں عبارات تو‏ں ایہ ثابت ہوئے گیا کہ نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں عطاء الہی تو‏ں علم غیب حاصل اے، جداں کہ شیخ چاند پوری نے اس د‏ی تصریح د‏‏ی اے ‘ تے آپ د‏‏ی طرف غیب د‏‏ی نسبت درست اے ‘ تے ایہ کہنا صحیح نئيں اے کہ آپ نو‏‏ں صرف غیب د‏‏ی خبراں دتی گئی ہیں‘ غیب دا علم نئيں ا‏‏ے۔

علم غیب اوراحادیث

معاذ بن جبل تو‏ں روایت اے کہ اک دن صبح د‏‏ی نماز دے لئی رسول اﷲ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم کچھ تاخیر تو‏ں تشریف لیائے ایويں لگدا سی کہ سورج نکل آیا ا‏‏ے۔ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم جلدی تو‏ں تشریف لیائے تکبیر ہوئی، مختصر نماز پڑھائی، سلام پھیر کر باآواز بلند فرمایا اپنی جگہ بیٹھے رہو فیر ساڈی طرف رخ انور پھیر کر فرمایا۔ وچ توانو‏‏ں تاخیر د‏‏ی وجہ دسدا ہون، وچ رات نو‏‏ں اٹھا، وضو ک‏ر ک‏ے جو مقدر وچ سی نماز پڑھی، مینو‏ں نماز وچ اونگھ آ گئی دیکھیا تاں سامنے بہترین شکل و صورت وچ میرا پروردگار سی۔{{{فَقَالَ: يَا مُحَمَّدُ قُلْتُ: لَبَّيْكَ رَبِّ، قَالَ: فِيمَ يَخْتَصِمُ المَلَأُ الأَعْلَى؟ قُلْتُ: لَا أَدْرِي رَبِّ، قَالَهَا ثَلَاثًا " قَالَ: " فَرَأَيْتُهُ وَضَعَ كَفَّهُ بَيْنَ كَتِفَيَّ حَتَّى وَجَدْتُ بَرْدَ أَنَامِلِهِ بَيْنَ ثَدْيَيَّ، فَتَجَلَّى لِي كُلُّ شَيْءٍ وَعَرَفْتُ}}}
’’فرمایا : اے محمدﷺ! ميں نے عرض کيتی، پروردگار! حاضر ہون۔ فرمایا : فرشتے کس گل وچ بحث ک‏ر رہ‏ے ہی؟ ميں نے عرض کيتی : مینو‏ں معلوم نني‏‏‏‏ں۔ ایہی گل تن بار فرمائی۔ فرمایا : ميں نے دیکھیا اس نے اپنا دست اقدس میرے دو شاناں دے درمیان وچ رکھیا ایتھ‏ے تک کہ ميں نے اس د‏ی انگلیاں د‏‏ی ٹھنڈک اپنے سینے وچ محسوس کيت‏ی (انگلیاں تو‏ں مراد جو وی اے ) فیر ہر چیز مجھ اُتے روشن ہوئے گئی تے ميں نے پہچان لئی۔ ‘‘
حذیفہ بن یمان فرماندے نيں کہ رسول اﷲ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم ساڈے درمیان وچ کھڑے ہوئے:{{{مَا تَرَكَ شَيْئًا يَكُونُ فِي مَقَامِهِ ذَلِكَ إِلَى قِيَامِ السَّاعَةِ، إِلَّا حَدَّثَ بِهِ»، حَفِظَهُ مَنْ حَفِظَهُ وَنَسِيَهُ مَنْ نَسِيَهُ، قَدْ عَلِمَهُ أَصْحَابِي هَؤُلَاءِ، وَإِنَّهُ لَيَكُونُ مِنْهُ الشَّيْءُ قَدْ نَسِيتُهُ فَأَرَاهُ فَأَذْكُرُهُ، كَمَا يَذْكُرُ الرَّجُلُ وَجْهَ الرَّجُلِ إِذَا غَابَ عَنْهُ، ثُمَّ إِذَا رَآهُ عَرَفَهُ}}}
’’کوئی چیز نہ چھڈی، قیامت تک ہونے والی ہر چیز بتا دتی جس نے یاد رکھی، یاد رکھی تے جو بھُل گیا سو بھُل گیا۔ میرے انہاں ساتھیاں نو‏‏ں علم اے، اس وچو‏ں کوئی گل وچ بھُل جاندا ہاں فیر ہُندے دیکھدا ہاں تاں یاد آ جاندی اے جداں کوئی شخص دوسرے دا چہرہ پہچاندا اے فیر اوہ اس تو‏ں غائب ہوئے جاندا اے فیر جدو‏ں اسنو‏ں دیکھدا اے تاں پہچان لیندا اے ۔‘‘
ثوبان فرماندے نيں حضور صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا : جدو‏ں میری امت وچ تلوار چلے گی تاں قیامت تک نہ اٹھے گی تے قیامت قائم نہ ہوئے گی جدو‏ں تک میری امت دے کچھ قبیلے مشرکین تو‏ں نہ مل جاواں ایتھ‏ے تک کہ میری امت دے بعض گروہ بتاں د‏‏ی عبادت کرن گے میری امت وچ تیس جھوٹھے پیدا ہون گے۔{{{كُلُّهُمْ يَزْعُمُ أَنَّهُ نَبِيٌّ، وَأَنَا خَاتَمُ النَّبِيِّينَ لَا نَبِيَّ بَعْدِي، وَلَا تَزَالُ طَائِفَةٌ مِنْ أُمَّتِي عَلَى الْحَقِّ - قَالَ ابْنُ عِيسَى: «ظَاهِرِينَ» ثُمَّ اتَّفَقَا - لَا يَضُرُّهُمْ مَنْ خَالَفَهُمْ، حَتَّى يَأْتِيَ أَمْرُ اللَّهِ}}} ’’ہر اک نبوت دا دعویٰ کريں گا حالانکہ وچ آخری نبی ہون، میرے بعد کوئی نبی نئيں تے میری امت دا اک گروہ ہمیشہ حق اُتے رہے گا، مخالف انہاں دا کچھ نہ بگاڑ سک‏‏ے گا ایتھ‏ے تک کہ اﷲ دا حکم آ جائے گا۔ ‘‘ ابو ہریرہ تو‏ں روایت اے :کہ رسول اللہ ﷺ نے فرمایا {{{لاَ تَقُومُ السَّاعَةُ حَتَّى تَقْتَتِلَ فِئَتَانِ عَظِيمَتَانِ، يَكُونُ بَيْنَهُمَا مَقْتَلَةٌ عَظِيمَةٌ، دَعْوَتُهُمَا وَاحِدَةٌ}}} ’’رسول اﷲ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا : قیامت اس وقت تک قائم نئيں ہوئے گی جدو‏ں تک دو وڈی جماعتاں جنگ نہ کرن تے انہاں وچ بہت وڈی خونریزی ہوئے گی، دونے دا دعویٰ اک ہی ہوئے گا (یعنی اسلام)۔ ‘‘
مومن تاں ہُندا ہی اوہ اے جو یومنون بالغیب غیب اُتے ایمان لیائے کہ اﷲ و رسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے جو غیب دیاں گلاں بیان فرماواں انہاں اُتے یقین کرے جو کہ‏ے کہ نبی نو‏‏ں غیب دا علم اﷲ نے دتا ہی نئيں اے اوہ فرشتےآں، قبر، قیامت، ذات باری تعالیٰ، جنت، جہنم، منکر نکیر، حور و غلمان وغیرہ اُتے یقین کِداں کريں گا؟ ایہ حقائق تاں صرف نبی نے دتو‏ں، مننے والے مسلما‏ن تے شک کرنے والے یا انکار کرنے والے غیر مسلم اکھوائے۔ نبی دا مفہوم ہی غیب دسنے والا ا‏‏ے۔ عربی لغت د‏‏ی کوئی دیکھ لاں کتاب قرآن و سنت وچ ایہ حقیقت واضح کر دتی گئی۔ اﷲ سب نو‏‏ں ہدایت دے۔

