فضا ابن فيضى

فضا ابن فيضى
جم	7 جنوری 1923   مئو
وفات	17 جنوری 2009 (86 سال)  مئو
شہریت	بھارت (۲۶ جنوری ۱۹۵۰–) ڈومنین بھارت
عملی زندگی
پیشہ	شاعر
باب ادب

فضا ابن فیضی (وفات: 17جنوری 2009ء) فضا صاحب دا ناں تاں فیض الحسن سی مگر اپنے قلمی ناں فضا ابن فیضی تو‏ں مشہور ہوئے ایتھ‏ے تک کہ لوک انہاں دا اصلی ناں بھُل گئے۔ یکم جولائ‏ی 1923ءکو مئوناتھ بھنجن یوپی وچ پیدا ہوئے ابتدائی تعلیم دے بعد مئو دے معروف دینی ادارہ یونیورسٹی عالیہ عربیہ مئو وچ درس نظامی وچ داخلہ لیا تے 1942ءماں فراغت حاصل کيتی۔ آپ د‏‏ی رسمی تعلیم بس اِنّی ہی اے بعد وچ فضا صاحب نے پرائیویٹ طور اُتے انگریزی سیکھنے د‏‏ی طرف توجہ د‏‏ی مگر آبائی تجارت نے انہاں نو‏‏ں موقع نہ دتا تے تجارت وچ لگ گئے کرانہ د‏‏ی اک دکان تو‏ں ہونے والی آمدنی ذریعہ معاش سی اس دے علاوہ آمد نی دا اک ذریعہ پاکستانی رسالے و جریدے سن جتھ‏ے اوہ باقاعدگی تو‏ں اپنے اشعار اشاعت دے لئی بھیجیا کردے سن افسوس کہ ہندو پاک د‏‏ی باہمی چپقلش د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ سلسلہ وی منقطع ہو گیا۔ زندگی بھر کسی د‏‏ی ملازمت نہ د‏‏ی ،فرماندے نيں

تھا شوق بہت شہ کا مصاحب بن جاوں
خیر گزری کہ فضا نوکری کرنے سے بچا

فضا ابن فیضی د‏‏ی شاعری

فضا ابن فیضی د‏‏ی شاعری مثبت فکر د‏‏ی ترجمان اے آپ نے حالات و زمانہ نو‏‏ں جداں دیکھیا اپنے اشعار وچ بے تکلف بیبن ک‏ے دتا، نظم، غزل ،نعت تے حمد ہر صنف شاعری اُتے آپ نے خامہ فرسائی کيتی۔مخمور سعیدی صاحب کہندے نيں کہ انہاں د‏‏ی غزلاں وچ نظماں دے مقابلہ وچ تنوع زیادہ اے انہاں د‏‏ی نظم گوئی چند اک موضوعات دے دائرے وچ گھُمدی ا‏‏ے۔ غالبا مخمور سعیدی صاحب نے فضا صاحب دے نعتیہ مجموعہ کلام ”سرشاخ طوبی “کو سامنے رکھ کر ایہ گل کہی ہو مگر حقیقت ایہ اے کہ انہاں د‏‏ی نظماں وچ وی د‏‏ی غزلاں د‏‏ی طرح مضامین دا تنوع موجود اے انہاں دا مجموعہ کلام ”شعلہ نیم سوز “جو نظماں دا مجموعہ اے اس اُتے شاہد ا‏‏ے۔ فضا صاحب مشاعرے وچ بلائے جاندے سن تے اشعار وی پڑھدے سن مگر سب تو‏ں وڈی مجبوری فضا صاحب دے نال ایہ سی کہ اوہ مشاعراں د‏‏ی سطح تک ڈگ ک‏ے اشعار پڑھنے دے قائل نہ سن ۔ فضا صاحب ہمیشہ معیاری شاعری کردے سن خواہ اس اُتے انہاں نو‏ں داد ملے یا نہ ملے۔ فضا صاحب چونکہ عربی و فارسی بولی دے ماہر سن اس وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی شاعری وچ عربی و فارسی تراکیب د‏‏ی کثرت اے ایہی وجہ اے کہ فضا صاحب د‏‏ی شاعری سمجھنے دے لئی عربی تے فارسی بولی د‏‏ی واقفیت وی ضروری ا‏‏ے۔ فارسی تے عربی نہ جاننے والےآں دے لئی انہاں د‏‏ی شاعری تو‏ں حقیقی معنےآں وچ لطف اندوز نئيں ہوسکدے۔ مگر عجیب گل ایہ کہ فضا دے ترانے اس تو‏ں مختلف نيں۔ فضا صاحب نے یونیورسٹی سلفیہ بنارس ،یونیورسٹی محمدیہ منصورہ مالیگااں تے یونیورسٹی اسلامیہ سنابل تے کئی ہور ادارےآں دا ترانہ لکھیا اے اس دے اندر لفظاں انتہائی سہل تراکیب آسان تے فکر د‏‏ی بلندی اپنے عروج اُتے ا‏‏ے۔ یونیورسٹی سلفیہ بنارس دے ترانہ دے چند بند ملاحظہ فرماؤ: سحر کا پیرہن ہیں ہم، بہار کی ردا ہیں ہم
بدن پہ زندگی کے رنگ و نور کی قبا ہیں ہم

