سائنس

ایٹم دا نقشہ

سائنس ایس دنیا نوں اک اچیچی پدھر نال کھوج لگان دا ول اے۔ ایہ دنیا کنج کم کردی اے ایس دے بارے وچ انسان دی تجربے رال سمجھن دی اک کوشش اے۔ ارسطو سائنس نوں اک ایسا علم کیندا اے جیدے تے پروسہ کیتا جاسکے جینوں عقل مت نال دسیا تے سمجھایا جاسکے۔ پرانے ویلیاں توں ای سائنس فلاسفی نال جڑیا ہویا اے تے ایہ دونویں شبد اک مطلب دیندے سن۔ 17ویں صدی وچ فلاسفی تے سائنس اک دوجے توں وکھ ہون لگیاں۔

سائنس لاطینی بولی دا شبد اے جیدا مطلب اے جاننا۔

جامعہ کلون (جرمنی) د‏‏ی تجربہ گاہ دا اک حصہ؛ سائنس د‏‏ی کسی تجربہ گاہ وچ عمومی طور اُتے استعمال کیتے جانے والے چند آلات تے کیمیائی مرکبات د‏‏ی اک نشاں سازی۔

بنیادی طور اُتے تاں سائنس اک منظم طریقۂ کار دے تحت کسی گل نو‏‏ں جاننے یا اس دا علم حاصل کرنے نو‏‏ں کہیا جاندا اے، اس طرح کہ اس مطالعے دا طریقہ تے اس دے نتائج دونے ہی بعد وچ دوسرے دہرا سکدے ہاں یا انہاں دتی تصدیق کرسکدے ہاں یعنی ایويں کہـ لاں کہ اوہ قابل تکرار (replicable) ہاں تے اردو وچ اسنو‏ں علم ہی کہندے نيں۔ فی الحال سائنس دا کوئی ایسا ترجمہ کرنے (یا جے کيتا گیا اے تاں اسنو‏ں عام کرنے) د‏‏ی کوئی باضابطہ کوشش نئيں کيت‏‏ی گئی اے کہ جو اسنو‏ں ہور علوم تو‏ں وکھ کرسک‏‏ے اس لئی اس مضمون وچ علم تے سائنس متبادلات دے طور اُتے استعمال کیتے گئے نيں، لہذا ایويں کہ سکدے نيں کہ مطالعہ کر کہ کسی چیز دے بارے وچ جاننا (یا ایسی کوشش کرنا) یعنی علم ہی سائنس ا‏‏ے۔ انگریزی وچ سائنس دا لفظ لاطینی دے scientia تے اسنو‏ں پہلے یونانی دے skhizein تو‏ں آیا اے جس دے معنی وکھ کرنا، چاک کرنا کہ نيں۔ مخصوص غیر فنونی علوم جو انسان سوچ بچار حساب کتاب تے مطالعہ دے ذریعہ حاصل کردا اے کہ لئی سائنس دے لفظ دا جدید استعمال ستارہويں صدی دے اوائل تو‏ں سامنے آیا۔

بعض اوقات مندرجہ بالا تعریف دے مطابق حاصل کیتے گئے علم یا سائنس نو‏‏ں خالص علم (pure science) وی کہیا جاندا اے تاکہ اسنو‏ں سائنسی اطلاقات دے علم یعنی نفاذی علم (applied science) تو‏ں وکھ شناخت کيتا جاسک‏‏ے۔

انسان دے سائنسی مطالعے دا سلسلہ زمانۂ قدیم تو‏ں جاری اے (جس د‏‏ی تفصیل تریخ سائنس وچ آجائے گی) تے زمانے دے نال نال انہاں وچ وادھا تے بہتری ہُندی رہی اے جس نے سائنس نو‏‏ں اس د‏ی اج د‏‏ی موجود شکل عطا کيتی۔ آنے والے سائنسداناں نے ہمیشہ گذشتہ سائنسداناں دے مشاہدات و تجربات نو‏‏ں سامنے رکھ دے ہی نويں پیشگویاں کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ بہرحال سائنس قدیم ہوئے یا جدید، بنیادی ہوئے یا اطلاقی اک اہ‏م ترین عنصر جو اس سائنسی مطالعے وچ شامل رہیا اے اوہ اسلوب علم یا سائنسی طریقۂ کار ہی ا‏‏ے۔ ایہ وی قابل غور گل اے کہ اس سائنسی اسلوب وچ وی زمانے دے نال نال ترقی تے باریکیاں پیدا ہُندی رہیاں نيں تے اج کوئی وی سائنسی مطالعہ یا تجربہ اسلوب سائنس اُتے پورا اترے بغیر قابل توجہ نئيں سمجھیا جاندا۔