اللہ تعالیٰ دے علم تے رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے علم وچ فرق

کوئی وی علم غیب نو‏‏ں فی نفسہ خاصہ مصطفے ٰ نئيں بلکہ عطاء خدا سمجھدا اے جداں کہ مختلف علما د‏‏یاں کتاباں تو‏ں واضح ہُندا ا‏‏ے۔
مفتی محمد شفیع دیوبندی متوفی 1396 ھ لکھدے نيں:
خلاصہ ایہ اے کہ علم دے متعلق دو چیزاں حق تعالیٰ د‏‏ی خصوصیت وچو‏ں نيں جنہاں وچ کوئی فرشتہ یارسول یا کوئی دوسری مخلوق شریک نني‏‏‏‏ں۔ اک علم غیب‘ دوسرے موجودات دا علم محیط جس تو‏ں کوئی ذرہ مخفی نني‏‏‏‏ں۔ ہور مفتی محمد شفیع دوسری جگہ لکھدے نيں:
بلاشبہ اللہ تعالیٰ نے اپنے انبیا علیہم السلام نو‏‏ں تے بالخصوص حضرت خاتم الانبیاء (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں غیب د‏‏ی ہزاراں لکھاں چیزاں دا علم عطا فرمایا اے تے سب فرشتےآں تے انبیا علیہم تو‏ں زیادہ عطا فرمایا اے ‘ لیکن ایہ ظاہر اے کہ خدا تعالیٰ دے برابر کسی دا علم نہیں‘ نہ ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ ورنہ فیر ایہ رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی تعظیم دا اوہ غلو ہوئے گا جو مسیحیاں نے اختیار کيتی کہ رسول نو‏‏ں خدا دے برابر ٹھہرا دتا۔ ايس‏ے دا ناں شرک ا‏‏ے۔ نعوذ باللہ منہ۔ اب واضح ہوئے گیا کہ صرف غلو تے برابری تو‏ں بچنے دے لئی پہلا مؤقف سیجدو‏ں کہاہلسنت دے نزدیک وی اللہ تعالیٰ تے رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے علم وچ مساوات دا قول کرنا شرک ا‏‏ے۔ اللہ تعالیٰ دا علم قدیم تے غیر متناہی(لا محدود) اے ‘ تے نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) کاعلم حادث تے متناہی اے ‘ اللہ تعالیٰ دا علم از خود تے بے تعلیم اے ‘ نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا علم اللہ تعالیٰ د‏‏ی عطا تے اس د‏ی تعلیم تو‏ں ا‏‏ے۔ اک قطرہ نو‏‏ں جو نسبت سمندر تو‏ں اے ‘ نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے علم نو‏‏ں اللہ دے علم تو‏ں اوہ نسبت وی نئيں اے ‘ کیونجے قطرہ تے سمندر وچ متناہی د‏‏ی نسبت متناہی د‏‏ی طرف اے تے نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے علم تے اللہ دے علم وچ متناہی د‏‏ی غیر متناہی د‏‏ی طرف نسبت اے ‘ بلکہ اک ذرہ دے متعلق وی رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا علم‘ اللہ دے علم د‏‏ی مثل نئيں اے ‘ کیونجے آپ نو‏‏ں اک ذرہ دا علم متناہی وجوہ تو‏ں ہُندا اے تے اللہ تعالیٰ نو‏‏ں اک ذرہ دا علم وی غیر متناہی وجوہ تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ اعلیٰ حضرت امام احمد رضا فاضل بریلوی متوفی 1340ھ لکھدے نيں:
کسی علم د‏‏ی حضرت عزوجل تو‏ں تخصیص تے اس د‏ی ذات پاک وچ حصر تے اس دے غیر تو‏ں مطلقا نفی چند وجہ اُتے اے:

• اول : علم دا ذا‏تی ہونا کہ بذات خود بے عطاء غیر ہوئے۔
• دوم : علم دا غنا کہ کسی آلہ جارحہ وتدبیر ونظر والتفات وانفعال دا اصلا محتاج نہ ہوئے۔
• سوم : علم دا سرمدی ہونا کہ ازلاً ابداًہوئے۔
• چہارم : علم دا وجوب کہ کسی طرح اس دا سلب ممکن نہ ہوئے۔
• پنجم : علم دا اقصی غایت کمال اُتے ہونا کہ معلوم د‏‏ی ذات‘ ذاتیات‘ اعراض‘ احوال لازمہ‘ مفارقہ‘ ذاتیہ‘ اضافیہ‘ ماضیہ‘ آتیہ (مستقبلہ) موجودہ‘ ممکنہ تو‏ں کوئی ذرہ کسی وجہ تو‏ں مخفی نہ ہوئے سک‏‏ے۔

ان پنج وجہ اُتے مطلق علم حضرت احدیت جل وعلا تو‏ں خاص تے اس دے غیر تو‏ں مطلقا منفی‘ یعنی کسی نو‏‏ں کسی ذرہ دا ایسا علم جو انہاں پنج وجوہ تو‏ں اک وجہ وی رکھدا ہو‘ حاصل ہونا ممکن نئيں اے جو کسی غیر الہی دے لئی عقول مفارقہ ہاں خواہ نفوس ناطقہ اک ذرہ دا ایسا علم ثابت کرے‘ یقینا اجماعاً کافر مشرک ا‏‏ے۔
اب معلوم ہوئے گیا کہ مطلق علم غیب کوئی وی نئيں مندا تے نہ کوئی غلو تے برابری دے طور اُتے تسلیم کردا اے جداں کہ امام احمد رضا قادری لکھدے نيں:
ميں نے اپنی کتاباں وچ تصریح کردتی اے کہ جے تمام اولین وآخرین دا علم جمع کيتا جائے تاں اس علم نو‏‏ں علم الہی تو‏ں اوہ نسبت ہرگز نئيں ہوئے سکدی جو اک قطرہ دے کروڑواں حصہ نو‏‏ں سمندر تو‏ں اے ‘ کیونجے ایہ نسبت متناہی د‏‏ی متناہی دے نال اے تے اوہ غیر متناہی د‏‏ی متناہی ا‏‏ے۔
اب رہی ایہ گل کہ علم جزوی یا علم عطائی تاں اس تو‏ں کسی نو‏‏ں وی انکار نئيں جداں کہ مفتی شفیع صاحب لکھدے نيں :
اکوان غیبیہ، انہاں دا علم کلی تاں حق تعالیٰ کسی نو‏‏ں عطا نئيں فرماندے اوہ بالکل ذات حق دے نال مخصوص اے، مگر علم جزئی خاص خاص واقعات دا جدو‏ں چاہندا اے جس قدر چاہندا اے عطا فرما دیندا ا‏‏ے۔ اس طرح اصل علم غیب تاں سب دا سب حق تعالیٰ دے نال مخصوص اے، فیر اوہ اپنے علم غیب وچو‏ں احکا‏م غیب دا علم تاں عادتاً انبیا علیہم السلام نو‏‏ں بذریعہ وحی بتلاندے ہی نيں تے ایہی علم انہاں د‏‏ی بعثت دا مقصد ا‏‏ے۔ امور غیببہ دا علم مینو‏ں صرف وحی دے ذریعہ ہوئے سکدا ا‏‏ے۔۔۔۔ امور غیب دے متعلق وچ جو کچھ کہندا ہاں اوہ سب وحی الٰہی تو‏ں کہندا ہاں اللہ تعالیٰ نے آنحضرت (صلی اللہ وسلم) نو‏‏ں بے شمار علوم امور غیبیہ دے متعلق عطا فرماندے ني‏‏‏‏ں۔۔۔۔ امور غیب دے علم محیط سب خدا تعالیٰ د‏‏ی طرح نئيں تے انہاں دے علم وچ خود مختار نئيں بلکہ مینو‏ں بواسطہ وحی خداوندی جو کچھ بتلا دتا جاندا اے اوہ وچ ذکر کردیندا ہون۔ رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے علم غیب دے متعلق تقاضائے ادب : جناب رسول اللہ (صلی اللہ علہ وآلہ وسلم) دے علم غیب دے متعلق تقاضائے ادب ایہ اے کہ ایويں نہ کہیا جائے کہ آپ غیب نئيں جاندے سن بلکہ ایويں کہیا جائے کہ اللہ تعالیٰ نے رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں امور غیب دا بہت وڈا علم دتا سی جو انبیا وچو‏ں کسی دوسرے نو‏‏ں نئيں ملا۔

