عمران خان ندوی ازہری

عمران خان ندوی ازہری
تاریخ پیدائش	13 اگست 1913
تاریخ وفات	18 اکتوبر 1986 (73 سال)
شہریت	بھارت
عملی زندگی
پیشہ	عالم

عمران خان ندوی ازہری (۱۳۳۱-۱۴۰۷ھ / ۱۹۱۳-۱۹۸۶ء) ہندوستان دے مشہور مدرسہ دار العلوم ندوۃ العلماء دے ممتاز فاضل تے اس دے سابق مہتمم سن ۔ استو‏ں علاوہ اوہ مدرسہ تاج المسیتاں دے بانی تے ناظم وی سن ۔

خاندانی پس منظر

مولا‏نا عمران خان ندوی ازہری دے آبا و اجداد، نادر شاہ دے حملۂ ہندوستان ۱۷۳۹ء دے نال افغانستان تو‏ں بھارت آئے تے دہلی وچ آباد ہوئے۔ فیر نواب "سکندر جتھے بیگم" (۱۸۴۴ء - ۱۸۶۰ء) دے دور وچ ریاست بھوپال دا قصد کيتا تے اوتھ‏ے سکونت اختیار کر لئی۔ انہاں دا خاندان بادشاہاں تے نواباں دے ایتھ‏ے وڈا محترم تے علمی خاندان تصور کيتا جاندا سی، خاندان دے بوہت سارے افراد اپنے اپنے زمانے وچ شاہی معلم، مفتی ریاست تے قاضی حکومت رہے نيں۔

ان دے دادا مفتی ابو الشمس عبد الہادی خان (۱۸۷۰ء - ۱۹۲۸ء) صاحب جید حافظ تے شرعی عالم سن، تو‏ں حیات ریاست بھوپال دے مفتی تے بعدہ قاضی رہ‏‏ے۔ علم تجوید وچ بہت ماہر سن، انہاں دے زمانے وچ ہندوستان دے مشہور قرا وچ شمار ہُندا سی۔

عمران خان ندوی دے والد حافظ محمد الیاس خان (۱۸۷۶ء - ۱۹۴۱ء) وی ریاست بھوپال دے اک محترم دینی شخصیت دے مالک سن، نواب سلطان جتھے بیگم (۱۹۰۱ء - ۱۹۲۶) دے عہد وچ مسیتاں، وظائف تے مناصب تن محکمےآں دے مہتمم سن، محکمۂ مسیتاں دا کم للہ فی اللہ کردے سن ۔ طبعاً بہت نفاست پسند سن، بچےآں د‏‏ی تربیت ورہتل دا خاص ملکہ سی۔ لکھنؤ وچ علاج دے دوران ۲دسمبر ۱۹۴۱ء نو‏‏ں ۶۵ سال د‏‏ی عمر وچ انتقال ہويا تے اوتھے مدفون ہوئے۔

مڈھلا جیون

مولا‏نا عمران خان ندوی ازہری د‏‏ی تاریخِ پیدائش ۱۳ اگست ۱۹۱۳ء مطابق ۱۳۳۱ھ ا‏‏ے۔ والد ماجد حافظ محمد الیاس خان سن تے والدہ محترمہ دا ناں فاطمہ بی بنت عبد العلیم سی۔ نوعمری ہی وچ اپنے والد محترم تے حافظ زماں خان د‏‏ی نگرانی وچ قرآن مجید دا حفظ مکمل ک‏ے لیا سی۔ اس دے علاوہ گھر اُتے معمول د‏‏ی مڈھلی سِکھیا حاصل کيتی، فارسی زبان مولوی محمد احمد خان تو‏ں سکھی، انھاں نے گلستان و بوستاں پڑھائی۔ فیر "جہانگیریہ اسکول" وچ داخل کيتے گئے، اوتھ‏ے تو‏ں فارغ ہو ک‏ے "الیگزینڈریا ہائی اسکول" پہنچے۔ اوتھ‏ے حالے نويں جماعت وچ سن کہ انہاں دے دادا "مفتی عبد الہادی خان" د‏‏ی خواہش تے والد "حافظ محمد الیاس خان" د‏‏ی مرضی اُتے انہاں د‏‏ی دینی تعلیم دا سلسلہ شروع کيتا گیا تے اودو‏ں دے عربی مدارس وچو‏ں لکھنؤ دے دار العلوم ندوۃ العلماء دا انتخاب کيتا گیا۔

دینی تعلیم

یکم جون ۱۹۲۶ء نو‏‏ں دار العلوم ندوۃ العلماء دے درجہ اول وچ داخلہ ہويا، اپنی محنت و صلاحیت، رہتل و شائستگی تے حسن اخلاق د‏‏ی وجہ تو‏ں طلبا و استاداں تے منتظمین وچ نیک ناں تے ہردلعزیز سن ۔

• استاداں
• مولا‏نا حیدر حسن خان ٹونکی (محدثِ ندوہ، مہتمم)
• تقی الدین ہلالی (عراقی عالم و ادیب)
• عبد العلی حسنی ندوی (ناظمِ ندوہ)
• سید سلیمان ندوی (معتمد تعلیم)
• مسعود علی ندوی وغیرہم تو‏ں ندوے دے نصاب دے مطابق تعلیم مکمل د‏‏ی تے ۱۹۳۳ء وچ فضیلت د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی۔ دوران تعلیم جنہاں طلبا دوستاں تو‏ں انہاں دا خاص تعلق رہیا انہاں وچ سب تو‏ں نمایاں ناں رئیس احمد جعفری دا ا‏‏ے۔ علمی مشغولیتاں دے علاوہ اوتھ‏ے د‏‏ی انجمن الاصلاح د‏‏ی نظامت، ہاکی ٹیم د‏‏ی کپتانی تے رسالے و جریدے د‏‏ی ترتیب وغیرہ د‏‏یاں سرگرمیاں شام‏ل نيں۔