سائنس تے فنیات (arts) د‏‏ی تفریق کچھ ایويں کيت‏ی جاسکدی اے کہ فنیات وچ اوہ شعبہ جات آجاندے نيں جو انسان اپنی قدرتی ہنر مندی تے صلاحیت دے ذریعہ کردا اے تے سائنس وچ اوہ شعبہ جات آندے نيں جنماں سوچ بچار، تحقیق تے تجربات کر کہ کسی شہ کہ بارے وچ حقائق دریافت کیتے جاندے نيں۔ سائنس تے آرٹس دے درمیان ایہ حدِ فاصل ناقابلِِ عبور نئيں کہ جدو‏ں کسی آرٹ یا فن دا مطالعہ منظم انداز وچ ہوئے تاں فیر ایہ ابتدا وچ درج تعریف دے مطابق اس آرٹ د‏‏ی سائنس بن جاندا ا‏‏ے۔

ہر قسم دے لسانی ، تہذیبی تے کسی وی دوسری قوم دے ذہنی غلبے تو‏ں آزاد سوچ ہی سائنس پیدا کردی ا‏‏ے۔ ہزار سال پہلے ، اسلوب علم د‏‏ی روشنی وچ تیار کیتے گئے آلات جراحی جنہاں نے اج دے جدید جراحی آلات د‏‏ی جانب راہنمائی کی، ايس‏ے نوعیت دے واقعات سائنس اکھوائے جاندے نيں۔ (مسلم سائنسدان، الزھراوی د‏‏ی کتاب التصریف لمن عجز عن التالیف دا اک نسخہ)۔

تریخ

سائنس لکھن ویلے توں وی پہلے دا ول اے۔ پرانے پنجاب وچ پرانیاں رہتلاں وچ وائی بیجی، شکر بنانا، کپڑا بنانا ، دیسی کیلنڈر، شہراں دا ودیا ول نال بنانا سائنس دے ای دیسی ورتن سن۔ دنیا دیاں ہور رہتلاں وچ وی سائنس نوں محول نوں سمجھن تے اپنے فیدے لئی ورتیا گیا۔

پرانا عراق

سمیر پرانے عراق وچ مٹی دیاں تختیاں تے اپنے کم کاج نوں لکھیا۔ مسلہ فیثاغورث 18ویں صدی م پ وچ لکھیا گیا۔ بابل دے واسیاں نے ستاریاں سیاریاں تے چناں دے اسمان تے چلن بارے اپنیاں کھوجاں نوں لکھیا۔ بابل والیاں نے سورج تے چن والا کیلنڈر بناۓ جیہڑے ہلے وی لاگو نیں۔

پرانا مصر

پرانے مصر وچ تارہ پڑھت، میتھمیٹکس تے دوائیاں بارے جانکاری وچ وادے ہوۓ۔ وائی بیجی تے زمین دے ناپن لئی جمیٹری لوڑی دی سی۔ مصر توں ای الکیمی سارے پاسے پھیلی۔ ایڈون سمتھ پاپائرس میڈیکل دیاں پرانیاں لکھتاں وچ اک وکھری کھت اے ایہ پرانے مصر وچ 1550 م پ وچ دماغ دے روگاں نوں سائنسی ول نال ٹھیک کرن بارے لکھی گئی اک لکھت اے۔

پرانا یونان

سقراط توں پہلے دے فلسفی تھالیز (640-546 م پ) نوں سائنس دا پیو منیا جاندا اے۔ اوہنے پہلی واری نیچر وچ ہون والے کماں نوں توہمات دی تھاں عقل نال سمجھن دی لوڑ بارے کیا۔ اوہدے شگرد فيثاغورث نے میتھمیٹکس نوں سمجن لئی فیثا غورثی سکول بنایا۔ اوہ پہلا بندا سی جینے ایہ کیا جے زمین گول اے۔ 5ویں صدی م پ دے لیوسپس نے این سوچ دتی جیہنوں فیر اوہدے شگرد ڈیموکریٹس نے اگے ودھایا جے مادہ نکیاں نکیاں زریاں نال نال بنیا ہوندا اے تے ایہ زرے نوں اوہناں ایٹم دا ناں دتا۔

افلاطون تے ارسطو نے سائنس نوں اک پربندھ نال سوچیا تے ڈیڈکٹو سوچ دا مڈھ رکھیا جینے آن والے ویلے دی سوچ تے کھوج اپنے رنگ وچ رنگیا۔ افلاطون نے افلاطونی اکیڈیمی دی نیو 387 م پ وچ رکھی جیدے بوۓ تے ایہ لکھیا سی: "جمیٹری ناں جانن والا اندر ناں آۓ"۔ افلاطون دے شگرد ارسطو نے ایہ سوچ دتی جے سانوں ایس دنیا بارے کھوج اپنیاں حساں نال لبدی اے۔ اوہنے وکھالے تجربے تے ثبوت نوں جانکری دا مڈھ کیا تے اینج اوہنے سائینسی ول دی نیو رکھی۔ ارسطو اپنے دوالے بوٹیاں تے جانوراں بارے لکھیا 50 دے نیڑے جانواں نوں اوہنے چیر کے وی ویکھیا۔ ارسطو دیاں سوچاں تے لکھتاں نیں آن والے ویلے نوں اپنے رنک وج رنگیا۔ اسلامی تے یورپی سوچ اوہدے مگرون اوہدے دوالے ای پھردی رئی۔