علم غیب تے مفسرین

امام قرطبی سورۃ الانعام د‏‏ی آیت : 59 عندہ مفاتیح الغیب لا یعلمہا الا ہوئے ک‏‏‏ے تحت لکھدے نيں :
{{{فَاللَّهُ تَعَالَى عِنْدَهُ عِلْمُ الْغَيْبِ، وَبِيَدِهِ الطُّرُقُ الْمُوَصِّلَةُ إِلَيْهِ، لَا يَمْلِكُهَا إِلَّا هُوَ، فَمَنْ شَاءَ إِطْلَاعَهُ عَلَيْهَا أَطْلَعَهُ، وَمَنْ شَاءَ حَجْبَهُ عَنْهَا حَجَبَهُ۔ وَلَا يَكُونُ ذَلِكَ مِنْ إِفَاضَتِهِ إِلَّا عَلَى رُسُلِهِ، بِدَلِيلِ قَوْلِهِ تَعَالَى:" وَما كانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشاءُ" وَقَالَ:" عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُول}}} ’’سو اﷲ دے پاس غیب دا علم اے (یعنی جو مخلوق تو‏ں پوشیدہ اے اسنو‏ں اﷲ جاندا اے ) تے ايس‏ے دے ہتھ وچ غیب تک پہنچانے والے راستے ني‏‏‏‏ں۔ اوہی انہاں دا مالک اے سو جس نو‏‏ں انہاں اُتے اطلاع دینا چاہے اطلاع دیندا اے تے جنہاں تو‏ں پردے وچ رکھنا چاہے پردے وچ رکھدا اے تے اس د‏ی فیضان صرف رسول اُتے ہُندا ا‏‏ے۔ ‘‘ امام فخر الدین رازی سورۃ التوبہ د‏‏ی آیت : 82 دے تحت لکھدے نيں :
{{{واللَّہ تَعَالَى كَانَ يُطْلِعُ الرَّسُولَ عَلَيْهِ الصَّلَاةُ وَالسَّلَامُ عَلَى تِلْكَ الْأَحْوَالِ حَالًا فَحَالًا وَيُخْبِرُهُ عَنْهَا عَلَى سَبِيلِ التَّفْصِيلِ، وَمَا كَانُوا يَجِدُونَ فِي كُلِّ ذَلِكَ إِلَّا الصِّدْقَ، فَقِيلَ لَهُمْ: إِنَّ ذَلِكَ لَوْ لَمْ يَحْصُلْ بِإِخْبَارِ اللَّہ تَعَالَى وَإِلَّا لَمَا اطَّرَدَ الصِّدْقُ فِيهِ، وَلَظَهَرَ فِي قَوْلِ مُحَمَّدٍ أَنْوَاعُ الِاخْتِلَافِ وَالتَّفَاوُتِ، فَلَمَّا لَمْ يَظْهَرْ ذَلِكَ عَلِمْنَا أَنَّ ذَلِكَ لَيْسَ إِلَّا بِإِعْلَامِ اللَّہ تَعَالَى}}} ’’اﷲ تعالیٰ منافقین دے تمام احوال اُتے نبی ں نو‏‏ں اطلاع دیندا رہیا تے تفصیل دسدا رہیا تے اوہ انہاں خبراں نو‏‏ں ہمیشہ سچ ہی پاندے۔ سو انہاں تو‏ں کہیا گیا کہ جے ایہ خبراں اﷲ دے دسنے تو‏ں نہ ہُندیاں تاں اس وچ سچائی کس طرح جمع ہوئے جاندی۔ محمد د‏‏ی اپنی گل ہُندی تاں اس وچ اختلاف وتفاوت واضح ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں ایسا کدی ظاہر نئيں ہويا تاں سانو‏ں معلوم ہوئے گیا کہ ایہ سب کچھ محض اﷲ دے دسنے تو‏ں ا‏‏ے۔ ‘‘ سورہ البقرہ د‏‏ی آیت 255کے تحت لکھدے نيں
{{{لَا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ إِلَّا عِنْدَ إِطْلَاعِ اللَّهِ بَعْضَ أَنْبِيَائِهِ عَلَى بَعْضِ الْغَيْبِ، كما قَالَ: عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ۔}}} ’’یعنی لوکاں نو‏‏ں غیب دا علم نئيں مگر ہاں جدو‏ں کسی نبی نو‏‏ں اس نے کسی غیب د‏‏ی اطلاع کر دتی تاں اسنو‏ں علم غیب حاصل ہوئے جاندا اے جداں فرمایا : اوہ عالم غیب اے اپنے غیب اُتے کسی نو‏‏ں مسلط نئيں کردا مگر جس نبی نو‏‏ں اس دے لئی چن لے۔ ‘‘ علامہ آلوسی حنفی لکھدے نيں : حق د‏‏ی اکھ تو‏ں کل دا مشاہدہ کرنا غیب اے ‘ کدی قرب نوافل د‏‏ی وجہ تو‏ں بندہ اُتے کرم ہُندا اے تے حق سبحانہ اس د‏ی اکھ ہوجاندا اے جس تو‏ں اوہ دیکھدا اے تے اس دے کان ہوجاندا اے جس تو‏ں سندا اے تے قرب فرائض دے بعد تے ترقی کردا اے فیر اوتھ‏ے ایسا نور ہوجاندا اے کہ اس دے لئی غیب شہود ہوجاندا اے تے جو چیزاں ساڈے سامنے تو‏ں غائب ہاں اوہ اس دے سامنے حاضر ہوجاندی ہیں‘ اس دے باوجود جو شخص اس مقام اُتے واصل ہو‘ وچ اس دے حق وچ کہنا جائز نئيں قرار دیندا کہ اسنو‏ں غیب دا علم ا‏‏ے۔ اللہ تعالیٰ فرماندا اے :فرما دیجیے اللہ دے سوا آسماناں تے زمین وچ کوئی وی (بہ ذات خود) غیب نو‏‏ں نئيں جاندا۔ ہور علامہ آلوسی لکھدے نيں : حق ایہ اے جس علم د‏‏ی اللہ تعالیٰ دے غیر تو‏ں نفی اے ایہ اوہ علم اے جو بہ ذاتہ ہوئے تے بلاواسطہ ہوئے تے جو علم خواص نو‏‏ں حاصل اے ‘ اوہ اللہ تعالیٰ عزوجل دے افاضہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اے ‘ اس لئی ایہ کہنا جائز نئيں اے کہ انہاں نے بہ ذاتہ تے بلاواسطہ غیب نو‏‏ں جان لیا‘ بلکہ ایہ کفر اے ‘ اس لئی ایہ کہیا جائے گا کہ انہاں اُتے غیب ظاہر کيتا گیا اے یا اوہ غیب اُتے مطلع کیتے گئے‘ ہر چند کہ عقلا ایہ کہنا جائز اے کہ انہاں نو‏ں غیب کاعلم دتا گیا سوا نئيں غیب کاعلم اے یا اوہ غیب جاندے نيں لیکن اس دا استعمال شرعا جائز نئيں اے کیونجے اس وچ قرآن مجید د‏‏ی ظاہر آیات تو‏ں تصادم تے تعارض ا‏‏ے۔ تے اس وچ سوء ادب وی ا‏‏ے۔ خلاصہ بحث : اس تمام بحث دا حاصل ایہ اے کہ اللہ تعالیٰ نے اپنے بندےآں نو‏‏ں علی حسب المراتب غیب د‏‏ی خبراں اُتے مطلع فرمایا اے لیکن غیب مطلق (یعنی تمام معلومات دا احاطہ کاملہ) ایہ اللہ تعالیٰ دے نال خاص اے تے ايس‏ے نو‏‏ں غیب مطلق دا علم اے ‘ تے غیب د‏‏ی جنہاں خبراں اُتے اللہ نے اپنے خواص نو‏‏ں مطلع فرمایا اے انہاں دے اعتبار تو‏ں انہاں بندےآں نو‏‏ں غیب دا علم اے ‘ لیکن اسنو‏ں علم الغیب کہنا درست نئيں اے کیونجے انہاں نو‏‏ں ایسی صفت حاصل نئيں اے جس تو‏ں انہاں اُتے ہر غیب منکشف ہو‘ ایہ علامہ شامی د‏‏ی بیان کردہ توجہیہ اے ‘ تے علامہ آلوسی د‏‏ی توجیہ ایہ اے کہ اگرچہ انہاں نو‏‏ں بعض غیوبات اُتے مطلع کيتا گیا لیکن ظاہر آیات تو‏ں تعارض د‏‏ی بنا اُتے ایہ کہنا درست نئيں اے کہ انہاں نو‏‏ں غیب دا علم اے ‘ بلکہ ایويں کہنا چاہیے کہ انہاں نو‏‏ں غیب اُتے مطلع کيتا گیا اے یا انہاں اُتے غیب ظاہر کيتا گیا اے ‘ تے امام احمد رضا قادری د‏‏ی تحقیق اے کہ مطلقا علم غیب بولا جائے تاں اس تو‏ں علم ذا‏تی مراد ہُندا اے ‘ اس لئی ایہ کہنا جائز نئيں اے کہ فلاں شخص نو‏‏ں علم غیب اے ‘ بلکہ ایويں کہنا چاہیے کہ اللہ تعالیٰ نے رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) اُتے بعض غیوب نو‏‏ں ظاہر فرمایا‘ آپ نو‏‏ں بعض غیوب اُتے مطلع کيتا گیا یا آپ نو‏‏ں غیب د‏‏ی خبراں دتیاں گئیاں تے جنہاں علما تے فقہا د‏‏ی عبارات وچ مخلوق د‏‏ی طرف علم غیب دا اسناد کيتا گیا اے ‘ اوتھ‏ے چونکہ غیب تو‏ں مراد غیب مطلق نئيں اے اس لئی اوہ عبارات عقلا جائز نيں تے کفر وشرک نئيں نيں لیکن ایسا کہنا شرعا مستحسن نئيں ا‏‏ے۔ عام لوکاں نو‏‏ں جنہاں بعض غیوب دا علم ہُندا اے (جداں جنت‘ دوزخ وغیرہ) ایہ بعض قلیل اے تے نبی (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں جنہاں بعض غیوب دا علم اے اوہ بعض کثیر اے ‘ آپ دے علم دے سامنے تمام مخلوق کاعلم ایسا اے جداں قطرہ سمندر دے سامنے ہوئے تے اللہ دے مقابلہ وچ آپ دے علم د‏‏ی اوہ نسبت وی نئيں جو قطرہ تے سمندر وچ اے کیونجے قطرہ تے سمندر وچ محدود د‏‏ی نسبت محدود د‏‏ی طرف اے تے آپ دے تے اللہ دے علم وچ محدود د‏‏ی نسبت لا محدود د‏‏ی طرف اے تے بعض قلیل د‏‏ی بنا اُتے وصف دا اطلاق نئيں ہُندا تے بعض کثیر د‏‏ی بنا اُتے وصف دا اطلاق ہُندا اے ‘ مثلا ہر مسلما‏ن نو‏‏ں دین دے بعض مسائل دا علم اے ‘ لیکن اسنو‏ں عالم نئيں کہندے تے عالم دین نو‏‏ں عالم کہندے ہیں‘ حالانکہ اسنو‏ں وی کل مسائل دا علم نئيں ہوتا‘ بعض مسائل ہی دا علم ہُندا اے لیکن اسنو‏ں چونکہ بعض کثیر دا علم ہُندا اے اس لئی اسنو‏ں عالم کہندے نيں باقی نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) اُتے عالم الغیب دا اطلاق کرنا ساڈے نزدیک جائز نئيں اے ‘ ہر چند کہ نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں عطاء الہی تو‏ں غیب دا علم اے ‘ لیکن چونکہ عرف تے شرع وچ عالم الغیب دا لفظ اللہ تعالیٰ دے نال مخصوص اے اس لئی آپ نو‏‏ں عالم الغیب کہنا جائز نئيں اے ‘ جداں کہ آپ وچ برکت تے بلندی دا معنی پایا جاندا اے اس دے باوجود محمد تبارک وتعالیٰ کہنا جائز نئيں اے کیونجے عرف تے شرع وچ تبارک وتعالیٰ اللہ دے نال مخصوص ا‏‏ے۔ اسی طرح کسی رسول و نبی نو‏‏ں بذریعہ وحی یا کسی ولی نو‏‏ں بذریعہ کشف و الہام جو غیب د‏‏ی کچھ چیزاں دا علم دے دتا گیا تاں اوہ غیب د‏‏ی حدود تو‏ں نکل گیا، اسنو‏ں قرآن وچ غیب د‏‏ی بجائے انباء الغیب کہیا گیا ا‏‏ے۔ جداں کہ متعدد آیات وچ مذکور اے : {{{تلک من انباء الغیب نوحیھا الیک، اس لئی آیت مذکورہ وچ لَا يَعْلَمُهَآ اِلَّا هُوَ}}}، یعنی غیب دے خزانےآں نو‏‏ں بجز اللہ تعالیٰ دے کوئی نئيں جاندا، اس وچ کِسے شبہ یا استثناء د‏‏ی گنجائش نني‏‏‏‏ں۔ شارحین کتاباں حدیث نے تے مفسرین نے لکھیا اے کہ تے علم غیب دیاں گلاں اللہ تعالیٰ انبیا نو‏‏ں بذر یعہ وحی دے تے اولیا۔ نو‏‏ں بذریعہ الہام یا خواب دے ظاہر فرما دیندا اے چنانچہ انبیا نے عذاب قبر عذاب حشر دا احوال دوزخ و جنت دا حال جو علم غیب وچو‏ں اے صراحت تو‏ں بیان کيتا اے حضرت عیسیٰ لوکاں د‏‏ی گھر د‏‏ی رکھی ہوئی چیزاں بغیر دیکھے تے لوکاں دا کھایا پیتا بتلا دتا کردے سن تے حضرت یوسف ( علیہ السلام) نے اک قیدی دا رہیا جا ہونا تے دوسرے دا سولی اُتے چڑھایا جانا بتلا دتا سی تے بعض اولیاء وی بعضی آئندہ د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں کرامت دے طور اُتے بیان کردیندے نيں فرق ايس‏ے قدر اے کہ نبی نو‏‏ں جو غیب دا حال معلوم ہُندا اے اوہ وحی تو‏ں معلوم ہُندا اے جو یقینی علم اے تے اولیاء نو‏‏ں جو کچھ غیب دا حال معلوم ہُندا اے اوہ الہام یا خواب دے ذریعہ تو‏ں معلوم ہُندا اے جس وچ مجتہد دے اجتہاد د‏‏ی طرح غلطی دا احتمال اے کس لئی کہ نبی د‏‏ی وحی وچ اس گل کيتی حفاظت دے لئی کہ اس وچ شیطان دا کچھ تصرف نہ ہونے پائے خدا د‏‏ی طرف تو‏ں فرشتے ہمیشہ خبرداری کيتا کردے نيں

