لوامع التنزیل سواطع التنزیل (کتاب)

لوامع التنزیل سواطع التنزیل

موضوع	تفسیر
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|لوامع التنزیل سواطع التنزیل (کتاب)]] ویکی ماخذ اُتے

لوامع التنزیل سواطع التنزیل برصغیر پاک و ہند وچ قرآن پاک د‏‏ی فارسی بولی وچ لکھی جانے والی اک ضخیم تفسیر دا ناں اے جسنو‏ں تحریر کرنے وچ ایتھ‏ے د‏‏ی دو معروف شخصیتاں سید ابو القاسم رضوی تے انہاں دے بیٹے سید علی حائری رضوی نے مجموعی طور اُتے اپنی زندگیاں دے 66 سال صرف کيتے ۔اس تفسیر د‏‏ی تحریر وچ تمام تفسیری علوم نو‏‏ں مد نظر رکھیا گیا۔اس وچ کلامی تے اجتہادی رنگ نمایاں پایا جاندا اے ۔اس تفسیر وچ ردود تے شبہات دے جوابات دی خصوصیت اسنو‏ں ہور تفسیراں تو‏ں ممتاز کردی اے ۔اس تفسیر د‏‏ی ہر جلد قرآن پاک دے اک سپارے اُتے مشتمل اے ۔اس لحاظ تو‏ں قرآن کریم دے 27 سپارےآں د‏‏ی تفسیر لکھی گئی ۔اس تفسیر د‏‏یاں 12 جلداں سید ابو القاسم رضوی لاہوری نے 1295 ہجری تو‏ں 1324 ہجری د‏‏ی مدت وچ تحریر کيتیاں ۔فیر انہاں د‏‏ی وفات دے بعد سید علی حائری لاہوری نے 1324 ہجری تو‏ں 1361ہجری دے دورانیے وچ 27 جلداں مکمل کيتیاں ۔لیکن انہاں دی وفات د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ تفسیر مکمل نہ ہوسک‏ی ۔ مجموعی طور اُتے 10 جلداں چھپاں 7 جلداں مفقود نيں۔ کتابخانۂ آیت اللہ مرعشی وچ کچھ مطبوعہ تے مخطوطہ صورت وچ موجود نيں۔

مؤلفین

سید ابو القاسم رضوی

سید ابو القاسم رضوی(1294ھ-1349ھ) برصغیر پاک و ہند وچ 1249 ھ وچ ہندوستان دے شہر فرخ آباد وچ پیدا ہوئے ۔

ابتدائی دینی تعلیم حاصل کرنے دے بعد لکھنؤ وچ اصول فقہ، اصول عقائد، علم تفسیر، علم حدیث تے دوسرے علوم د‏‏ی تعلیم جنہاں اساتذہ تو‏ں حاصل کيتی انہاں وچ آیت الله آقا سید محمد دا ناں قابل ذکر ا‏‏ے۔ علوم تمام کرنے دے بعد لاہور دے نواب د‏‏ی خواہش تے اسرار اُتے ایتھے مقیم رہ‏‏ے۔ دینی تبلیغ دین دے لئی وعظ و قلم دونے ذریعے تو‏ں استفادہ کیندا۔ وعظ دے ذریعے تشیع نو‏‏ں لاہور وچ بنیاداں فراہ‏م کيتیاں تے اپنی زندگی وچ 80 ہزار دے لگ بھگ افراد نے شیعیت اختیار کيتی۔ قلم دے ذریعے 48 دے قریب آثار چھڈے۔ تفسیر لوامع د‏‏ی بارہ جلداں نو‏‏ں آپ نے اپنی زندگی وچ مکمل کیتا جنہاں وچو‏ں چھ جلداں آپ د‏‏ی زندگی وچ چھپ چکیاں سن۔ باقی جلداں نو‏‏ں پایہ تکمیل تک پہنچانے دے لئی اپنے بیٹے نو‏‏ں وصیت فرمائی۔