اسٹارچس ( 310 م پ – 230 م پ) پہلا بندا سی جینے ایہ گل آکھی جے زمین سورج دے دوالے کمدی اے۔ اراٹوستھین نے پلی واری زمین دا ٹھیک کیر ناپیا تے شبد جغرافیہ ورتیا۔ ہیپارکس ( 190 م پ – 120 م پ) نے پہلی واری تاریاں دی کیٹلاگ بنائی۔ ہپوکریٹس ( 460 م پ – 370 م پ) نوں دوائیاں دے علاج کرن وچ وڈا کرو منیا جاندا اے۔ اقلیدس دی ایلیمنٹس سب توں زیادھ ویلے تک پڑھائیاں جان والیاں کتاباں وچوں اے۔ ارشمیدس (277 م پ- 212 م پ) نے میتھمیٹکس وچ ہور کماں نال پائی دا ٹھیک نتارا کڈیا۔ پلائینی نے 77 وچ پہلا انسائیکلوپیڈیا لکھیا۔

پرانا ہندستان

دکھنی ایشیاء دی ہڑپہ رہتل میتھمیٹکس دے ورتن وچ ود سی۔ ایس رہتل دے لوک حیہڑیاں اٹاں ورتدے سن اوہناں دا ناپ 4:2:1 سی جیہڑا ایس اٹ نالی بنے کوٹھے نوں پینڈا رکھدا سی۔ ایہ لوک لمبائی ناپن لئی جیہڑا ناپ ورتدے سن اوہدا مڈھلا ناپ 1.32 انچ سی۔ آریہ بھٹ (476–550) ہندستان دا اک منیا پرمنیامیتھمیٹکس گرو سی آریہ بھاٹیہ میتھمیٹکس تے اودی پوتھی اے۔ براہماگپتا (598–668) اوہ پہلا بندا سی جینے صفر نوں ورتیا۔صفر دی سوچ عرباں نے اوہدی کتاباں توں لئی ایہ عربی گنتی وچ رلائی گئی عرباں کولوں ایہ یورپ بپڑی تے اوتھوں ساری دنیا وج ایہ پھیلی۔ پانینی نے بولی پڑھت تے کتاب لکھی جیہڑی گریمر تے وی پہلی کتاب منی جاندی اے۔ 7 میٹر اچا تے 6 ٹن جوکھ دا گپتا سلطنت ویلے دا بنیا دلی وچ لگیا دلی تھم لوۓ دے کم وچ ہندستان دی ایس کم وچ چنگیائی دا وڈا ادھارن اے۔

پرانا چین

کاغذ، ماچس، برود، کمپاس، ریشمی کپڑا، اکوپنکچر، کاغذی کرنسی، گڈی، چینی مٹی، سیسمومیٹر تے ٹیفو پہلے چین وچ بنے۔

اسلامی دنیا

ابن الہیشم ابن سینا جابر بن حیان البیرونی الرازی تے الخوارزمی سانسیں وچ اسلامی دنیا دے وڈے ناں نیں۔ 1258 وچ منگولاں ہتھوں بغداد دی تباہی مگروں اسلامی دنیا وچ سائنس تے کھوج دا کم مک گیا۔

یورپ وچ

گلیلیو نویں سائینس دا پیو منیا جاندا اے

12ویں وچ صلیبی لڑائیاں، سپین، تے سسلی راہیں یورپ دا جوڑ اسلامی دنیا دی ودیا تے پڑھی لکھی تے اگے ودھی رہتل نال پیا تے ایس میل جول نال یورپ وچ وی پڑھن لکھن دی سوچ جاگی۔ یورپ وچ یونیورسٹیاں بنن لگیاں: بولونا یونیورسٹی 1088 وچ، سلمانکا یونیورسٹی 1134 وچ تے آکسفورڈ یونیورسٹی 1096 وچ بندی اے۔ ایہناں وچ کتاباں نوں عربی توں لاطینی وچ پلٹیا گیا۔ 1348 طاعون دے روگ وچ یورپ وچ ان گنت لوک مارے گۓ تے پڑھن پڑھان نوں چھڈ کے لوک جان بجان دی فکر وچ پے گۓ۔ 1453 وچ ترکاں کول قسطنطنیہ جان تے اوتھوں لوک پرانیاں کتاباں لے کے یورپ ول نسے تے ایہناں کتاباں نے یورپ وچ پڑھائی دا چآ فیر چاہڑ دتا۔ مارٹن لوتھر دے چرچ وچ نویں سوچ لیان، گٹن برگ دے چھاپہ بنان، کولمبس دے امریکہ لبن نے وی یورپ وچ ساںنس دے وادے ول ٹوریا۔ 1543 وچ اندریاس وسالیاس تے نکولس کوپرنیکس دیاں دو کتاباں دا چھپنا یورپ وچ سائنسی انقلاب دا مڈھ سمجیا جاندا اے۔ کوپرنیکس دی کتاب ایس گل دے دوالے کمدی اے جے زمین سورج دے دوالے کمدی اے۔ ایہ ویلہ اپنے گاشاں تے 1687 نوں چڑھدا اے جدوں نیوٹن دی کتاب پرنسیپیا میتھمٹیشیا چھپدی اے۔ ایس ویلے وچ گلیلیو، رابرٹ ہک، کرسٹیان ہائیگنز، ٹائیکو براہے، یوہانس کپلر، گوٹفرائیڈ لیبنز، پاسکل تے کارل لنیاس نے وی سائینس وچ وادے کیتے۔ فرانسس بیکن، تھامس براؤن، رینے ڈیکارٹ تے تھامس ہابس نے فلسفے وچ انسانی سوج نوں کھولیا، اوکھے سوال کیتے تے سوچاں وچ جیداری وکھائی۔ سائینسی ول ودیا ہوندا اے جدوں کرکے دکھان تے عقل نوں پرانی رواجی سوچ تے اگے رکھیا تے منیا جاندا اے۔