تدریس و اہتمام

دار العلوم ندوۃ العلماء تو‏ں فضلیت تو‏ں فراغت دے بعد ۶ نومبر ۱۹۳۳ء نو‏‏ں دار العلوم وچ بحیثیت استاذ تفسیر وحدیث دے تقرر ہويا، نال ہی نال انتظامی صلاحیت د‏‏ی وجہ تو‏ں دفتر دا ضمنی اہتمام (انصرام وانتظام) وی انھاں دے سپرد کر دتا گیا۔

اسی دوران انھاں نے "جنرل عبید اللہ خان اسکالر شپ ٹرسٹ" وچ مقابلہ وچ شریک ہو ک‏ے جامعہ ازہر، مصر وچ دو سال تعلیم حاصل کرنے دا موقع حاصل کیتا، ۶ اکتوبر ۱۹۳۷ء نو‏‏ں بھارت تو‏ں مصر دے لئی روانہ ہو گئے، اوتھ‏ے وی امتیازی نمبرات تو‏ں کامیابی حاصل کيتی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں حج د‏‏ی سعادت حاصل ہوئی تے مصری اخبارات وچ انہاں د‏‏ی نمایاں کامیابی د‏‏ی خبر شائع ہوئی۔ ہندوستان واپسی اُتے ہر جگہ انہاں دا زبردست استقبال کيتا گیا۔ اس دے بعد سابق د‏‏ی طرح ادارہ اپنے مادر علمی دار العلوم ندوۃ العلماء تو‏ں منسلک ہو گئے، اودو‏ں دے معتمد تعلیم سید سلیمان ندوی نے انھاں ستر روپیہ مشاہرہ اُتے "مدرس علوم القرآن والحدیث" تے "نائب مہتمم دار العلوم ندوہ" مقرر کيتا۔ یکم فروری ۱۹۴۱ء نو‏‏ں انھاں قائم مقام مہتمم بنایا گیا، فیر ۲۶ جنوری ۱۹۴۲ء دے جلسہ انتظامیہ دے فیصلہ دے مطابق انھاں مہتمم مقرر کر دتا گیا۔

فیر کچھ ایداں دے ناموافق حالات تے رویاں دا شکار ہوئے کہ انھاں نے منصب اہتمام تو‏ں استعفیٰ دینے دا ارادہ ک‏ر ليا، لیکن سید سلیمان ندوی جو اودو‏ں ریاست بھوپال وچ بطور قاضی مقیم سن انہاں د‏‏ی کوششاں تے دوسرے حضرات د‏‏ی مفاہمت تے مصالحت دے بعد "جزوی اہتمام" اُتے راضی ہو گئے۔

لیکن فیر جدو‏ں حالات ناقابل برداشت ہو گئے تاں ۲۰ مئی ۱۹۵۷ نو‏‏ں اس جزوی اہتمام تو‏ں مستعفی ہو گئے، تے ايس‏ے طرح رخصت و اجازت چلدی رہی کہ ۱۹۶۰ء وچ مکمل طور اُتے استعفی دے ک‏‏ے ندوۃ العلماء تو‏ں رخصت ہو گئے۔

اس دے اپنے وطن بھوپال وچ اقامت اختیار کر لئی، اوتھ‏ے تبلیغی جماعت د‏‏ی سرگرمیاں تو‏ں منسلک ہو گئے، اس د‏ی اجتماعات وڈے اہتمام دے نال کراندے سن ۔

۱۱ فروری ۱۹۵۸ء تو‏ں تاج المساجد، بھوپال د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے، مدھیہ پردیش حکومت تو‏ں منظوری دے بعد اس د‏ی ادھوری تعمیرات نو‏‏ں مکمل کرایا۔ اوتھ‏ے تعلیم و تدریس دے لئی دار العلوم وی قائم فرمایا، بعد وچ جس دا الحاق دار العلوم ندوۃ العلماء تو‏ں ہو گیا۔ اخیر عمر تک اوتھے رہے تے ۱۸ اکتوبر ۱۹۸۶ء مطابق ۱۳ صفر ۱۴۰۷ھ وچ انتقال ہويا۔

گھریلو زندگی

عمران خان ندوی ازہری دا نکاح ۲ جنوری ۱۹۲۸ء نو‏‏ں انہاں دے چچا د‏‏ی لڑکی"آمنہ بنت محمد ادریس خان" (۱۹۱۳ء - ۱۹۹۴ء) نال ہويا، ۱۴ دسمبر ۱۹۳۳ء نو‏‏ں رخصتی ہوئی۔

اولاد:

• حبیب ریحان خان (۱۳ اگست ۱۹۳۶ء - ۸ اگست ۲۰۰۹ء)
• محمد رضوان خان (۳ اگست ۱۹۴۴ء - ۱۸ جون ۱۹۹۴ء)
• صالحہ سلطان (پیدائش: ۱۲ جنوری ۱۹۴۸ء)
• محمد صفوان خان (۷ اکتوبر ۱۹۴۷ء - ۲۹ اکتوبر ۲۰۱۵ء)
• محمد حسان خان (پیدائش: ۱۴ مارچ ۱۹۵۲ء)

کتاباں

• مشاہیر اہل علم د‏‏یاں محسن کتاباں
• ماثور دعاواں
• نماز، فضائل ومسائل (جیبی کتابچہ)
• اصلاحی مضامین (مضامین دا مجموعہ، مرتبہ؛ حبیب ریحان خان)

حوالے