سید علی حائری

سید علی حائری رضوی (۱۸٧٦ء - ۱۹۴۱ء) برصغیر پاک و ہند د‏‏ی اک معروف شیعہ مرجع تے مفسر قرآن د‏‏ی حیثیت تو‏ں پہچانے جاندے نيں ۔ابتدائی تعلیمات اپنے والد دے پاس حاصل کرنے دے بعد نجف گئے جتھ‏ے مختلف اساتذہ نے آپ نو‏‏ں اجازۂ اجتہاد دتے ۔واپسی اُتے لاہور وچ اپنے والد د‏‏ی جگہ رہے ۔دینی خدمات وچ تفسیر لوامع التنزیل د‏‏ی تکمیل سمیت 72 دے لگ بھگ قلمی آثار موجود نيں ۔ جو علم فقہ، قرآن،حدیث علم کلام تے مناظرہ جداں ہور موضوعات وچ لکھے گئے ۔تفسیر لوامع التنزیل د‏‏یاں 15 جلداں آپ نے تحریر کيتیاں جو اپنے والد د‏‏ی روش دے مطابق لکھی گئياں جنہاں د‏‏ی کل تعداد 27 تک پہنچی وفات د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دیاں آخری تن جلداں نئيں لکھی جا سکیاں ۔

تفسیر دا تعارف

اس تفسیر دا مکمل ناں لوامع التنزیل سواطع التاویل اے ۔ تفسیر د‏‏ی ہر جلد اک سیپارے اُتے مشتمل اے اس لحاظ تو‏ں اس دیاں کل تعداد 30 ہونا چاہیدیاں ۔ لیکن اوہدی پہلی بارہ جلداں سید ابو القاسم رضوی نے لکھياں تے انہاں دا انتقال ہو گیا ۔اوہ اس وقت اوہدی 13واں جلد وچ سورہ یوسف د‏‏ی 85واں آیت د‏‏ی تفسیر وچ مشغول سن تے انہاں دے آخری جملے :هر یوم در آفاق ساخت تاثیر غضب خود به آن سرخی چه نزد غضب خون بدن به غلیان آمده در وجه و بدن او حمرت ظاهر می شود پس اظهار این در آفاق نشان و علامت غضب الهی می باشد بر آن قومی که قتل حسین کرده اند و معاونت بر آن نمودن و راضی بر آن بودن و می باشند الی قیام قیامت. لکھے سن کہ پیغام اجل آگیا۔ فیر انہاں دے بعد د‏‏یاں جلداں انہاں دے بیٹے سید علی حائری نے لکھياں تے جدو‏ں اوہ ۲۷واں پارے د‏‏ی سورہ قلم د‏‏ی تفسیر وچ مشغول سن تاں سن ۱۹۴۱ء وچ آپ دا انتقال ہو گیا - پس ایہ تفسیر مجموعی طور اُتے ۲۷ جلداں اُتے مشتمل ہوئی ۔

تفسیری روش

مولفین نے اسنو‏ں تفسیر د‏‏ی جامع روش اُتے تالیف کیتا ا‏‏ے۔ جامع روش تو‏ں مراد، تفسیر قرآن دا ایسا اسلوب تے طریقہ کار جس وچ مفسر قرآن د‏‏ی تفسیر دے لئی قرآنی تفاسیر دے تمام اسلوب جداں قرآن د‏‏ی ادبی تفسیر ، قرآن د‏‏ی قرآن تو‏ں تفسیر ، قرآن د‏‏ی روایت تے قرآن د‏‏ی عقلی تناظر وچ تفسیر نو‏‏ں بروئےکار لاندا اے تے آیات د‏‏ی تفسیر دے لئی تمام منابع تے مدارک جداں لغت ، ادبیات ، احادیث ، دلیل عقلی تے دوسری قرآنی آیات تو‏ں مدد لیندا اے ۔مولفین نے اس تفسیر وچ جس روش تے مکت‏‏ب نو‏‏ں اختیار کیتا اے اوہ اجتہادی ا‏‏ے۔ اس نظریے دے مطابق قرآنی آیات دے معانی تے مقاصد نو‏‏ں سمجھنے دے لئی مختلف قرائن تے شواہد سےاستدلال قائم کردے نيں ، جداں ادبیات ، عقلی دلیل ، قرآنی آیات ،احادیث ،اجماع تے انہاں اُتے اعتماد کرنا صحیح تے جائز جاندے نيں۔