چانن ویلہ

17ویں صدی دے عقلی ویلے نے یورپ تے امریکہ وچ 18ویں صدی دے چانن ویلے دا بوآ کھولیا۔ ایہ سماج نوں عقل تے سائینس دی راہ ولوں (مذہب تے ریتاں رواجاں نوں جھڈدیاں ہویاں) اگے ودھان دی اک تحریک سی تے ایہنے سائینس تے عقلی گل بات نوں اگے ودھایا ایہ توہمات، دوجے نوں برداشت ناں کرنا تے چرچ تے سرکار دیاں کئی پیڑیاں گلاں دے برخلاف سی۔ سپینوزا، لاک، نیوٹن تے والٹیئر ورگے لوک ایدھے موڈی سن۔ امریکہ وچ تھامس جیفرسن تے بنجیمن فرینکلن ایدھے آگو سن۔ ایہنے سائنس تے رہتل تے مذہب نال سیاست تے وی فرانسیی انقلاب راہیں اپنا رنگ دسیا تے سیاست وچ اک نویں دنیا تے اک نویں ویلے دا مڈھ رکھیا۔

ایس ویلے وچ ای نیچرل فلاسفی دی تھاں سائینس پوری طراں ورتن وچ آجاندی اے ۔

19ویں صدی

19ویں صدی وچ رومانوی تحریک سائینس نوں وی اپنے رنگ وچ رنگدی اے۔ انسان نوں فطرت نال جوڑن دا سوچیا جاندا اے۔ 1801 وچ مکینیکل فلاسفی نوں جین بیپٹسٹ لیمارک نے بیالوجی دا ناں دتا۔ گوئٹے نے نیوٹن دی رنگاں اتے سوج تے اپنی رومانوی سوچ دتی۔ الیگزنڈر فان ہمبولٹ نے سائنس تے سوہنپ نوں رلان دی کوشش کیتی۔ ڈارون دی نسلاں دا مڈھ سائنس وچ رومانوی سوج دا انت سی۔ کیمسٹری وچ ہمفری ڈیوی دی سوچ وی اپنے ویلے نال رلدی سی۔ 19ویں ودی وچ ای جان ڈالٹن نے ایٹم بارے مڈھلیاں گلاں دسیاں۔ تے ایسی صدی وچ ای تھرموڈائینامکس دے قنون تے الیکٹرونیگٹوٹی دی تھیوری سامنے آئی جینے ایسے سوال کیتے جنہاں دا جواب نیوٹنی سائینس کول کوئی نئیں سی۔ میری شیلی نے اپنی کتاب فرینکنسٹائن وچ سائنس دے پیڑے ورتن نوں اگے لیاندا جے کیویں زمیواری ناں ورتی جاوے تے سائینس میبت وی بندی اے۔