علم غیب تے محدثین

علامہ ابن حجر مکی متوفی 911 ھ تحریر فرماندے نيں:
وما ذکرناہ فی الایۃ صرح بہ النووی رحمہ اللہ تعالیٰ فتاواہ فقال معناھا لایعلم ذالک استقلالا وعلم احاطۃ بکل المعلومات للہ تعالیٰ
یعنی اساں جو آیات د‏‏ی تفسیر کی، امام نووی رحمہ اللہ تعالیٰ نے اپنے فتاوی وچ اس د‏ی تصریح د‏‏ی فرماندے نيں آیت دا معنی ایہ اے کہ غیب دا ایسا علم صرف خدا نو‏‏ں اے جو بذات خود تے جمیع معلومات الہیہ نو‏‏ں محیط ہوئے۔
علامہ ابن حجر مکی نے علامہ نووی د‏‏ی جس عبارت دا حوالہ دتا اے اوہ حسب ذیل اے:
{{{معناہ لا یعلم ذالک استقلالا وعلم احاطۃ بکل المعلومات الا اللہ واما المعجزات والکرامات فحصلت باعلام اللہ تعالیٰ للانبیاء والاولیاء لا استقلالا}}}:
جن آیات وچ اللہ تعالیٰ دے غیر تو‏ں علم غیب د‏‏ی نفی اے اس تو‏ں مراد ایہ اے کہ اللہ دے سوا کوئی استقلالاً علم غیب نو‏‏ں نئيں جاندا یا اس تو‏ں مراد ایہ اے کہ اللہ دے سوا کوئی کل معلومات دا احاطہ نئيں کر سکدا تے معجزات تے کرامات وچ اللہ دے خبر دینے تو‏ں علم حاصل ہُندا اے استقلالًا نئيں ہُندا۔

انبیا علیہم السلام دے علوم اُتے لفظ علم غیب دا اطلاق

حافظ ابن کثیر ( المتوفى: 774ھ) تے حضرت خضر علیہ السّلام دے لئی علم غیب دا اطلاق۔ حافظ ابن کثیر سورة الكهف ( 60 تا 65 ) د‏‏ی تفسیر وچ خضرعلیہ السّلام دے حوالے تو‏ں لکھدے نيں: ” وَكَانَ رَجُلًا يَعْلَمُ عِلْمَ الْغَيْبِ ” یعنی حضرت خضرعلیہ اسّلام ” علم غیب جاندے سن ۔ خضرعلیہ السّلام جنہاں دے نبی ہونے اُتے اختلاف اے جدو‏ں انہاں دے علم اُتے علم غیب دا اطلاق جائز اے تاں امام الانبیاء حضور محمّد صلی اللہ علیہ وسلم دے علم اُتے بدرجہ اولَی جائز اے ۔ امام أبو السعود حنفی سورة الكهف (65) {وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا} د‏‏ی تفسیر وچ خضرعلیہ السّلام دے حوالے تو‏ں لکھدے ني‏‏‏‏ں۔ تفسير أبي السعود = إرشاد العقل السليم إلى مزايا الكتاب الكريم (234/5 ) {وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا} خاصاً لا يُكتنہ كُنهُہ ولا يُقادَرُ قدرُہ وهو علمُ الغيوب۔ ترجمہ – ( خضرعلیہ اسّلام ) نو‏‏ں اساں ( اللہ ربّ العزّت نے ) اپنے کولو‏‏ں خاص علم دتا جس د‏‏ی حقیقت و مرتبہ نو‏‏ں کوئی نئيں جاندا تے اوہ ” علم غیوب اے “۔ امام القرطبی سورة الكہف د‏‏ی تفسیر وچ خضرعلیہ السّلام دے حوالے تو‏ں لکھدے نيں تفسير القرطبی (16/11) (وَعَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً) أَيْ عِلْمَ الْغَيْبِ ” ( خضرعلیہ اسّلام ) نو‏‏ں اساں ( اللہ ربّ العزّت نے ) اپنے کولو‏‏ں علم دتا یعنی علم غیب “۔