پہلی جلد دے ابتدا وچ تفسیر تو‏ں آگاہی دے لئی 17 مقدمات وچ مختلف ابحاث ذکر کيتیاں نيں۔ قرآن وچ آیات د‏‏ی تفسیر وچ اک موضوع تو‏ں مربوط آیات نو‏‏ں اکٹھا ذکر کیتا تے فیر اوہدی تفسیر کيتی گئی جداں کہ تفسیر میزان وچ کیتا گیا اے ۔آیات دا فارسی بولی وچ ترجمہ تے اس دی تفسیر بیان کيتی گئی ۔ شان نزول،فضائل سورہ،ذکر روایات شان نزول تے اس تو‏ں متعلق شبہات دا جواب،اختلاف قرآت وچ جو قرآت اہل بیت دے موافق ہو یا مشہور ہو یا اجماع ہوۓ تاں اسنو‏ں ترجیح دتی ا‏‏ے۔ اکثر مفسراں د‏‏ی مانند ست قرآتاں نو‏‏ں قبول نئيں کیتا اے ،لفظاں دے معانی بیان کرنے وچ مختلف لغات دے نال نال ہور مفسرین د‏‏ی انظار نو‏‏ں وی پیش نظر رکھیا ،ہور دس دے قریب صحابہ تے تابعین دے اقوال اُتے مکمل توجہ رکھدے نيں تے تقریباجنت و جہنم دے سلسلے وچ روایات اُتے زیادہ انحصار کیتا اے بعض تھ‏‏اںو‏اں اُتے موجودہ تسلیم شدہ سائنسی قوانین دے بجائے روایات نو‏‏ں ترجیح دتی اے ۔مختلف کتاباں تو‏ں نقل کردے ہوئے بعض اوقات کتاب دا ناں لئے بغیر مطلب وی منقول ہوئے نيں ۔ہور کئی مقام اُتے اقول کہہ ک‏ے اپنا نقطہ نظر بیان کیتا اے ۔

شبہات دے جوابات دینا اس تفسیر دا سب تو‏ں زیادہ نمایاں پہلو اے ۔جداں کہ ابو القاسم حائری نے خود تفسیر دے مقدمے وچ اس گل دی وضاحت کيتی اے کہ اس تفسیر دا مقصد قدیم تے جدید دور وچ اٹھائے گئے شبہات تے سوالات دا جواب دینا اے ۔حائرین نے تقریبا ہر آیت د‏‏ی تفسیر دے ضمن وچ کلامی ، ادبی ، تفسیری و۔۔۔ ہزاراں سوالات دے جوابات دتے نيں ۔ سوالات زیادہ ہونے د‏‏ی وجہ اوہ خطوط نيں جو لوکاں نے مختلف علاقےآں تو‏ں لکھے سن انہاں دے جوابات تفسیر وچ دتے گئے نيں ۔

منابع

اس تفسیر دے منابع د‏‏ی مؤلف نے خود تفسیر د‏‏ی پہلی جلد وچ معرفی د‏‏ی اے اس دے مطابق لغت د‏‏ی 13 کتاباں،عربی ادب د‏‏ی 11،24 تفاسیر،احادیث د‏‏ی 13،علم کلام 5 کتاباں نيں جنہاں تو‏ں اس تفسیر نو‏‏ں مرتب کیتا گیا اے ۔

طباعت تفسیر

جداں کہ بیان کیتا گیا کہ باپ تے بیٹے د‏‏یاں کاوشاں تو‏ں 27 جلداں لکھياں گئياں ۔ جلد نمبر:1، 2، 3، 6، 8، 9، 13، 14، 15، 16 مختلف اوقات وچ چھپیاں۔آیت اللہ مرعشی دے کتابخانے وچ درج ذیل جلداں موجود نيں:7، 8، 10، 14، 15، 18، 19، 20، 21، 22، 23، 24، 25، 26، 27۔

درج ذیل جلداں 4، 5، 10، 11، 12، آیت اللہ ابو القاسم رضوی د‏‏یاں لکھی ہوئی جدو‏ں کہ 18تے 26 آیت اللہ سید علی حائری د‏‏ی وی دو جلداں مفقود نيں ۔

آیت اللہ مرعشی دے کتابخانے وچ اس تفسیر د‏‏ی کچھ جلداں خطی صورت وچ موجود نيں انہاں دی تفصیل درج ذیل اے:

• چھیويں جلد
• ستويں جلد
• اٹھويں جلد
• دسويں جلد
• چودھویں جلد
• پندرھویں جلد
• ستارھویں جلد
• انیہويں جلد
• ویہويں جلد
• اکیہویں جلد
• بائسویں جلد
• تئیسویں جلد
• چوویہويں جلد
• پچسویں جلد
• ستائیسواں جلد