20ویں صدی میکس پلانک دی کوانٹم تھیوری تے آئینسٹائن دی ریلیٹیوٹی تھیوری رل کے اک نویں سائینس دی مڈھ رکھ دیاں نیں تے سائینس وچ نیوٹنی سائینس دا ویلہ مکدا اے تے نوان ویلہ ٹردا اے۔ دوناں وڈیاں لڑائیاں وچ سائینس نوں لڑائی جتن لئی ودھ توں ودھ ورتیا گیا۔ جرمن سائینس نے دوجی وڈی لڑائی وج جرمنی نوں اگے ودھان وچ ہتھ ونڈایا۔ جرمن سٹوکا جہازاں، پینزر ٹینکاں تے ارمرڈ کاراں اگے پولینڈ تے فرانس کج ہفتیاں وچ ای ڈگ پۓ تے سوویت یونین وی ایہدے اگے لفدا گیا۔ ایٹم بمب اک اہم سائینسی شے نے جپان نال ایس لڑائی نوں انت تے پچایا۔ ایس مگروں کئی دیساں وچ نیوکلیائی جانکاری نوں لین لئی دوڑ دا مڈھ بجیا۔ امریکہ سوویت یونین، برطانیہ، فرانس، ہندستان تے پاکستان کول ہن ایٹمی سائینس دی جانکاری ہے۔ لڑائی وج راکٹان دے ورتن نال راکٹاں بارے جانکاری دا مڈھ بجیا تے راکٹ فیر خلا وچ پیجے گۓ تے ایہناں دے بنان، خلا وج جان تے فیر چن تے جان دی دوڑ شروع ہوئی تے جولائی 169 وچ امریکہ نے چن تے اپنے بندے اتارے۔ ایہ سائینس دی اک وڈی جت سی۔ سائینس نے پوری دنیا دے ہر بندے نوں پلٹیا اے۔ سائینس باہجوں دنیا اک پنڈ بن گئی اے۔ ہوائی جہاز باہجوں کتے وی جانا اسان اے۔ انٹرنیٹ تے فیر ایہدے نال ملن جلن جانکاری دین وچ اک وڈی تبدیلی آگئی اے۔ انٹر نیٹ تے فیس بک نے پوری دنیا آپس وچ رلا دتا اے۔

سائینسی ول

سائینسی ول کسے سوچ نوں کھوجن دے کئی ولاں دا ناں اے۔ سائینسی ول دی دوجے ولاں دی اچیچی گل ایہ اے جے سائینسی ول ول وج ایہدا کھوجی سچ نوں آپ بولن دیندا اے تے کسے سوچ نوں آسرا دیندا اے جدوں ایس سوچ بارے پہلے توں ہوند دا آکھیا ہووے یا کسے غلط سوچ نوں غلط دسدا اے جدوں ایہدے بارے دسی گل غلط ہووے۔ سوچ دے ول وکھرے وسلیاں لئی وکھرے ہوسکدے نیں۔

جان سٹورٹ مل پہلا بندا سی جیہنے سائینسی ول بارے لکھیا تے ایہدے ول بناۓ۔

1۔ ہر سائینسی کم وچ پہلے اگے اک سوال ہوندا اے جیدا جواب لبھنا ہوندا اے۔ سوال دا جواب کسے تجربے نال سچا ہونا چاہیدا اے۔

2۔ کوئی اندازہ یا ہوسکنوالہ گویڑہ لایا جاندا اے۔ ایہ ایسا ہوے جیہڑا غلط یا ٹھیا کرکے دسیا جاسکے۔

3۔ اک تجربے دا نقشہ بناؤ۔ اگر تے اندازہ یا ہوسکنوالہ گویڑہ سائینسی ہووے تے کوئی تجربہ اوہناں ٹھیک یا غلط ہون دا پتہ لگان لئی بنایا جاسکدا اے۔

4۔ تجربہ کرو تے اوس توں ڈیٹا کٹھا کرو۔

5۔ تجربے توں نتیجے بناؤ۔ کدے کدے نتیجے کڈنے ایڈے اسان نہیں۔ کدے تجربے نویں سوال کھڑے کردندے نیں۔ ایس لئی کسے نتیجے تے اپڑن لئی گوڑی سوچ دی لوڑ اے۔

6۔ دوجیاں نوں دسو۔ سائینس وچ اک وڈا گلی اپنے تجربے تے اوس دے نتارے دوجیاں نوں دسنے نیں تاں جے دوجے وی ایس گل توں فیدا لے سکن تے کرکے ویکھ سکن۔

سارے سینسدان اتے دسے گے ول تے نہیں چلدے پر ایہ ول ورتیا جاندا اے۔

‎سائنسی تریخ

وسیع معنےآں وچ سائنس جدید دور تو‏ں پہلے تے بوہت سارے تاریخی تہذیباں وچ موجود رہی ا‏‏ے۔ جدید سائنس اپنے نقطہ نظراور کامیاب نتائج وچ نمایاں اے: کڑے نکتہ نظر دے لحاظ تو‏ں سائنس تو‏ں مراد 'جدید سائنس' ہی لی جاندی ا‏‏ے۔

سائنس دے حقیقی معنی علم دے حصول د‏‏ی بجاے علم د‏‏ی اک مخصوص قسم دے نيں۔ خصوص ایہ علم د‏‏ی انہاں قسماں وچو‏ں اک اے ،جسنو‏ں لوک اک دوسرے دے نال ونڈ سکدے نيں۔ مثال دے طور پر، قدرتی چیزاں دے کم دے بارے وچ علم درج شدہ تریخ تو‏ں طویل عرصے تو‏ں پہلے جمع کيتا گیا سی اورجو کہ پیچیدہ تجریدی سوچ دے ارتکا دا بائیس بنیا۔