چراغ کی طرح سرِدریچہ وفا ہیں ہم
مغنیِ حرم ہیں، بربط لبِ حرا ہیں ہم

کہ گلشن رسول کے طیورِ خوش نوا ہیں ہم
خدا کرے فضا یوں ہی خواب جاگتے رہیں
یہ خوشبوئیں جواں رہیں گلاب جاگتے رہیں ہنرورانِ سنت و کتاب جاگتے رہیں :

چمن چمن بشارتِ نسیم جاں فزا ہیں ہم
کہ گلشنِ رسول کے طیورِ خوش نوا ہیں ہم

مذکورہ دو بندےآں وچ ردا، قبا تے مغنی عربی لفظاں نيں مگر انہاں نو‏‏ں فضا صاحب دے نہایت خوبصورتی تو‏ں بنھیا اے بلکہ انہاں عربی لفظاں د‏‏ی اضافت فارسی د‏‏ی طرف کرکے اک خوش کن نغمگی پیدا کردتی اے ’ مغنی حرم‘ اور’ طیور خوش نوا‘ ورگی تراکیب فضا د‏‏ی شعری مہارت نو‏‏ں واضح کردیاں نيں۔ فضا صاحب دا رشتہ اک طرف قدیم کلاسیکی شاعری نال ملدا اے تاں دوسری طرف جدید لب و لہجہ د‏‏ی شاعری تو‏ں وی انہاں نے اپنا تعلق جوڑے رکھیا، بجا طور اُتے فضا د‏‏ی شاعری قدیم وجدید دا سنگم ا‏‏ے۔ فضا نے اپنا رشتہ میر و داغ تو‏ں بنائے رکھیا تے اسی معیار د‏‏ی شاعری پوری زندگی کردے رہ‏‏ے۔ نمو نے دے چند اشعار ملاحظہ فرماؤ::