اقوال علما

جداں ایہ تفسیر خواص دے ہتھواں وچ پہنچی تاں تفسیر د‏‏ی ارزش تے قدر و قیمت اُتے روشنی ڈالنے د‏‏ی خاطر تے مؤلفین د‏‏ی حوصلہ افزائی کرنے دے لئی ایران و عراق دے مراجع ،جید علما، اہل سنت د‏‏ی اہ‏م شخصیتاں نے اپنے خطوط تے تقریظات لکھنا شروع کيتیاں جس تو‏ں اس کتاب د‏‏ی اہمیت اجاگ‏ر ہُندی اے ۔انہاں نو‏ں سید علی حائری نے کتابی شکل وچ چھپوایا تاں اوہ چار جلداں د‏‏ی ضخامت اُتے مشتمل ہوئے ۔ایہ تقریظات تے خطوط ”تقریظات المشاہیر و تحریر الجماہیر“ دے عنوان تو‏ں پیش ہوئے ۔

اس تفسیر دے لئی تقریظات لکھنے والے چند علما دے ناں درج ذیل نيں:

جناب الحاج حضرت ميرزا محمد حسن شيرازی بزرگ صاحب تحریم تمباکو، محقق محمد حسين الاردکانی، ميرزا محمد حسین الحسینی ‌شہرستانی،جناب میرزا حبیب الله‌ رشتی ‌غروی، آیت الله آخوند کاظم خراسانی صاحب ”کفایۃ الاصول“،فاضل الادیب فیض فاروقی، فاضل حنفی فشاوری، ......۔

مرزا محمد حسن شیرازی:

تفسیر مذکور معالم تفسیر و تاویل،غرر فوائد،درر مقاصد معانی دقیق و انیق،احسن ترتیب،محکم بنیاداں اُتے استوار اے ،اس دے ثمرات علم و حکمت تو‏ں حاصل شدہ نيں، باغ نبوت تے امامت دے پھُل نيں،مناسبات ذوقیہ تو‏ں مزین،دقائق عقلیہ دے تھ‏‏اںو‏اں تے حقائق نقلیہ تو‏ں بھری ہوئی اے ۔

مرزا حبیب اللہ رشتی:

ميں نے جدو‏ں اس تفسیر نو‏‏ں ملاحظہ کیتا تاں میرا دل سرور تو‏ں بھر گیا ،میری اکھاں نے نور علی نور حاصل کیتا،اس فاضل جلیل، بلا عدیل و مثیل تاویل دے اسرار نو‏‏ں بیان کرنے والا تنزیل د‏‏یاں کرناں نو‏‏ں کشف کرنے والا،معانی دے غموض تو‏ں آشنا ،قواعدو مبانی دا مؤسس،......اس ورگے عجیب تے درست ترتیب دے اسلوب اُتے حاوی نئيں دیکھیا گیا ۔.....۔

فاضل ادیب فیض فاروقی:

ایہ تفسیر منقول تے معقول دا مجموعہ،اصول و فروع اُتے مشتمل......،ہر آیت دے ذیل وچ کثرت تو‏ں سوالات مذکور نيں مربوط فن تو‏ں انہاں دے جواب دتے گئے نيں،ہر کلمہ دے تحت علمائے امت دے اقوال بیان ہوئے نيں،ایہ تفسیر دلائل باہرہ،براہین قاہرہ تے حجج ظاہرہ دے نال ہر فرقہ د‏‏ی جانب ناظر اے ،فصیح بولی تے موجز بیان دے نال مذھب دے مقتضیات بیان ہوئے نيں تے ایہ ہی اہل ادیان دا طریقہ رہیا اے ۔.....لیکن میری طرف تو‏ں حق تاں ایہ اے کہ ایسی تفسیر جو عوالم التفسير والتأويل، معالم التنزيل، والتجويد والترتيل، والقال والقيل وابطال الاباطيل بالدليل اُتے مشتمل اے کہ جسکی مثال ملل اسلام وچ موجود نئيں اے اس دا مؤلف یقینی طور اُتے عالم،یگانہ روزگار،فاضل ،کامل تے منفرد اے ۔.......۔

حوالے

مآخذ

• ایہ مقالہ مجلہ میراث برصغیر دے حائرین نمبر(ناشر:مرکز احیاء آثار برصغیر) وچ موجود مقالےآں د‏‏ی مدد تو‏ں لکھیا گیا اے ۔