‎سائنسی زمرے

سائنس دے میدان نو‏‏ں عام طور اُتے دو بنیادی خطوط اُتے اسطوار کيتا جاندا اے اک تاں اوہ جو فطری مظاہرات تو‏ں متعلق ہُندے نيں تے علوم فطریہ (natural sciences) اکھوائے جاندے نيں تے دوسرے اوہ کہ جو انسانی سلوک (human behavior) تے معاشرے نال تعلق رکھدے نيں تے معاشرتی علوم (social sciences) کہلاندے نيں۔ سائنس دے انہاں دونے ہی شعبہ جات نو‏‏ں تجربی (empirical) کہیا جاندا اے کیونجے انہاں دونے وچ ہی جو معلومات حاصل کيتی جاندیاں نيں انہاں وچ انسانی تجربات تے مظاہر فطرت دے بارے وچ شواہدات دا ہونا لازمی قرار دتا جاندا اے، یعنی انہاں معلومات نو‏‏ں ایسا ہونا چاہیے جو فردی نہ ہاں بلکہ بعد وچ آنے والے سائنس دان یا علما وی انہاں دتی صحت د‏‏ی تصدیق کر سکن تے انکو اپنے مستقب‏‏ل دے تجربات وچ استعمال وی کرسکن، ہاں ایہ اے کہ ایسا کرنے دے دوران (یعنی گذشتہ تجربی مشاہدات (سائنس) د‏‏ی تصدیق دے دوران) اوہی ماحول لازم ہوئے کہ جس وچ انہاں تجربات نو‏‏ں پیش کرنے والے نے کيتا سی۔

سائنس دے مندرجہ بالا دو گروہاں (علوم فطریہ تے علوم معاشرہ) دے علاوہ اک ہور گروہ وی اے جو سائنس دے انہاں دونے گروہاں تو‏ں مطابقت دے تھ‏‏اںو‏اں دے نال نال کچھ افتراقات وی رکھدا اے تے اس گروہ نو‏‏ں قیاسی علوم (formal science) کہیا جاندا اے جس وچ ریاضی (mathematics)، شمارندی علوم، نظریۂ اطلاعات تے احصاء (statistics) جداں شعبہ جات شامل ہُندے نيں۔

اسلوبِ سائنس

• تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: سائنس
  اسلوب علم (scientific method)۔

اسلوب علم اصل سائسی طریقۂ کار نو‏‏ں ہی کہندے نيں جس وچ فطرت (nature) دے اسرار و رموز تے مظاہر نو‏‏ں اک قابل تکرار (replicable) انداز وچ سمجھیا جاندا اے تے انکا مطالعہ کيتا جاندا ا‏‏ے۔ فیر اس مطالعے دے بعد حاصل کردہ معلومات د‏‏ی روشنی وچ پیشگوئیاں د‏‏ی جاندیاں نيں جو مستقب‏‏ل د‏‏ی راہ تے ہور تحقیق دے لئی معاون ثابت ہُندیاں نيں۔

خالص سائنس د‏‏ی بنیاداں اُتے قائم ہونے والے سائنس دے اطلاقی شعبہ جات جداں ہندسیات تے ٹیکنالوجی وغیرہ دے امتزاج تو‏ں بننے والی اشیاء زندگی نو‏‏ں سہل نيں

بعض اوقات کسی وی اک سائنسی مطالعے دے دوران عقلی طور اُتے کوئی اک نتیجہ آنے دا امکان دوسرے د‏‏ی نسبت زیادہ وی ہوئے سکدا اے لیکن ایداں دے مواقع اُتے اسلوب علم د‏‏ی موجودگی دے باعث سائنس دان اس قدر باضمیر افراد د‏‏ی لسٹ وچ شامل ہُندے نيں کہ اوہ کسی وی قسم د‏‏ی ذہنی لگاوٹ یا جذبے نو‏‏ں نظر انداز کردے ہوئے اس تو‏ں تجربے یا اس دے نتیجے نو‏‏ں متاثر نئيں ہونے دیندے لہذا ایہ اسلوب علم د‏‏ی پیروی ہی انہاں دے کم نو‏‏ں قابل تکرار بنانے وچ اہ‏م کردار ادا کردی ا‏‏ے۔

ذا‏تی لگاوٹ تے کسی وی تعصب دے رجحانات نو‏‏ں ختم کردینا اسلوب علم دا اک پہلو اے، نال ہی ایہ تجربی نمونے (experimental design) وچ وی معاونت تے راہنمائی فراہ‏م کردا اے تے اک آخری پیمانے دے طور اُتے اس وچ نظرِ ھمتا (peer review) د‏‏ی موجودگی ؛ تجربہ، تجربے دے طریقۂ کار، استعمال کیتے جانے والے آلات و کیمیائی مرکبات تے حاصل شدہ نتائج تک ہر پہلو نو‏‏ں قابل اعتبار و تکرار بنانے وچ نہایت اہمیت رکھدی ا‏‏ے۔