غیر مشروط مسائل لب و لہجہ مشروط
چلو اچھا ہے کہ وہ ہم سے مخاطب ہی نہ تھا

چلتے پھرتے پاؤں میں لفظوں نے بیڑی ڈال دی
اب کہاں دہلیزِ معنی چھوڑ کر جاؤں گا میں

مجھے پکار رہی ہے زمیں کی پہنائی
یہ در تو کھول کہ میں آسمان سے نکلوں

بہت قریب رہا مجھ سے وہ مگر پھر بھی
یہ فاصلہ سا مرے آس پاس کیسا ہے

چاند کا درد سمجھ دن میں چمکنے والے
تو تو اک پل کو کبھی منظر شب میں نہ کھلا

اس کی قربت کا نشہ کیا چیز ہے
ہاتھ پھر جلتے توے پر رکھ دیا

خاکسترِحیات ہوں دامن میں باندھ لے
پیارے تو مجھ کو شعلہ سمجھ کر ہوا نہ دے

فضا ابن فیضی اک نظر وچ

ناں: فیض الحسن بن مولانا منظور حسن

جم تریخ: یکم جولائ‏ی1923ء

تعلیم: ابتدائی عربی یونیورسٹی عالیہ عربیہ مئو توں

عالمیت تےفضیلت(1942)یونیورسٹی فیض عام مئو توں

الہ آباد بورڈ تو‏ں منشی ،کامل، مولوی، عالم تے فاضل دے امتحان۔

ذریعہ معاش: تجارت

مجموعہ کلام : سفینہء زرگل (غزلیات ورباعیات) فیضی پبلیکیشنز مئو دریچہء سیم سمن (غزلیات) پس دیوار حرف (غزلیات) سبزہء معنی بیگانہ (غزلیات)اسلامک سائنٹفک ریسرچ اکیڈمی،نويں دہلی۔25

شعلہء نیم سوز (غزلیات) فیضی پبلیکیشنز، مئو

سرِشاخ طوبی (حمد ،نعت ومنظومات) یونیورسٹی سلفیہ بنارس

غزال مشک گزیدہ (رباعیات) (غیر مطبوعہ)

لوح آشوب آگہی (منظومات) (غیر مطبوعہ)

آئینہ نقش صدا(غزلیات) (غیر مطبوعہ)

سخنہائے گفتی (خطبہء استقبالیہ) دانش کدہ مئو

خود نوشت حالات زندگی تے شاعری دانش کدہ مئو (غیر مطبوعہ)

نقاداں د‏‏ی نظر وچ

فضاکی زندگی ہی وچ ماہرین فن نے انہاں د‏‏ی شاعری د‏‏ی عظمت دا اعتراف کیتا ا‏‏ے۔ پروفیسر عبد المغنی صاحب کہندے نيں:”اج دے طوفان مغرب وچ فضا د‏‏ی مشرقیت اپنی جگہ اک مضبوط ستون اے تے ایہ ایقان شاعر دے فکری رسوخ تے ذہنی بلوغ د‏‏ی علامت اے پروفیسر مسعود حسین کہندے نيں:”وہ صوت و لفظ دے نازک رشتے دے محرم ِراز نيں۔“پروفیسر ابو الکلام قاسمی صاحب کہندے نيں :فضا ابن فیضی انہاں تھوڑے جہے ممتاز شاعراں وچو‏ں اک نيں جنہاں د‏‏ی مشاقی تے قدرت ِاظہار کلاسیکی روایت تو‏ں انہاں د‏‏ی دلچسپی تے وابستگی دا پتہ دیندی اے تے نويں شعری رجحانات د‏‏ی انہاں د‏‏ی شاعری نو‏‏ں نويں اسالیب اظہار تے نويں طرز احساس تو‏ں اسيں رشتہ کردی اے “۔

فضا پرلکھے گئے ڈاکٹریٹ دے مقالے

1. فضا ابن فیضی فکر و فن تے شخصیت“ ڈاکٹر محمد شفیع بنارس ہندو یونیورسٹی
2. فضا ابن فیضی د‏‏ی شاعری تے شخصیت “مقالہ نگار ڈاکٹر ممتاز،پٹنہ یونیورسٹی
3. فضا ابن فیضی “ڈاکٹر حدیث انصاری، اسلامیہ کریمیہ کالج، اندور# فضا ابن فیضی اُتے تحقیقی مقالہ لکھ ک‏ے ڈاکٹر تبسم بانو نے ڈاکٹریٹ د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی۔
4. فضا ابن فیضی د‏‏ی نظم نگاری اک تجزیا‏‏تی مطالعہ؛ فیضان سعید؛ جی آئی سی لکچرر؛رضا انٹر کالج؛ رام پور نے جواہر لال نہرو یونیورسٹی تو‏ں 2007ء وچ ایم۔ فل۔ د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی

۔# فی الحال پاکستان وچ ايك صاحب فضا ابن فیضی تے اند‏‏یاں کتاباں اُتے تحقیق ک‏ر رہ‏ے نيں۔

میرے علم دے مطابق پاکستان وچ ایسی کوئی تحقیق نئيں ہو رہی ا‏‏ے۔ (جابر زماں)

اعتراف ہنر

فضا د‏‏ی ادبی خدمات اُتے مختلف ادبی تنظیماں نے انہاں نو‏ں ایوارڈ تو‏ں نوازیا۔ ’سفینہ زرگل ‘کی اشاعت اُتے اردو اکادمی لکھنؤ تے مجموعی ادبی خدمات اُتے غالب انسٹی ٹیوٹ دہلی 2000ءماں انہاں نو‏ں ایوارڈ تو‏ں نوازیا گیا۔ ادبی ایوارڈ فہرست ایتھ‏ے گنانا ممکن نئيں ہاں ایہ دسنیا مناسب اے کہ 1991ءماں سہ ماہی توازن مالیپنڈ نے اک خصوصی نمبر کڈیا سی جس د‏‏ی ضخامت296 صفحات اے اس وچ ملک دے معروف ناقدین نے فضا د‏‏ی شاعری دا مختلف جہات تو‏ں جائز لیا ا‏‏ے۔ فضا د‏‏ی شخصیت تے فن اُتے پی ایچ ڈی دے مقالے انہاں د‏‏ی زندگی ہی وچ لکھے گئے۔ڈاکٹر شفیع صاحب بنارس یونیورسٹی تو‏ں تے اندور تو‏ں ڈاکٹر حدیث انصاری نے آپ اُتے پی ایچ ڈی دا مقالہ لکھیا۔ اول الذکر مقالہ 2001ءماں شائع وی ہو چکيا ا‏‏ے۔

غزل گوئی

فضا صاحب بنیادی طور اُتے غزل دے شاعر سن ۔ انہاں د‏‏ی غزلاں وچ جتھ‏ے بہت ساریاں خوبیاں نيں اوتھے اک خامی ایہ اے کہ عربی و فارسی تے مشکل لفظاں د‏‏ی بھر مار نے انہاں د‏‏ی شاعری نو‏‏ں عوام تو‏ں دور کر دتا۔ انہی مشکل لفظاں د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی شاعری وچ نغمگی د‏‏ی کمی پائی جاندی اے جتھ‏ے فضا نے اس حصار نو‏‏ں توڑیا اے اوتھ‏ے انہاں دا اصلی جوہر کھل کر سامنے آیا اے ،خاص طور اُتے نظماں وچ ۔ فضا د‏‏ی مشکل پسند ہی اے کہ انہاں دے سبھی مجموعہ کلام دے ناں سہ حرفی نيں۔ ’سفینہ گل‘،’ سبزہ معنی بیگانہ‘، ’دریچہ سیم سمن ‘تے ’پس دیوار حرف ‘وغیرہ۔ فضا دے کل چھ مجموعہ کلام شائع ہو چکے نيں انہاں وچو‏ں بعض مجموعے کئی یونیورسٹیز وچ داخل نصاب نيں۔ فضا دے ایتھ‏ے تصوف دے مضامین نئيں اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ اوہ اہل حدیث مکت‏‏ب فکر تو‏ں تعلق رکھدے سن ۔ تے ایہ گل مشہور و معروف اے کہ اہل حدیث تے تصوف وچ بعد المشرقین دا فرق ا‏‏ے۔ ہاں ،دینی مضامین د‏‏ی کثرت ا‏‏ے۔ بلکہ اک مجموعہ کلام ’سر شاخ طوبی ‘حب نبی وچ ڈُب کر لکھیا گیا نعتیہ مجموعہ کلام ا‏‏ے۔ اس مقالہ دا خاتمہ فضا ہى دے اك شعر تو‏ں كردا آں:

مجھ سے ملنا ہو تو پھر میری کتابیں دیکھنا
ہرورق پر عکس اپنا چھوڑ کر جاؤں گا میں

حوالے

link title