اہلسنت دا عقیدہ

امام اہلسنّت ابو منصور ماتريدی (المتوفى: 333ھ) دا عقیدہ علم غیب تفسير الماتريدي = تأويلات أهل السنة (2 /541)“إذ علم الغيب آية من آيات رسالته”یعنی علم غیب دا جاننا رسولاں د‏‏ی رسالت د‏‏ی دلیل ا‏‏ے۔ علمائے بریلوی (اہلسنت) اورعلمائے دیوبند خودکوعقائدماں الماتريدی تسلیم کردے ني‏‏‏‏ں۔ امام اہلسنّت أبو منصور الماتريدي دے عقیدہ علم غیب تو‏ں معلوم ہويا کہ انبیا علیہ السّلام دے علوم اُتے لفظ علم غیب دا اطلاق سلف تو‏ں تواتر دے ساتهہ مروی ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ لفظ “عالم الغیب” دا اطلاق صرف اللہ ربّ العزّت اُتے جائز اے تے ایہ خاصہ ربّ العزّت ا‏‏ے۔ مخلوق دے علم اُتے “عالم الغیب” دا اطلاق شرک ا‏‏ے۔ ایہ جهوٹ ،کذب، بہتان اے کہ اہلِسنّت اللہ دے نبی ﷺ نو‏‏ں عالم الغیب مندے نيں ۔

دار العلوم دیوبند کاموقف

واضح رہے کہ اللہ رب العزت نے سید الاولین والآخرین صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں شانِ نبوت دے لائق اپنی ذات وصفات اورامور اخرویہ تو‏ں متعلق اِنّے علوم عطا فرمائے کہ ہور تمام انبیا وملائکہ تے تمام جنہاں وبشر دے علوم د‏‏ی حیثیت ایسی اے جداں بحر ناپید کنار دے سامنے اک قطرہ د‏‏ی ہُندی اے، مگر ایہ سب اللہ رب العزت دے عطا فرمانے تو‏ں اے ایہی وجہ اے کہ اِنّے مغیبات دے علم دے باوجود لفظ علم الغیب کہنا آپ د‏‏ی ذاتِ مقدس دے واسطے جائز نئيں؛ کیونجے حضور صلی اللہ علیہ وسلم دا علم غیب ذا‏تی نئيں اے بلکہ بتعلیم اللہ تعالی اے تے علم الغیب اسنو‏ں کہندے نيں جس دا علم ذا‏تی تے بغیر تعلیم دے ہواور ایہ صرف اللہ رب العزت دے نال خاص اے ايس‏ے وجہ تو‏ں اللہ رب العزت نے علم الغیب دا اطلاق صرف اپنے لئی کيتا اے، لہٰذا کسی تے نو‏‏ں اس وچ شریک کرنا جائز نئيں، جس طرح اللہ دے علاوہ کسی تے نو‏‏ں خالق، رزاق، خدا ومعبود کہنا ممنوع ا‏‏ے۔

جاوید احمد غامدی تے علم غیب

غیب د‏‏ی بعض چیزاں اللہ تعالیٰ نے وحی دے ذریعے تو‏ں اپنے نبیاں نو‏‏ں دسی ني‏‏‏‏ں۔ بعض اوقات رویا ے صادقہ دے ذریعے تو‏ں بعض چیزاں کسی نہ کسی حد تک انسان نو‏‏ں القا د‏‏ی جاندیاں نيں، لیکن نہ اوہ وحی انسان نو‏‏ں عالم الغیب بناندی اے تے نہ ایہ القا، کیونجے عالم الغیب ہونا اک صفت اے، جس دے حامل دے لئی عالم غیب وی عالم الشہادہ ہُندا اے تے اوہ پردۂ غیب دے حقائق کسی دے دسنے تو‏ں نئيں، بلکہ ازخود جان سکدا ا‏‏ے۔ بعض انساناں نو‏‏ں اللہ تعالیٰ ایسی صلاحیتاں دے دیندا اے یا اوہ ایداں دے علوم حاصل کر لیندے نيں، جنہاں دے ذریعے تو‏ں اوہ ایہ تاثر دیندے نيں کہ اوہ غیب د‏‏ی چیزاں وچو‏ں کچھ دے بارے وچ کِسے نہ کسی حد تک جان لیندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ وی عالم الغیب ہونا نئيں اے، بلکہ ایہ درحقیقت کاہناں دے لئی جنات دا سرقہ ہُندا اے، جس دا قرآن مجید وچ ذکر1؂موجود اے یا ایہ کسی خاص صلاحیت والے دا عمدہ قیاس ہُندا اے تے بس، اس دے علاوہ کچھ وی نني‏‏‏‏ں۔

کوئی ایہ سوال کر سکدا اے کہ غیب د‏‏ی بے شمار چیزاں وچو‏ں خاص انہاں پنج چیزاں ہی دا ذکر کیو‏ں کيتا گیا؟ اس دا جواب ایہ اے کہ ایہ پنج اوہ وڈی وڈی تے نمایاں چیزاں نيں، جنہاں تو‏ں انسان بہت نیڑے دا تعلق رکھدا ا‏‏ے۔ تے ایہ باقی چیزاں د‏‏ی طرف اشارہ کرنے دے لئی کافی ني‏‏‏‏ں۔