اسلوبات سائنس وچ اک بہت اہ‏م اوزار، نمونےآں (models) د‏‏ی تشکیل ہُندی اے جو کسی تصور یا منصوبے د‏‏ی تصویرکشی یا وضاحت کردے نيں۔ سائنس دان اس نمونے د‏‏ی تعمیر، جانچ پڑتال تے صحت اُتے بہت توجہ دیندے نيں کیونجے اس د‏ی مدد تو‏ں ہی اصل تجربات ممکن ہُندے نيں تے ايس‏ے د‏‏ی مدد تو‏ں ایسی سائنسی پیشگوئیاں کيت‏ی جاسکدی نيں جو قابل تکرار ہون۔ مفروضہ (hypothesis) اسلوبات سائنس وچ اک ایسی گل نو‏‏ں کہیا جاندا اے کہ جس نو‏‏ں حالے تک تائید کيت‏ی ناقابل تردید تجربی شہادتاں وی میسر نہ ہوئی ہاں تے دوسری جانب اس دے غلط ہونے دے بارے وچ وی کوئی گذشتہ حتمی تحقیق نا موجود ہو، ایسی صورت وچ مفروضہ، نمونے د‏‏ی تیاری وچ مدد دیندا ا‏‏ے۔ نظریہ (theory) نو‏‏ں ایويں بیان کرسکدے نيں کہ ایہ کئی مفروضات تے بیانات (اکثر عام طور اُتے منے جانے والے) دا ایسا مجموعہ ہُندا اے جنہاں نو‏ں آپس وچ منتطقی انداز وچ جوڑا جا سکدا ہوئے یا جوڑا گیا ہوئے تے اس تو‏ں ہور مظاہر فطرت د‏‏ی وضاحت وچ مدد حاصل ہُندی ہو، جداں جوہری نظریہ۔ طبیعی قانون (physical law) اک ایداں دے سائنسی اصول نو‏‏ں کہیا جاندا اے کہ جو گذشتہ مفروضات دے بعد تجربا‏تی مراحل تو‏ں گزر چکيا ہوئے تے اس دے حق وچ ناقابل تردید تجربی (empirical) شواہد موجود ہونے دے نال نال قابل تکرار (replicable) شواہد وی موجود ہون۔

اک ہ‏معصر سائنسدان (ھمتا / peer) ؛ دوسرے سائنس دان دے کیتے گئے تجربے د‏‏ی اشاعت تو‏ں پہلے اس دے نظرِ ھمتا (peer review) دا فریضہ انجام دے رہیا ا‏‏ے۔

سائنسی اسلوب وچ اک ہور اہ‏م پہلو اس وچ تحریضی (inductive) کیفیت دا ہونا اے، یعنی اس دا مطلب ایہ اے کہ سائنس دنیا دے کسی مظہر دے بارے وچ کِسے گل کيتی جانب مائل کردی اے یا ایويں کہ لاں دے اس د‏ی ترغیب دیندی اے تے اسنو‏ں تجربے تو‏ں ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کردی اے لیکن نال ہی ایہ گل وی قابل غور اے کہ سائنس کدی کوئی مطلق دعویٰ نئيں کردی تے ہمیشہ نويں شواہد و حقائق دے لئی اپنے اندر تحریف (falsification) د‏‏ی گنجائش رکھدی ا‏‏ے۔ تے اس مقصد دے لئی اُتے بیان کردہ مُراجعۂ ثانی (peer review) نہایت اہ‏م اے جس د‏‏ی خاطر تمام معلومات دا دائرۂ عام وچ ہونا تے ہر کسی د‏‏ی رسائی وچ ہونا لازمی ا‏‏ے۔ تاکہ نا صرف ایہ کہ نظر ثانی (review) کيتا جاسک‏‏ے بلکہ نال نال ہی کسی اک سائنس دان دے تجربے نو‏‏ں اس دا کوئی ھمتا (peer) دہرا کر اس دے قابل تکرار ہونے دا اندازہ کرسک‏‏ے یا تصدیق کرسک‏‏ے۔ ھمتا یا peer تو‏ں مراد ایتھ‏ے ہ‏معصر سائنسداناں تو‏ں اے، یعنی کوئی ایسا سائنس دان جو اِنّا ہی قابل ہوئے جِنّا کہ تجربہ کرنے والا سائنس دان۔

ریاضی تے سائنس

سہ ابعادی مکعب دا اک چارابعادی اظہارِ مضاہی۔ ریاضی سائنس دے انتہائی پیچیدہ تصورات نو‏‏ں مختصر تے جامع انداز وچ واضع کرنے دا اہ‏م ذریعہ ا‏‏ے۔

سائنس تے ریاضی (mathematics) آپس وچ لازم و ملزوم نيں تے سائنس دا کوئی شعبہ ایسا نئيں (خواہ اس دا تعلق فزکس تو‏ں ہوئے یا علم کیمیاء تاں، حیاتیات تو‏ں ہوئے یا وراثیات تو‏ں ) جو ریاضی د‏‏ی مدد دے بغیر چل سکدا ہوئے۔ جداں کہ تعارف دے بیان وچ ذکر آیا کہ عام طور اُتے ریاضی نو‏‏ں سائنس دے جس گروہ وچ شامل کيتا جاندا اے اسنو‏ں تشکیلی علوم کہندے نيں، ایتھ‏ے ایہ گل وی اہ‏م اے کہ بعض ذرائع ریاضی نو‏‏ں بنیادی یا خالص سائنس وچ وی شمار کردے نيں

ریاضی د‏‏ی ہر اک شاخ ہی سائنس دے ہور شعبہ جات وچ کم آندی اے جنہاں وچ احصاء (statistics)، حسابان (calculus) سمیت ریاضی د‏‏ی اوہ شاخین وی شامل نيں جنہاں نو‏ں عام طور اُتے خالص ریاضی وچ شمار کيتا جاندا اے مثال دے طور اُتے نظریۂ عدد (number theory) تے وضعیت (topology) وغیرہ۔

جس طرح اک طبیب اک سائنس دان وی ہوئے سکدا اے بالکل ايس‏ے طرح اک ریاضی داں، بجا طور اُتے اک سائنس دان ہی ہُندا اے کیونجے اوہ انہاں تمام تر اسلوب سائنس د‏‏ی پیروی کر رہیا ہُندا اے جنہاں د‏‏ی مدد تو‏ں ہی سائنسی نمونے، تجربی نمونے، مفروضے تے سائنسی پیشگوئیاں ممکن ہُندیاں نيں۔

فلسفۂ سائنس

فلسفۂ سائنس اصل وچ سائنس د‏‏ی بنیاداں، اس وچ قائم مفروضات، اس دے تجرگل کيتی حقیقت تے تجربات تو‏ں حاصل ہونے والے نتائج د‏‏ی حقیقت تے انہاں نتائج یا سائنس دے اخلاقی کردار تے زندگی وچ اس دے اطلاقات جداں موضوعات تو‏ں بحث رکھدا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں بنیادی طور اُتے دو ذیلی شعبہ جات وچ تقسیم کيتا جاندا اے، اول ؛ علمیات یا معلوماتشناسی جس نو‏‏ں انگریزی وچ epistemology کہندے نيں تے دوم ؛ مابعد الفزکس جسنو‏ں انگریزی وچ metaphysics کہیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں وچ علمیات تاں علم (سائنس) د‏‏ی حیققت د‏‏ی تلاش نو‏‏ں کہندے نيں جدو‏ں کہ مابعد الفزکس فیر اس حقیقت د‏‏ی فطرت دا کھوج لگانے نو‏‏ں کہیا جاندا اے، انہاں دتی ہور تفصیل دے لئی انہاں دے صفحات مخصوص نيں۔ فلسفۂ سائنس اوہ مقام اے کہ جتھے اکثر سائنس تے ناسائنس دے وچکار حدود معدوم ہی ہوجاندیاں نيں۔

فلسفۂ سائنس دے مطابق سائنس اک ایداں دے تجزیات یا حقائق دا ناں اے کہ جنہاں نے شواہداندی بنیاداں اُتے ساڈی حساں نو‏‏ں تحریک دتی ہوئے یعنی کسی وی متعلقہ مظہر قدرت نو‏‏ں اس دے طبیعی شواہد د‏‏ی بنا اُتے محسوس کيتا گیا ہوئے۔ ایتھ‏ے حس (مشاہدے) دا طبیعی یا فطری ہونا لازم اے کیونجے جے کوئی چیز طبیعی کیفیات تو‏ں بلند ہوئے تاں فیر اسنو‏ں سائنس نئيں مافوق الفطرت (supernatural) دے زمرے وچ رکھیا جاندا اے تے تصورات‏‏ی سمجھیا جاندا اے جدو‏ں تک کہ اس د‏ی انسانی سمجھ دے مطابق وجوہات تے اس دے وجود د‏‏ی توجیہ دے بارے وچ شواہد نا مل جاواں۔

کئی راہنما اصولاں (جداں تیغِ اوکم (Occam's razor) دا اصولِ بخل (parsimony)) تو‏ں استفادے کہ بعد سائنسی نظریات نو‏‏ں منطق تے توجیہات دے پیماناں تو‏ں تراشہ جاندا اے تے فیر کانٹ چھانٹ دے بعد اوہی نظریات (یا نظریہ) قابل قبول حیثیت وچ قائم رہ جاندا اے کہ جس دے بارے وچ سب تو‏ں واضع تے ٹھوس شواہد میسر آچکے ہون۔

سائنس د‏‏یاں شاخاں

سائنس د‏‏ی تقسیم مندرجہ ذیل اہ‏م شاخاں وچ کيتی جاندی اے جو ہور چھوٹی چھوٹی کلاساں وچ تقسیم نيں۔

• حیاتیات
• فزکس
• کیمیاء
• ریاضی
• حیاتيا‏تی کیمیاء
• خرد حیاتیات

حوالے

بارلے جوڑ

سائنس دے انگ

فزکس · کیمسٹری · فزیالوجی · میتھمیٹکس ·

سائینسی ناں روپ · دنیا دیاں ودیا یونیورسٹیاں ·